به گزارش ایرنا، مادی ها به همراه جوی های منشعب از آنها مانند شبکه ای در سطح شهر گسترده شده و آب باران و برف را در مسیر مناسب هدایت می کردند و درنتیجه آبگرفتگی در معابر و گذرگاههای محلات بوجود نمی آمد.
کارشناسان طول این مادیها را با سرشاخه های آن هزار کیلومتر در گسترده جغرافیایی شهر اصفهان اعلام کردند که آیا امروز خبری از این مجاری طبیعی آب وجود دارد؟
این مجاری انتقال آب همچون شریانی منظم و گسترده جریان آب را در سطح شهر مدیریت می کرد و موجب شکل گیری فضاهای سبز زیبایی و رشد درختانی انبوه شده که این عرصه هم اکنون نیز به منزله باغ های کوچکی در جای جای شهر اصفهان مشاهده می شود.
مادی های نه تنها در توزیع بلکه در جمع آوری روان آبها و سیلابها و بهره گیری از نزولات نیز کارکردی موثر داشتند.
با گسترش شهر، شهرنشینی، ازدیاد جمعیت، افزایش جمعیت مهاجر و ساخت و سازهای بی رویه در کنار نابودی بخش زیادی از اراضی زراعی داخل شهر که در گذشته از مادی ها مشروب می شدند، بخشی از مادی ها و شعبات فرعی آنها نیز از بین رفته است.
تخریب سردهنه مادی ها، مسدود شدن انتها و یا قسمتی از مسیر نهر، تأثیر فاضلاب ها ، ساخت و سازهای بی رویه ، تبدیل مسیر نهر به جاده و دیواره سازی غیر اصولی از جمله عوامل نابودی مادی های اصفهان در چند ساله اخیر است . برخی از مسیر این مادی ها یا نهر به پارک و فضای سبز تبدیل شده است.
بطور کلی در زمان صفویه از سرچشمه زاینده رود تا باتلاق گاوخونی 154 مادی و نهر از رودخانه زاینده رود منشعب می شد که تعدادی از آنها هنوز هم در محلات شهر پابرجاست.
مادی در لفظ فارسی قدیم به معنای ممر و مجرای آبی بوده که از رودخانه کوچکتر و از نهر بزرگتر است و این واژه در گویش اصفهانی به نهرهای فراخ و گشاده ای گفته می شود که برای آبرسانی از رودخانه زاینده رود به اطراف این شهرستان منشعب می شده است.
برخی از پژوهشگران میراث فرهنگی، سابقه و قدمت و جه تسمیه مادی های اصفهان را برگرفته از واژه عربی 'ماء الوادی' و برخی دیگر پیدایش این واژه را به اردشیر بابکان و سلسله ماد مرتبط می دانند.
بر همین اساس و بر طبق متون تاریخی و یافته هایی که از تمدن های مختلف در جلگه اصفهان به دست آمده سابقه و قدمت احداث مادی ها به قبل از صفویان و به قرن های پیش از اسلام باز می گردد.
وجود تمدن های مختلفی چون ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی در محدوده شهر اصفهان سابقه و قدمت مادی ها را تایید می کند زیرا شکل گیری این تمدن ها با آب و حاصلخیزی زمین ارتباط داشته و حیات اهالی شهر را تضمین می کرده است.
از جمله مادی های درون شهری اصفهان در آن زمان می توان به نهر یا مادی نیاصرم، فرشادی، شاه، آیتقوش (قومش)، ماربین سرا ، فدین و مادی جوی شاه اشاره کرد که آب آن برای عمارات و باغ های سلطنتی صرف می شد و نصف مادی فرشادی آب داشت.
مادی نیاصرم که از آن به عنوان بزرگ ترین مادی های اصفهان یاد شده از کنار پل مارنان سرچشمه گرفته و از کنار محله لنبان می گذرد.
