خلیج فارس دریایی نیمه بسته در میان ایران و شبه جزیره عربستان که از طریق تنگه هرمز به دریای عمان و از آنجا به اقیانوس هند راه می‌یابد، این پهنه آبی در جنوب و جنوب غربی ایران و در همسایگی استان‌های خوزستان، بوشهر و بخشی از استان هرمزگان واقع شده و با هفت کشور امارات متحده عربی، بحرین، عراق، عربستان سعودی، عمان، قطر و کویت، با طول ساحل‌های متفاوت، همسایه است.
کشفیات باستان شناسی سال‌های اخیر در دو طرف سواحل شمالی و جنوبی دریای پارس ثابت می‌کند که این پهنه آبی یکی از مهمترین و شاید نخستین مرکز سکونت انسان‌هاست و گهواره و مرکز تبادل تمدن‌های زیادی مانند ایلامی، سومری، آکدی، آشوری، بابلی، مادی، پارسی، یونانی، اسلامی و... بوده است.
خلیج فارس از نظر ژئوپولیتیک (جغرافیای سیاسی)، استراتژیک، انرژی و تاریخ و تمدن، پهنه آبی مهم و منحصر به فرد در جهان محسوب می‌شود.
این آبراه در دوره‌های تاریخی مختلف دارای اهمیت فراوانی بوده است در عصر باستان و بویژه دوران حاکمیت عیلامیان خلیج فارس در مدار توجه قرار گرفت اما مهترین مقطع رونق و شکوفایی اقتصاد و تجارت خلیج فارس دوران هخامنشیان در دوران سلطنت داریوش کبیر و پس از آن عصر ساسانیان است.
در دوران ساسانیان بنادری مانند سیراف مهروبان، ریشهرو ابله (بصره) مهمترین بنادری که در خلیج فارس نقش آفرینی کردند و سرزمین‌های مورد تعامل تجاری آنان در این دوران شبه قاره هندوستان، شرق آفریقا و چین بوده است.
در دوران پس از اسلام نیز مهمترین بندری که در عرصه اقتصاد و بازرگانی خلیج فارس نقش آفرینی می‌کند بندر سیراف و بازرگانان سیرافی بودند که آنان با خود فرهنگ ایرانی و اسلامی را تا هندوستان، بندر خانفو در چین و شرق آفریقا نیز بردند.
باستان شناسی زیرآبی خلیج فارس ضرورت رمزگشایی هویت تاریخ و تمدن ایرانیان
معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر گفت: خلیج فارس در دوره‌های مختلف تاریخی همیشه مورد توجه بوده و از کانون‌های اصلی و یکی از شاهراه‌ها و آبراه‌های مهم در دوره عیلامیان و همخامنشیان بوده‌است.
نصرالله ابراهیمی افزود: در پس کرانه‌های خلیج فارس به دلیل اهمیت موضوع آثاری از دوره هخامنشیان در دشتستان و پس کرانه‌های این آبراه وجود دارد که نشانه سیطره ایرانیان بر این خلیج همیشه فارس است.
وی ادامه داد: خلیج فارس در دوران‌های مختلف تاریخی همیشه به عنوان یک کانون و مرکز تبادلات تجاری، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در دوره‌های مختلف تاریخی مد نظر بوده‌است.
ابراهیمی اضافه کرد: در اسناد تاریخی هیچگونه ادعایی در باره اینکه کشورهای دیگر نسبت به خلیج فارس ادعایی داشته باشند وجود ندارد و این نشان می‌دهد ایرانیان از دیرباز در این منطقه به عنوان یک مرکز و کریدوری که مبادلات اقتصادی، تجاری، فرهنگی و سیاسی را دنبال می‌کند و همیشه این آبراه به عنوان مرکزی برای گفت وگو و صلح مطرح است.
ابراهیمی گفت: هیچ وقت جنگ و گریزی در خلیج فارس صورت نگرفته و این ارتباطات مسالمت آمیز با کشورهای همسایه و ارتباط با دنیای پیرامون خود خاور نزدیک و دور همیشه مد نظر بوده و بوشهر به عنوان یکی از استان‌هایی که بیشترین مرز دریایی را با این آبراه دارد همیشه مورد توجه است.
