امروز از خاندان امینیها، آثار متعددی از قبیل مسجد، گرمابه، کاروانسرا، بازارچه و... و البته مهمتر از همه اینها عمارتی مجلل به جا مانده که مشخص است، تعداد زیادی از این آثار نیز در گذر زمان تخریب شده و اثری از آنان نمانده است.
پایگاه خبری جماران؛ نفیسه کلهر: وقتی در چوبی اصلی دولنگه عمارت که در کنار خیابان مولوی است، باز میشود، رنگ نارنجی خرمالوها از میان برگهای سبز و شاداب درختان حیاط چشمک میزند و صدای پرندهها که روی درختان حیاط خانه غوغا به پا میکنند، به گوشم میرسد.
از چند پله پایین میروم و پا به یکی از مجللترین خانههای باقی مانده از دوره قاجار در قزوین میگذارم.
خانهای به جا مانده از خاندانی بزرگ و سرشناس در ایران یعنی «امینیها»
*
امروز از خاندان امینیها، آثار متعددی از قبیل مسجد، گرمابه، کاروانسرا، بازارچه و... و البته مهمتر از همه اینها عمارتی مجلل به جا مانده که مشخص است، تعداد زیادی از این آثار نیز در گذر زمان تخریب شده و اثری از آنان نمانده است.
در خصوص این خاندان مرتضی میرزا حسینی، پژوهشگر حوزه تاریخ قزوین میگوید: «حاج عبدالله تبریزی» سردودمان خاندان امینی بود که در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار و احتمالاً به دلیل جنگهای ایران و روس به همراه خانواده برای تجارت به قزوین آمد.
وی توضیح میدهد: اگرچه منابع تاریخی شغل این خاندان را کلاهدوزی معرفی کردهاند. اما از کم و کیف تجارت این خانواده اطلاعات زیادی در دست نیست، در عوض از میزان تأثیرات مهم اجتماعی و فرهنگی و روحیه تجددطلبی این خاندان صحبتهای زیادی در میان است.
وی تصریح میکند: فرزندان حاج عبدالله غالبا تاجر و ملاک شدند: «حاج محمدرحیم» فرزند ارشد عازم کرمان شد. «حاج محمدابراهیم» به تبریز برگشت و «حاج رضا» عازم رشت شد. اما «حاج محمدحسین» در قزوین ماند و از این میان «حاج محمدتقی» گاهی به کرمان میرفت و گاهی هم در قزوین اقامت داشت، «حاجی محمدحسن» و «حاجی محمدعلی» هم از دیگران فرزندان وی بودند.
بر اساس پژوهشهای میرزاحسینی، حاج عبدالله بعد از ورود به قزوین در محله خندقبار و در حوالی باغ لعل یا لَله ساکن شد و این خاندان ساختارهای شهری مانند آبانبار، درشکهخانه، اسطبل، حمام، مسجد و بعدها عمارت باشکوهشان را در این محله بنا کردند.
اما به عقیده میرزاحسینی مهمترین رهآورد امینیها از تبریز برای قزوین، جدا از آبادانی و ایجاد بناهای متعدد و مجلل عمومی و شخصی، اعمال روحیه نوگرایی و تجددمآبی برای شهر بود، او در این باره توضیح میدهد: بازارچه مسقف و کاروانسرا و حمام در کنار رودخانه بازار(خیابان مولوی فعلی) مجموعه نسبتا کاملی را شکل میداد که همچنان آثاری از آن حمام و بازارچه باقی مانده است؛ کاروانسرا متصل به بازارچه حاج محمدرحیم گلشن نام داشت اما اهالی آن را به کاروانسرا اربابان امینی میشناختند و بانی آن براساس منابع تاریخی حاج محمدرضا امینی بوده است.
گرمابه صفا یا گرمابه حاج محمدرحیم (حمام حاج مَرِم) نیز جزو معدود حمامهای شهر بود که دارای دو بخش زنانه و مردانه جداگانه بود، این گرمایه هم توسط «حاجی محمدحسن آقای امینی»، ساخته و به دلیل ارادت به برادر بزرگترش، نام «حاجی محمدرحیم» بر آن گذاشته شد.
حمام صفا جزو نفیسترین حمامهای ایران بهحساب میآید و از نظر تقسیمبندی فضای زنانه و مردانه در نوع خود کمنظیر است.