در این مادی به هنگام پر آبی در حدود 200 سنگ آب جریان می یافت و مادی فرشادی که بالاتر از مادی نیاصرم از رودخانه منشعب می شد، پس از مشروب ساختن محله های چهارسو و شمس آباد به طرف محله خواجو حرکت می کرد.
مادی دیگر فدین نام داشت که آب آن را سلاطین صفویه وقف سلامتی خود کرده بودند، این مادی که بالاتر از سه مادی دیگر قرار گرفته بود پس از عبور از میدان دروازه دولت کنونی به شعبات کوچک تری تقسیم می شد و یک شعبه آن به درون باغ چهلستون هدایت می شد و دیگر انشعابات آن بین محله ها اطراف دولت خانه عصر صفوی تقسیم می شد.
مادی های اصفهان از رودخانه زاینده رود منشعب و بصورت شبکه ای منظم و شاخه ای در سطح شهر اصفهان گسترده شده تا علاوه بر کاربریهای کشاورزی و آبیاری به آبادانی و زییایی محیط زیست کمک کند.
سرزندگی این نهرها همواره بسته به احیای جان زاینده رود داشته زیرا با جریان رودخانه زیبا، آب حیات بشکلی منظم و بسان رگ های حیات در همه نقاط شهر تقسیم و توزیع شود.
مادی ها بصورت کانال های وسیع در بالادست از رودخانه جدا شده و با شیب یک در هزار پس از طی چند کیلومتر به زمین های آبخور رسیده و در این قسمت با جوی های کوچک در سطح زمین جاری شده و در نهایت در طول مسیر خود روستاهای متعددی را تغذیه و آبیاری می کرده و در پایین دست هرزآب آنها به چشمه ها و یا مادی های دیگری سرازیر می شده است.
مادی ها با بناها، سازه ها و شیب اراضی همجوار از نظر بصری و معماری و کاربری متناسب بوده و درپاره ای از بناهای عمومی به جز حمام ها، مادی ها به درون بنا برده می شد و جریان آب در حیاط درونی بنا جاری می شد.
جریان مادی ها در چشم انداز کاخ های صفوی نیز نقشی موثر و برجسته داشتند، در محله ی جلفا، بسیاری از خانه ها علاوه بر اشراف بر مادی ها، ایوان هایی بر فراز این نهر ها دارند و در معماری این منطقه و شکل دهی مسیر ها و معبرها نقشی تعیین کننده دارند.
مادی ها با انتقال آب به فواصل دورتر در زمین ها و دشت های حاشیه ی رودخانه همواره موجب تقویت سفره های آب و افزایش سطح آب های زیرزمینی می شدند.
در طول مسیر مادی و پس از تقسیم آن به جوی های متعدد، آب در زمین فرو رفته و سفره آب زیرزمینی را تقویت می کند و با تقویت و بالا آمدن سطح آب زیرزمینی چاههای آب شهر که محل تامین آب خانه ها و اهالی شهر بود، پرآب می شد.
به تاکید کارشناسان با توجه به کارکردهای مادی ها به عنوان بخشی از هویت شهر اصفهان و عملکردی قابل توجه و اهمیت باید تلاش کرد تا به رغم تغییرات ایجاد شده شبکه مادی ها، حفظ و احیا شود.
در همین ارتباط خبرگزاری ایرنا استان اصفهان میزگردی با عنوان' اهمیت و نقش مادیهای اصفهان در زیست بوم و فرونشست زمین' با حضور ناصر حاجیان عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان، حشمت الله انتخابی اصفهان شناس و پژوهشگر، مهدی فصیحی هرندی پژوهشگر حکمرانی و دیپلماسی آب، عبدالرضا لقمانی رئیس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان ) برگزار کرد.
دیگر مدعو این میزگرد شهرداری اصفهان بود که حضور نیافتند.