معاون میراث فرهنگی استان بوشهر افزود: سیراف، نایبند، جندابه، سی نیز و مهروبان بنادری بودند که در طول تاریخ روابط تجاری با کشورهای همسایه و حتی خاور دور و بنادری در آفریقا داشته‌اند و این بیانگر اهمیت این آبره حیاتی است.
وی ادامه داد: اقدام‌ها و مطالعه‌های خوبی در زمینه مسائل فرهنگی، معماری و مردم شناسی خلیج فارس انجام شده‌است که برخی از این مباحث در فهرست آثار ملی و یونسکو هم به ثبت رسیده که می‌توان به صنعت لنج سازی و دریانوردی ایرانیان اشاره کرد.
ابراهیمی اضافه کرد: باستان شناسی زیر آب از جمله موارد و مباحث مهمی است که به این وسیله می‌توان در زمینه ارتباطات تجاری و فرهنگی بین سرزمین‌های تاریخی که وجود داشته کار کرد.
مرکز خلیج فارس شناسی نخستین گام برای پاسداشت این نام
ابراهمی گفت: با توجه به اهمیت خلیج فارس باید مرکزی به عنوان مرکز خلیج فارس شناسی برای انجام پژوهش و بررسی‌های گسترده هرچه بهتر و بیشتر این دریا از نظر مطالعه‌های مردم شناسی، باستان‌شناشی، تاریخی، اقتصادی و تجاری راه‌اندازی شود.
وی اضافه کرد: در این ارتباط موزه منطقه‌ای خلیج فارس در عمارت کنسولگری در دست بهره‌برداری است و در آن مسائلی از باستان شناسی زیر آب خلیج فارس، مردم شناسی، موسیقی، مسائل سیاسی، تجاری و اقتصادی کرانه های خلیج فارس مد نظر قرار داده شده و تلاش شده اشیا تاریخی مناطق همجوار خوزستان، هرمزگان و بوشهر جمع‌آوری و در این موزه نگهداری شود.
ابراهیمی گفت: این نخستین گام برای پاسداشت نام خلیج فارس است که به این وسیله می‌توان پژوهش‌های باستان شناسی در این حوزه را گسترش داد.
وی ادامه داد: وجود محوطه‌های بسیار گرانبها و مهم در این منطقه نیاز به کاوش‌های باستان شناسی دارد و به این وسیله ارتباطات تجاری، سیاسی ،اقتصادی و فرهنگی دوران تاریخی مختلف را می‌توان اثبات کرد.
وی با اشاره به ضرورت مطالعه مردم شناسی و معماری خلیج فارس گفت: معماری کرانه خلیج فارس از ارزش بالایی برخوردار است و اگر مورد پژوهش قرار گیرد قابلیت ثبت در میراث جهانی را دارد.وی بیان کرد: جزایر پیرامونی خلیج فارس از جمله جزیره هرمز، کیش و خارگ از دیرباز کانون توجه ملت‌ها بوده و آثار با ارزشی در این جزایر وجود دارد که نشان دهنده اهمیت خلیج فارس در
دوره‌های مختلف است.
خلیج فارس در دوره‌های تاریخی
کارشناس ارشد میراث فرهنگی استان بوشهرگفت: خلیج فارس در دوره‌های تاریخی مختلف دارای اهمیت فراوانی بوده است در عصر باستان و بویژه دوران حاکمیت عیلامیان خلیج فارس در مدار توجه قرار می‌گیرد، بندر لیان یا بوشهر امروزی که در کتیبه‌های عیلامی نیز به آن اشاره شده نقش مهم و محوری را در سیاست‌های شاهان عیلامی ایفا می‌نمود.
مجتبی محمدی افزود: پس از دوران سیطره و قدرت عیلامی‌ها مهترین مقطع رونق و شکوفایی اقتصاد و تجارت خلیج فارس دوران هخامنشیان در دوران سلطنت داریوش کبیر و پس از آن عصر ساسانیان است.
وی ادامه داد: در دوران هخامنشیان به دلیل اقداماتی که داریوش به منظور رونق و شکوفایی اقتصاد و تجارت خلیج فارس انجام می‌دهد اهمیت ویژه‌ای دارد.
محمدی گفت: شاهکار داریوش کبیر حفر کانال سوئز بوده است که با هدف رونق و شکوفایی تجارت خلیج فارس و توسعه حمل و نقل دریایی صورت پذیرفت.