حاجی محمدحسن فردی وارسته و درویش مسلک بود و فرزندان زیادی داشت که ازجملهی آنان میتوان به «حاجی محمدرضای امینی» بنیانگذار «عمارت امینیها» که امروز به نام «حسینیه امینیها» شناخته میشود، اشاره کرد.
خانهای با حیاطهای متعدد و حمام سرخانه و آبانبار مجزا و تنوع فضایی گسترده که با تزیینات خاص آن، یکی از مجموعههای درخشان معماری مسکونی از دوران قاجار محسوب میشود.
میرزاحسینی که به بررسی اسناد موجود از این خاندان پرداخته توضیح میدهد: در مطالعه عکسهای باقیمانده از این بنا و ساکنانش، وجود اشیای ارزشمند در پسزمینهی این عکسها در دوران قاجار و پهلوی جلب توجه میکند.
او معتقد است این اشیا نشان میدهند که ساختار زندگی خاندان امینی متناسب با روح زمان دائماً در حال تغییر بوده است؛ همچنین اشخاص حاضر در عکسها از مردانی با عبا و سرداری در دوران قاجار تا مردانی که کت و شلوار پوشیده و کلاه بر سر دارند در دوران پهلوی تغییر کرده و در کنار حضور پررنگ اشیایی قیمتی که البته رنگ و بوی تجدد دارند، همگی نشان از همان روحیه نوگرایی این خاندان دارند؛ روحیهای که حتماً یکسر آن به تبریز و اروپا وصل بوده است.
حاج محمدرضا امینی؛ بنیانگذار عمارت
حاجی محمدرضا امینی که از تجار و بزرگان شهر بود، عمارت امینیها(حسینیه امینیها) را در غرب رودخانه بازار(خیابان مولوی) در حوالی سالهای ۱۲۷۵ق. احداث کرد. این بنا سالیان دراز در ماههای محرم و صفر و رمضان از محل موقوفات به اطعام مردم شهر مشغول بود.
روستاهای متعددی وقف حسینیه شدند و هنوز هم توسط «جلال امینی» متولی فعلی این عمارت، این مراسم برگزار میشود، دهه اول محرم عمارت امینیها با تزئینات ویژه میزبان مردم شهر است و در شکوه و زیبایی آن میشود رسم ۱۷۲ ساله این خاندان را به تماشا نشست.
میرزاحسینی معتقد است عمارت امینیها در چند مرحله تاریخی دستخوش تغییراتی شده است که ازجمله آنها میتوان به اصابت بمب در جریان حمله هوایی روسها به ایران در جنگ جهانی دوم در دهه ۱۳۲۰ش. اشاره کرد.
همچنین در جریان خیابانکشی مولوی نیز بخشی از این بنا متحمل خسارت شد و سردر اصلی و قسمتی از بخشهای شرقی عمارت از بین رفت.
این بنا در دورهای نیز به اداره فرهنگ قزوین واگذار و مدرسه دیانت در آن فعال بود.
پس از حاجی محمدرضای امینی تولیت حسینیه با برادر وی حاجی محمدتقی بود، بعد از او تولیت به حاجی وکیل(حاجی علینقی مشهور به وکیلالتجار) پسر ارشد حاجی محمدتقی رسید. بعد از حاجی وکیل تولیت به فرزندش حاجی محمدرضا رسید و بعد از او هم به حاج معتمد امینی واگذار شد. دراینبین به نیابت از طرف حاج معتمد، مرحوم عنایت آقای امینی عهدهدار امور بود و بعد از مرگ حاج معتمد خود متولی رسمی امور شد. اما همچنان تولیت در بین خاندان امینی در این سالها دستبهدست شده تا «حاج جلال امینی» که بیش از ده سال است تولیت آن را به عهده دارد.
اما پسر چهارم حاجی عبدالله تبریزی، «حاجی محمدعلی آقای امینی» بود. یکی از پسران حاجی محمدعلی آقای امینی نیز هم نام خودش بود. چراکه بعد از فوت حاجی محمدعلی آقا فرزند پسرش متولد شد و به یاد پدر، نام پسر را نیز محمدعلی گذاشتند. محمدعلی آقای ثانی همان بانی بیمارستان امینی در خیابان فردوسی است. حاج محمدعلی امینی در سال 1335ق. اقدام به ساختن این مریضخانه در ضلع شرقی خیابان فردوسی کرد. مریضخانهی امینی دارای 25 تا30 تخت بود و یک درمانگاه نیز در کنار آن فعالیت داشت. حاج محمدعلی امینی برای تأمین مخارج مریضخانه، روستاهای آقا بابا(5 دانگ و تسع)، کیخنان(6 دانگ)، کوشکک(5/1 دانگ) را خریداری کرد و از درآمدِ آنها دو سهم برای مریضخانه، یک سهم برای مدرسه احمدیه نجف که بانی آن نیز حاجی محمدعلی آقا بود و یک قسمت هم برای متولیان اختصاص داد.