**تخریب مادی ها در فرونشست زمین اثرگذاشت
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان گفت: مادی ها نقش کلیدی در زیست بوم از گذشته تاکنون داشته اند که تخریب آن ها مشکلاتی در نشست زمین و دفع آبهای سطحی ایجاد کرده است.
ناصر حاجیان به نقل از شاردن جهانگرد فرانسوی یادآور شد: وقتی از بالا به شهر اصفهان نگاه می کنیم مثل یک جنگل است که فقط چند مناره در آن پیداست و این گفته یعنی اینکه اصفهان با کمترین ساختمان سازی و بیشتر فضای سبز بوده است.
وی ادامه داد: این گفته شاردن حکایت از آن دارد که این درخت های بلند قامت و جنگل، رود خانه و مادی وجود داشته است که با گذر زمان این سبزی ها و مادی ها از بین رفته است.
** آیا هزار کیلومتر مادی اصفهان قدیم امروز وجود دارد؟
این استاد دانشگاه با اشاره به هزار کیلومتر مادی در این شهر،خاطرنشان کرد: این مادی ها از زمان 'ماد ها' با توجه به اینکه کانال های فرسایش داشته، ایجاد شده است.
وی طراحی مادی ها را در انتقال آب کارآمد و مهم اعلام کرد و گفت: آب در قالب این مادی ها به دشت های اصفهان انتقال داده می شد که سرعت جریان آب در پیچ و خم ها برای جلوگیری از تخریب تحت کنترل بود.
وی ادامه داد: با وجود این مادی ها و انتقال آب کمبود آب وجود نداشت و همواره آب رودخانه در این مسیرها هم انتقال داده می شد.
حاجیان مادی ها نقش کلیدی در شهر داشتند، خاطرنشان کرد: جلوگیری از نشست ها و تامین آب مادی ها نقش موثری داشته اند و باید این بخش شهر احیا شود.
** حذف مادیها باعث خشک شدن چاه ها شد
وی حذف مادی ها را عاملی در کم آب شدن چاه های آب اعلام کرد و گفت: با حذف مادی ها و زمین های کشاورزی که از آب آن استفاده می کردند، از آن منبع بی بهره شدند زیرا این آب در زمین فرو می رفت و چاه های آب هم از آن استفاده می کردند.
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان ادامه داد: مادی ها به طور دائمی آب داشتند و این آب موجود باعث استفاده منابع زیر زمینی می شد که البته نفوذ آب در زمین اتلاف منابع نیست بلکه سرمایه گذاری در زیر ساخت های آبی است و این موضوع به تامین آب چاه ها کمک کرده و مانع از نابودی کشاورزی می شود.
وی اضافه کرد: اگر آب در مادی ها جریان داشت، چاه های آب کاهش نمی یافت و با کمترین میزان آب امکان حفظ مزارع و باغ ها وجود داشت.
این استاد دانشگاه لایروبی مادی ها را مهم دانست و گفت : منابعی که در مسیر مادی مانده است را برای کود دهی درختان اطراف مادی موثر بود.
** مادیها با ایجاد تغییر ساختار شهر از بین رفته اند
اصفهان شناس و پژوهشگر گفت: مادی ها تنها برای کشاورزی نبوده و کارکردهای زیادی برای شهر داشته اند که از 50 سال پیش این مجاری انتقال آب از بین رفت و با تغییراتی در شهرسازی ایجاد شده این مادی ها از بین رفته اند.
حشمت الله انتخابی ادامه داد: اراضی کشاورزی در گذشته بیش از حال حاضر بود و منازل مسکونی هم باغ خانه بودند و آپارتمانی نبودند که برخی از آن خانه ها مثل باغ خلیفه که الان هم وجود دارد ساخته شده و این چنین ساختمان هایی آب مادی ها را و یا درختان اطراف آن ها از مادی ها آب مورد نیاز را تامین می کردند.