وی بیان کرد: در دوران ساسانیان بنادری مانند سیراف مهروبان، ریشهرو ابله (بصره) مهمترین بنادری که در خلیج فارس نقش آفرینی کردند و سرزمین‌های مورد تعامل تجاری آنان در این دوران شبه قاره هندوستان، شرق آفریقا و چین بوده است.
محمدی گفت: در دوران پس از اسلام نیز مهمترین بندری که در عرصه اقتصاد و بازرگانی خلیج فارس نقش آفرینی می‌کند بندر سیراف و بازرگانان سیرافی بودند که آنان با خود فرهنگ ایرانی و اسلامی را تا هندوستان، بندر خانفو در چین و شرق آفریقا نیز بردند.
وی گفت: پس از افول سیراف برای قرن‌ها کانون های تجاری در خلیج فارس از سیراف به کیش، هرمز و بندر عباس منتقل شد و پس از آن در قرن نوزدهم میلادی همزمان با دوران قاجار این بندر بوشهر بود که به معتبرترین لنگرگاه تجاری ایران در خلیج فارس تبدیل شد و معروف به باب الابواب تجاری و دروازه فکری ، فرهنگی و تفکر و اندیشه نوین درین مقطع تاریخی تبدیل شد.
پیوند چند هزارساله خلیج فارس با تمدن ایران
رئیس بنیاد ایران شناسی بوشهر گفت: خلیج فارس یکی از آبراهه های مهم و استراتژیکی است که نه تنها در آسیا بلکه در جهان از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
عبدالکریم مشایخی افزود: این آبراهه پیوند چند هزار ساله با تمدن ایرانی دارد و به همین مناسبت همواره مورد توجه زمین شناسان، باستان شناسان، تاریخ نگان و جغرافی نویسان بوده‌است.
وی بیان کرد: نام خلیج فارس از قوم پارس گرفته شده است که حدود ۸۰۰ سال قبل از میلاد در خوزستان و فارس حکومت می‌کردند.
مشایخی افزود: قدیمی ترین نوشته‌ای که از این آبراهه یاد کرده متعلق به لوگال زاگاسی پادشاه اروک است و در آثاری که از قوم آشوردر بین النهرین حکومت می‌کردند باقی مانده از این آبراهه به 'نامرتو' به معنی آب تلخ یاد شده‌است.
وی اضافه کرد: قبل از ورود آریایی‌ها به ایران در دوره عیلامی این آبراهه مورد استفاده مردمی بود که در آن دوره در خوزستان و بوشهر در قلمرو امپراطور عیلام بوده است.
مشایخی اضافه کرد: بندر بوشهر با نام لیان پل ارتباطی داخلی ایران با جنوب شرق آسیا و آفریقا بوده است و در دوره هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان این آبراه مهم همچنان مورد توجه و عنایت زمامداران این سلسله ها بوده است.
وی گفت: تا آنجا که در دوره هخامنشیان در منطقه دشتستان بوشهر سه کاخ هخامنشی به نام های چرخاب، بردک سیاه و جتوط درسه نقطه بنا نهاده شد و این بیانگر سیادت دریایی ایرانیان بر این آبراهه مهم است.
وی یادآور شد: حدود ۱۳ نفر از مورخان و جغرافی نویسان یونانی و رومی از خلیج فارس با نام 'سی نیوس پرسیکوس' و 'پرسی کوماره' یاد کرده‌اند.
مشایخی گفت: در دوره اسلامی نیز اغلب مورخان و جغرافی نویسان مسلمان در آثار و منابع خود از این آبراه به عنوان بحرالفارس و خلیج الفارسی نام برده‌اند.
وی افزود: با ورود اسلام به ایران و توجه ویژه فاتحان جدید به امر دریانوردی ما شاهد ظهور تمدن هایی در کرانه شمالی خلیج فارس و منطقه ای هستیم که امروز از آن به نام استان بوشهر یاد می‌شود.
۳۰ هزار سند تاریخی به نام خلیج فارس در استان بوشهر
استاد رشته تاریخ یکی از دانشگاه‌های استان بوشهر گفت: نام و هویت خلیج فارس در اسناد و مدارک تاریخی چنان تثبیت شده که هیچ کسی در هیچ مکانی نمی تواند این نام را تغییر و جعل کند.