حاجی محمدعلی آقای امینی علاوه بر امور عامالمنفعه در امور اجتماعی و سیاسی نیز تاثیرگذار بود و رئیس انجمن تجار قزوین نیز بود. ارتباطات و مراودات او با بزرگان شهر و کشور بهطوری بودکه در ستون اخبار شهری روزنامه رعد قزوین در سال ۱۳۲۹ق. نوشته شده است: «شب شنبه دو ساعت از شب گذشته، ستارخان به همراهی مختارالسلطنه و وکیلالتجار و پنج شش نفر آدمهای ستارخان وارد منزل حاجی محمدعلی آقای امینی شده توقف نمودند.»
خاندان امینی مانند بسیاری از خاندانهای مؤثر دیگر ایران که دوره رونق و فترت و افتانوخیزان را درک کردند، دورههای فراز و فرود را از سر گذراند، به اعتبار اسناد تاریخی دوره رونق و رفت و آمد و تأثیر آنان بر حیات اجتماعی و سیاسی و آبادانی شهر را میتوان در دوره قاجار دید و دوره رکورد و از همگسیختگی آنان را جایی در اوایل دهه بیست جست و جو کرد. شاهزاده عینالسلطنه در خاطراتش مقارن با دوم دیماه 1322 نوشته است: محله امینیها که همه آنها با آن تمول و خانههای اعیانی آنجا ساکن بودند بهکلی خرابشده، یک نفر از آن طایفه و قبیله متمول باسلیقه باقی نمانده، اگر هم هست گمنام است. یک نفر سر جنبان آنها حاجی میرزا یعقوب امینی در تهران ساکن شده بود و باقی بود [که او هم] امسال فوت کرد.»
حاجی میرزا یعقوب آقای امینی فرزند حاجی محمدصادق امینی و نوه حاجی محمدعلی آقای امینی از رجال و تجار به نام ایران در عصر قاجار و پهلوی اول بود، او در قزوین مدرسه یعقوبیه را برای کودکان بیسرپرست افتتاح کرد و تا سالیان سال خرج تحصیل همه آنان را پرداخت میکرد.
به طور کلی به واسطه اقدامات این خاندان، میتوان آن را یکی از مهمترین خاندانهای دورانساز قزوین نامید.
عمارتی بینظیر در هنر معماری
محمدعلی گلریز در کتاب مینودر عمارت امینیها را در محله خندقبار «خانههای تو در تو و مفصل» نام میبرد که متعلق به حاجی محمدعلی آقای امینی بوده و در کنارش در زمان انتشار کتاب مینودر یعنی در ۱۳۲۰ مسجدی به نام همین خاندان نیز واقع است. هرچند در آن سالها بخشهای زیادی از این عمارت از بین رفته بود.
در حال حاضر تنها چهار حیاط از این عمارت باقی مانده؛ حیاط جنوبی که حیاط حسینیه به حساب میآید، حیاط شمالی که اندرونی بوده و دو حیاط غربی که یکی شربتخانه یا آشپزخانه بوده است و بخشی از حیاطی دیگر که چیز زیادی از آن باقی نیست و در حال حاضر نورگیر ضلع غربی اتاقهای حیاط جنوبی محسوب میشود.
اما حتی امروز هم از بقایای به جا مانده از عمارت امینیها مشخص است که خانهای وسیع دارای چندین حیاط با کاربریهای مختلف بوده که دارای تزیینات متنوع است.
ارسیها با شیشههای رنگی، سقف بلند آینه کاری شده، گچ بریهای روی دیوارها، کاشیکاریهای خوش نقش و طرح کنار ارسیهای تالار وسط و بسیاری تزئینات که در توصیف نمیگنجد به این عمارت شکوه ویژه داده است.