وی با بیان اینکه مادی ها زیر مجموعه و شاخه هایی داشتند، خاطرنشان کرد: هر مادی مثل یک درخت شاخه های زیادی مثل جوی داشت که برخی از آن هم وجود دارد و درختان تنومند و 50 ساله اصفهان از آن ها آب می گرفتند.
وی اضافه کرد: مساجد در گذشته از آب جاری استفاده می کردند و مردم برای وضو گرفتن از آب رود در حال عبور استفاده می کردند و 50 یخچال هم علاوه بر آب برف ها از آب مادی ها استفاده می کردند.
این استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست به دیگر کارکردهای مادی ها اشاره کرد و گفت: حمام های قدیمی، غسالخانه ها، روستاهای کهن و مردم بیشترین استفاده به جز مصرف خوراکی آب مورد نیاز جاری خود را از مادی ها می گرفتند و با توسعه شهرسازی کارکرد آن ها کاهش یافت.
وی یادآورشد: با نگاهی به عکس های هوایی دهه 40 مشاهده می شود که باغ و فضای سبز بیشترین نسبت به ساختمان ها در اصفهان وجود داشته که با توسعه ساختمان سازی این بافت های سبز از بین رفته و فرونشست پیامد این تغییر بوده است.
** در 35 سال گذشته حریم مادیها ساخت و ساز شد
انتخابی با اشاره به اینکه فرونشست هایی در مناطق اصفهان مثل کوشک، شمال شرق اصفهان، اطراف پل چمران وجود دارد، تصریح کرد: تخریب مادی ها و برداشت زیاد از حد از چاه های آب موجب چنین اتفاقی در شهرها شده است.
وی بیان کرد : مادی ها روان آب های شهر جمع آوری می کردند و این خدمات را مدیریت شهری و جلوگیری سیلاب ها داشتند و به همین خاطر مادی ها به زاینده رود منتهی می شدند.
وی یادآورشد: با توجه به اهمیت مادی ها، مردم در گذشته محافظ آن ها بوده و حریم این مجاری انتقال آب را رعایت می کردند و در حریم آن ها ساخت و ساز نمی کردند.
این پژوهشگر آب با اشاره به ساخت و سازها و تصرف هایی که در اطراف این مادی ها انجام شده است، گفت: در 35 سال گذشته با واگذاری این حریم ها به مالکیت عمومی ساخت و سازهای زیادی در حریم مادی ها انجام شده که اگر مالکیت شخصی داشت چنین اتفاقی نمی افتاد.
** با تخریب مادیها مشکلات اقتصادی و اجتماعی ایجاد شد
وی یادآورشد: ظل السلطان با وجود قدرت زیاد و تخریب هایی که در کشور انجام داد اما مادی ها را از بین نبرد ولی مدیریت های غلط این مجاری انتقال آب را از بین برد و مشکلات اجتماعی ایجاد کرد.
**تخریب مادی ها تعدی به حقوق جامعه است
پژوهشگر سیاستگذاری در حوزه آب با اشاره به نقش مادی ها در جامعه گفت: با توجه به کارکرد مادی ها برای جامعه تخریب مادی ها تعدی به حقوق جامعه است.
مهدی فصیحی هرندی در این میزگرد ایرنا اصفهان افزود: مادی ها و تبعات آن ها باید بیش از بیش شکافته شود و تخریب هایی که بر سر قنات ها و مادی ها ایجاد شد تبیین و تحلیل شود و از نگاه اجتماعی و تکنیکی باید مورد توجه قرار گیرد.
وی ادامه داد: سیستم میرآب ها که در گذشته وجود داشته و با تخریب آن ها مادی ها هم از بین رفتند و ساختاری خدمات انتقال آب به صورت طبیعی انجام نمی شود.