غلامحسین نظامی افزود: نقشه ها و مستندات تاریخی موید آن است که اگر گاهی برای خلیج فارس نام دیگری بیان شده، ناشی از تتبع و پژوهش علمی نیست بلکه یک شیطنت است و از تنش های سیاسی منطقه‌ای است.
وی اظهار داشت: مردم استان بوشهر به عنوان ساحل نشینانی که هویتشان با خلیج فارس گره خورده باید بیشتر به شناخت خلیج فارس از جنبه های مختلف بپردازند و استفاده بیشتری از این آبراه داشته باشند.
نظامی گفت: خلیج فارس یک آبراه نیمه بسته است ولی به دلیل موقعیت استراتژیک و جایگاه جغرافیایی آن در طول تاریخ اهمیت آن بیشتر شده است.
وی یادآورشد: اکنون بیش از ۳۰ هزار سند در استان بوشهر در ارتباط با خلیج فارس وجود دارد و در دهه‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۶۰میلادی که استعمار پیر انگلیس با ماجراجویی برخی سیاستمداران کشورهای عربی به دنبال جعل نام خلیج فارس بودند پژوهشگران همان کشورها نقشه هایی که ترسیم می‌کردند، مستند به نام خلیج فارس بود.
پشت پرده جعل نام خلیج فارس توسعه طلبی سیاسی و اقتصادی
نظامی ادامه داد: برخی ساکنان مجاور خلیج فارس در صدد هستند تا با استفاده از دلارهای نفتی باد آورده اما بدون مستندات متقن و بنا به مصلحت سیاسی تاریخ خلیج فارس را جعل و وارونه نشان دهند.
وی اضافه کرد: آنها در تلاش هستند نامی جعلی برای خلیج فارس تثبیت کنند که فراتر از نام در پشت این قضایا توسعه طلبی های سیاسی و اقتصادی مد نظر است هرچند که مردم ایران همواره حسن همجواری و مراوده بازرگانی در یک فضای صلح آمیز با ساکنان مجاور و سواحل خلیج فارس را در نظر داشته اند.
نظامی ادامه داد: پاسداشت روز ملی خلیج فارس که در واقع یک همت ملی برای اخراج پرتغالی ها از سواحل و جزایر خلیج فارس بود برای ما بسیار با اهمیت است زیرا بعد از آن نیز در تاریخ معاصر ایران بویژه جنوب کشور شاهد قیام های متعدد مردمی علیه بیگانگان متجاوز بوده‌ایم.
وی بیان کرد: برای پاسخگویی به ادعاهای واهی، بی ریشه و غیرمستند جاعلان تاریخ باید با تکیه بر طرح های دراز مدت علمی و پژوهشی بنیادین در پاسداشت خلیج فارس عنوان و تاریخ آن تلاش وافر کرد.
نظامی گفت: خلیج فارس آبراه مهم و استراتژیک در جنوب فلات ایران است که از روزگار کهن برای اقوام ایرانی دارای اهمیت زیاد بود که این اهمیت تا روزگار ما نه تنها کم نشده بلکه افزایش داشته است.
وی اظهارکرد: تسلط بر خلیج فارس به این دلایل همواره دغدغه سودجویانی بوده که در خارج از منطقه در اندیشه تسلط بر این دریای مهم هستند.
وی یادآور شد: از طرف دیگر حکام ایرانی اعم از پادشاهان و حکام محلی مجاور همیشه سعی داشتند که به هر نحو از خلیج فارس حفاظت و بهره ببرند اما به دلیل دوری مراکز قدرت در ایران از خلیج فارس این صیانت و حفاظت دائمی نبوده از این رو برخی اوقات کشورهای سودجو توانسته اند برای مدتی بر بخش هایی از سواحل و یا جزایر ایرانی یا غیر ایرانی خلیج فارس سیطره پیدا کنند.
نظامی افزود: در بسیاری اوقات خلا قدرت دولت مرکزی برای دفاع از خلیج فارس به وسیله مردم ساکن در سواحل این دریا پر شده است به نحوی که بارها شاهد بوده ایم که مردم خود دست به کار شده و بدون کمک دولت مرکزی با بیگانگان متجاوز به این دریا و سواحل آن جنگیده اند.
وی اظهار کرد: نمونه آن مقاومت مردم بوشهر و هرمزگان در برابر پرتغالی ها، هلندی ها و دفاع جانانه مردم استان بوشهر در برابر هجوم چهارگانه انگلیس به بوشهر است.