تعدادهای حیاطهای عمارت اصلی به عقیده برخی تاریخ پژوهان تا ۸ حیاط میرسیده و البته این خاندان عمارات دیگری نیز در این محله داشتند که در مجموع تا ۱۵ حیاط تخمین زده میشود.
مهرزاد پرهیزگاری، تاریخ پژوه معتقد است در بمباران جنگ جهانی ارسی ضلع جنوبی ساختمان اصلی، کاملا از بین رفته و دوباره بازسازی شده و به نظر او با اینکه قسمتهایی از این عمارت از آن جدا شده اما همچنان عمارت امینیها در قزوین عمارتی شاخص و دارای اهمیت است.
به گفته این پژوهشگر در قزوین مشابهی برای عمارت امینیها نیست، به طور مثال ارسیها معمولا در منازل بزرگ ایران نهایتا ۷ چشمه هستند، اما در عمارت امینیها ارسی ۹ چشمه هم به چشم میخورند که ارسیهای زیبا و نفیسی هستند و مشابه آن دیده نمیشود و به طور کلی تزیینات این عمارت بسیار هماهنگ است و برای آن هزینه زیادی صرف شده است.
پرهیزگاری تشریح میکند: هر تالار دو ورودی از طرفین دارد و ترکیب اتاقهای کناری و تالارها نیز نوآوری خوبی در میان خانههای قزوین است.
او تاکید میکند که در میهمانخانه تزیینات و ریزهکاریها، فضای فاخری توسط معمار ایجاد کرده است.
معماری خلاقانه تالارهای اصلی
پرهیزگاری معتقد است، عمارت امینیها دارای طراحی بسیار قوی است، او توضیح میدهد: یک نشانه مهم طراحی قوی یک بنا این نکته است که وقتی تغییری در آن ایجاد شود، بنای جدید به صورت بینظمی آن را نشان میدهد.
وی تصریح میکند: طرح اولیه این عمارت انقدر منظم و خوب بوده که بعد از تبدیل آن به حسینیه بینظمیهایی ایجاد شده که در حیاط شمالی میشود این آشفتگی را دید و البته این اشفتگی برای طرح اولیه نیست بلکه برای تغییر اعمال شده در این بنا است.
وی اما ویژگی بارز طراحی عمارت امینیها را طراحی تالار سه بخشی آن میداند و در این خصوص اظهار میکند: فضای اصلی این عمارت از سه تالار موازی باهم تشکیل شده که هنگامی که جمعیت زیاد میشود، میتوان این سه تالار را باهم ترکیب کرد و به عنوان یک فضای واحد استفاده کرد و همین فضای اصلی متناسب با جمعیت کمتر به عنوان تک فضا و یا دو فضا نیز استفاده میشود.
این استاد دانشگاه ادامه میدهد: این شاخصه بسیار خاصی در قزوین است و من در شهرهای دیگر هم چنین چیزی ندیدم، چراکه تالارها معمولا فضاهای بزرگ و یکدست هستند، اما در عمارت امینیها فضا طوری تقسیم شده که هم جمعیت کم و هم زیاد را بشود در یک فضا پذیرا شد و این به نوعی خودبسندگی است که با طراحی فوقالعاده، معمار فضای اضافه ایجاد نکرده است.
به نظر این تحصیلکرده رشته معماری این ویژگی مهم و بزرگی است و اگر وارد شناخت معماری شویم، میبینیم که نیاز نیست سراغ کارهای عجیب و غریب برویم، چنین مدلهای سادهای که هرچقدر بیشتر در آنان دقت شود شگفتیشان نیز بیشتر میشود، و تاثیر همین سه قسمت کردن فضا در تنظیم گرمایش و سرمایش آن هم در شهری که اختلاف دما بین روز و شب و تابستان و زمستان تفاوت زیادی دارد، خلاقیت چشمگیری در معماری است و میتواند یک الگو باشد.
جلال امینی، متولی حسینیه تاریخی امینیها
جلال امینی، بیش از ۱۰ سال است که متولی فعلی این حسینیه است، او معتقد است واقف انقدر در وقف این عمارت هوشمندی به خرج داده که از محل موقوفات میشود کلیه امور این عمارت را رتق و فتق کرد.
او توضیح میدهد: چهار روستا وقف حسینیه است؛ چهار پنجم «قمیک بزرگ»، شش دانگ «آشتجین»، شش دانگ «بشر» و ۱۴ فرد و نیم از «داغالان» که اگر اجارات آنان به موقع پرداخت شود، حسینیه هیچ مشکلی در تامین مخارجش ندارد.