وی با بیان این که یکی از مسیرهای مناسب و خوب در انتقال آب مادی ها بودند، تصریح کرد: ساخت سد زاینده رود، ایجاد شبکه های آبرسانی و حذف مادی ها به عنوان محور انتقال آب، ایجاد کانال های سیمانی باعث حذف میرآب ها شد و پس از این اتفاقات فقط یک شرکت مثل احیا میراب ها راه اندازی شد اما پیش از این اتفاقات مردم این میراب ها را مدیریت می کردند و به صورت ریش سفیدی اداره می شد و مردم اجازه تخریب آن ها را نمی دادند.
وی با بیان این که در زمان های گذشته مثل ظل السطان فقط حکومت یک نماینده در میراب ها داشت، اظهارداشت: این مدل مدیریت کارکردهای زیادی به سبب جنبه مردمی داشت و اگر کوتاهی در مدیریت این کار صورت می گرفت کدخداها با آن ها برخورد می کردند اما تغییر روش های و از بین رفتن میراب ها باعث نبود نظارت بر بهره برداری از مادی ها شد و این مادی ها از بین رفتند.
فصیحی با اشاره به اینکه در مدیریت میراب ها و مادی ها نظام اجتماعی و تکنیک های خاص آن غالب بود، اضافه کرد: شکست این نظام اجتماعی و تخریب تکنیک های آن ها باعث از بین رفتن کارکردهای روش های انتقال آب شد.
وی با بیان اینکه بعضی در این جریان تصورشان این بود که قنات ها انتقال آب را انجام می دادند، تصریح کرد: قنات ها در انتقال آب نقشی نداشتند بلکه قنات ها خود آب نگهدار بودند و مادی ها نقش انتقال آب را داشتند اما همین موضوع باعث شد که بخشی از مادی های موجود را سیمانی کردند و آخرین ضربه به این مسیر انتقال آب زده شد.
وی یادآورشد: بتونی و سیمانی شدن کف مادی ها با این توجیه که آب در مادی ها از بین می رود و شهر هم زیبا بشود انجام شد اما چنین دلایلی باعث از بین رفتن کارکرد آن ها شد و با خشکی مادی ها نشست در شهر شروع شد.
این پژوهشگر معتقد است پیش از خشک شدن زاینده رود با سیمانی کردن مادی ها و کانال ها مجاری نفوذ آب به زمین بسته شد و با چنین وضعی فرونشست اتفاق افتاد که این نشان از بی تدبیری در بهره گیری از این مهندسی گذشته است.
**احیا نقش اجتماعی مادی ها لازم است
این پژوهشگر حکمرانی و دیپلماسی آب تخریب مادی ها را تعدی به جامعه برشمرد و گفت: احیا نقش اجتماعی مادی ها لازم و باید نظام حکمرانی زاینده رود اصلاح شود و مدیریت مادی ها و مواردی از این قبیل در حوزه آب از شهرداری ها خارج شود و نهادی برای میراث داری از منابع آبی راه اندازی شود.
وی تعریف نظام حکمرانی مادی ها و بازنگری در مدیریت فعلی آن را در حفظ این مسیرهای انتقال آب ضروری خواند و اظهارداشت: صرفا با تعریف قانون قادر به حفظ این مهندسی نیستیم و باید این میراث مهم را با تعریف یک حوزه موثر انجام شود.
فصیحی اضافه کرد : نقش اجتماعی و تکنیکی مادی ها باید احیا و تعریف جدیدی از آن داشت و نقش اجتماعی در حفظ و حراست از این مادی ها را تقویت کرد زیرا آب ماهیت اجتماعی دارد و باید نقش مردمی در آن حفظ شود.
** احیا تمدن اصفهان به مادی ها وابسته است
وی احیا نظام تقسیم آب سنتی را یکی از ضرورت ها دانست و گفت: الان نظام تخصیص واقع شده و باید سنت های قدیمی احیا شود زیرا تمدن اصفهان به احیا مادی ها و آب وابسته است و و این مدل مدیریتی جدید ساختار تاریخی این شهر را تخریب می کند.
** جایگاه اجتماعی نهرها باید در ساختمان سازی جدید حفظ شود
وی با بیان اینکه باید حریم درختان و نهرها را حفظ کرد، اضافه کرد: جایگاه اجتماعی نهرها باید در ساختمان سازی حفظ شود و مردم نسبت به این موضوع دغدغه داشته باشند.
پژوهشگر حکمرانی و دیپلماسی آب خاطرنشان کرد: با توجه به اهمیت جایگاه مادی ها، باید از این ظرفیت برای رفع مشکلات شهر استفاده کرد و در میز سیاستگذاری های شهری قرار گیرد.
وی فرونشست یک تهدید برای شهرسازی محسوب می شود و باید برای رفع این تهدید احیا مادی ها روی میز سیاستگذاری های رفع این معضل شهری قرار گیرد.
***مادی ها در نفوذ آب به زمین نقش داشتند
رئیس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان گفت: مادی ها در نفوذ آب به زمین و جلوگیری از فرونشست نقش آفرین بودند.
عبدالرضا لقمانی افزود: زاینده رود در گذشته شاهراه اصلی انتقال آب در اصفهان بود و مادی ها به عنوان رگ های این رودخانه در شهر نقش ایفا می کردند و این موضوع در شهرسازی از اهمیت خاصی برخوردار بود اما با تغییر در ساختار شهری و حذف مادی ها مشکلات به وجود آمد.
وی ادامه داد: در مقطعی از زمان شهرسازی به دلیل حذف جریان های اصلی شهری مثل مادی ها دچار بی نظمی شد و نقش شهر و شهروندی کمتر مورد توجه قرار گرفت.
وی با بیان این که اصفهان شهری با جوی های روان بوده است، تصریح کرد: انتقال آب، جمع آوری آب های سطحی و محل هایی برای نفوذ آب به زمین توسط این جوی ها و مادی ها انجام می شد.
رئیس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره کل راه و شهرسازی اصفهان ادامه داد: در گذشته که این مجاری انتقال آب وجود داشت، آب روان ها به واسطه آن جمع آوری و به منبع تغذیه انتقال می یافت اما با شبکه کشی فاضلاب و آسفالت تمامی معابر راه نفوذ آب بسته شده و آب بارندگی ها به بیابان ها می رود و یا سبب آبگرفتگی در شهر می شود.
** مداخلات انسانی عامل مشکلات زیست محیطی است
وی مداخلات انسانی در محیط طبیعی را عامل بروز مشکلات زیست محیطی و تخریب زیرساخت های شهری بیان کرد و گفت: وجود مادی ها در گذشته علاوه بر جمع آوری آب و نفوذ در زمین به ایجاد فضای سبز در شهرها کمک می کرد که این چنین فضای شاد بدون هزینه برای مدیریت شهری بود.
وی با تاکید بر ضرورت نفوذ آب در زمین خاطرنشان کرد: استفاده از سنگ فرش، احیا مادی ها و استفاده از آسفالت نوین دارای روزنه های نفوذ آب در زمین به نفوذ آب به زمین کمک می کند و مانع از فرونشست خواهد شد.
**مادی ها شاهکار زندگی کویرنشینان باید احیا شود
لقمانی با اشاره به معماری گذشته و سنتی شهری، اظهارداشت: مادی ها شاهکار زندگی کویر نشینی است که باید این نیاز شهری برای رفع مشکلات احیا شود.
وی با بیان اینکه کاهش منابع آب زیر زمینی از مهمترین عامل فرونشست است، یادآورشد: برداشت زیاد از منابع آبی زیر زمینی و نبود نفوذ آب منجر به زلزله خاموشی یعنی فرونشست می شود و اگرچاره اندیشی برای این موضوع انجام نشود، اصفهان خالی از سکنه خواهد شد.
وی ادامه داد: بی توجهی به جذب آب به زمین باعث خسارت به منازل مسکونی به صورت تدریجی می شود و حاصلخیزی خاک از بین رفته و در هنگام بارندگی سیل و آبگرفتگی ایجاد می شود که برای حل این مشکل باید مادی ها احیا و کانال های بتونی برای جذب آب به زمین حذف شود.