همچنین بخشی از بودجه حسینیه شادروان «حاج محمدحسین امین الرعایا» که از دیگر افراد خاندان امینی است، نیز برای مرمت اینجا استفاده میشود.
این نواده خاندان امینی در مورد مراسمی که در این محل برگزار میشود میگوید: واقف ۱۱ روز عزاداری در صبحهای محرم، ۱۰ شب افطاری ماه رمضان برای فقرا، ۱۰ روز روضهخوانی در عصرهای ماه صفر و یک شب افطاری ماه رمضان برای طلاب و قرائت یک جز قران توسط طلاب با پرداخت هزینه آن را مقرر کرده، اما تاکید واقف بر امور عمرانی بوده و ما امروز طبق این توصیه بیشتر تمرکزمان برای مرمت این بنا است.
متولی یکی از باشکوهترین خانههای ایران با اشاره به آغاز مرحله جدید مرمت این مجموعه از ششماهه دوم سال جاری میگوید: «مرمت گسترده حسینیه با همکاری هنرمندان برجسته از شهرهای اصفهان، یزد، کاشان، رشت، تهران و همراهی میراثفرهنگی و اوقاف در حال انجام است. به تعبیر مرحوم امام جمعه پیشین قزوین، حجت الاسلام هادی باریکبین، حسینیه امینیها آبروی کشور ماست، و امروز نیازمند توجه جدی است.»
وی با تشریح جزئیات فنی پروژه میافزاید: «مرمت اتاق حوضخانه و زیرزمین شربتخانه شامل تعمیر دیوارها، طاقها و کف آغاز شده است. در ادامه، مرمت حوضخانه اصلی شامل حوض اصلی و سنگهای مرمر پیرامونی و همینطور ارسیها، درها و کتیبه تالار سوم توسط مرمتگران شهرهای دیگر و آیینهکاری این تالار نیز در دست اجرا است.»
به گفته او، مرمت ارسی پنج چشمه و درِ دولنگه قرینه اتاقهای غربی حیاط جنوبی نیز در حال انجام است.
امینی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به ارسی ۹ چشمه تالار اول—که آن را «شاهکاری کمنظیر در ایران» توصیف میکنند—میگوید: «۶۰ متر مربع آیینهکاری، گرهچینی و طرحهای اسلیمی این ارسی نیازمند مرمت بسیار دقیق است. هزینه مرمت این اثر حدود ۳۰ میلیارد ریال برآورد شده و احتمالاً یک سال زمان خواهد برد.»
وی ادامه میدهد: «احیای حیاط شربتخانه، بازآفرینی ارسیهای ضلع غربی حیاط جنوبی توسط استادکاران یزد و مرمت کتیبههای ضلع شمالی شربتخانه توسط هنرمندان رشت نیز همزمان در حال اجراست و مجموع هزینه این بخشها حدود ۱۰۰ میلیارد ریال پیشبینی میشود.»
امینی در پایان تأکید کرد: «این مرمتها برای آیندگان است. سالها بود کاری جدی برای حسینیه انجام نشده بود. ساماندهی کامل این عمارت چند سال زمان میبرد اما هدف ما این است که هیچ مشکل عمرانی برای این بنا باقی نماند و این میراث ارزشمند به بهترین شکل برای آیندگان حفظ شود.»
مسئول پروژه مرمت و احیای این عمارت نیز یکی دیگر از نوادگان امینیها، مهدی امینی است. او نیز اهمیت این میراث گرانقدر را میداند و توضیح میدهد: مرمت ارسیها بعد از بیش از ۱۷۰ سال است که صورت میگیرد و از این جهت برای ما مهم است که صلاحیت مرمتگران مورد تایید میراث فرهنگی باشد، چراکه میخواهیم کار ماندگاری انجام شود و میراث گذشتگانمان برای نسلهای بعدی به جا بماند.
*
امروز کمتر کسی است که به قزوین سفر کند و تصمیم بازدید از عمارت امینیها را نداشته باشد، عمارتی که تاریخ، هنر، فرهنگ و اصالت را در خود جای داده و اگرچه به نام امینیها شناخته میشود، اما بخش مهمی از هویت و گذشته همه ما ایرانیان است که با اهتمام چندین نسل از خاندان بزرگ امینی حفاظت، مرمت و زنده نگه داشته شده است.