لقمانی با بیان اینکه آب های خاکستری و آب های تجدید پذیر در شبکه فاضلاب قرار می گیرند، تصریح کرد: باید برنامه ریزی برای جداسازی و استفاده از این آب ها انجام شود و این اختلاط صورت نگیرد تا اینکه از آب های تجدید پذیر برای تامین منابع آبی زیر زمینی استفاده شود.
در کلانشهر اصفهان اکنون 2 میلیون نفر سکونت دارند.
7131/6026/
انتهای پیام کارشناسان طول این مادیها را با سرشاخه های آن هزار کیلومتر در گسترده جغرافیایی شهر اصفهان اعلام کردند که آیا امروز خبری از این مجاری طبیعی آب وجود دارد؟
این مجاری انتقال آب همچون شریانی منظم و گسترده جریان آب را در سطح شهر مدیریت می کرد و موجب شکل گیری فضاهای سبز زیبایی و رشد درختانی انبوه شده که این عرصه هم اکنون نیز به منزله باغ های کوچکی در جای جای شهر اصفهان مشاهده می شود.
مادی های نه تنها در توزیع بلکه در جمع آوری روان آبها و سیلابها و بهره گیری از نزولات نیز کارکردی موثر داشتند.
با گسترش شهر، شهرنشینی، ازدیاد جمعیت، افزایش جمعیت مهاجر و ساخت و سازهای بی رویه در کنار نابودی بخش زیادی از اراضی زراعی داخل شهر که در گذشته از مادی ها مشروب می شدند، بخشی از مادی ها و شعبات فرعی آنها نیز از بین رفته است.
تخریب سردهنه مادی ها، مسدود شدن انتها و یا قسمتی از مسیر نهر، تأثیر فاضلاب ها ، ساخت و سازهای بی رویه ، تبدیل مسیر نهر به جاده و دیواره سازی غیر اصولی از جمله عوامل نابودی مادی های اصفهان در چند ساله اخیر است . برخی از مسیر این مادی ها یا نهر به پارک و فضای سبز تبدیل شده است.
بطور کلی در زمان صفویه از سرچشمه زاینده رود تا باتلاق گاوخونی 154 مادی و نهر از رودخانه زاینده رود منشعب می شد که تعدادی از آنها هنوز هم در محلات شهر پابرجاست.
مادی در لفظ فارسی قدیم به معنای ممر و مجرای آبی بوده که از رودخانه کوچکتر و از نهر بزرگتر است و این واژه در گویش اصفهانی به نهرهای فراخ و گشاده ای گفته می شود که برای آبرسانی از رودخانه زاینده رود به اطراف این شهرستان منشعب می شده است.
برخی از پژوهشگران میراث فرهنگی، سابقه و قدمت و جه تسمیه مادی های اصفهان را برگرفته از واژه عربی 'ماء الوادی' و برخی دیگر پیدایش این واژه را به اردشیر بابکان و سلسله ماد مرتبط می دانند.
بر همین اساس و بر طبق متون تاریخی و یافته هایی که از تمدن های مختلف در جلگه اصفهان به دست آمده سابقه و قدمت احداث مادی ها به قبل از صفویان و به قرن های پیش از اسلام باز می گردد.
وجود تمدن های مختلفی چون ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی در محدوده شهر اصفهان سابقه و قدمت مادی ها را تایید می کند زیرا شکل گیری این تمدن ها با آب و حاصلخیزی زمین ارتباط داشته و حیات اهالی شهر را تضمین می کرده است.
از جمله مادی های درون شهری اصفهان در آن زمان می توان به نهر یا مادی نیاصرم، فرشادی، شاه، آیتقوش (قومش)، ماربین سرا ، فدین و مادی جوی شاه اشاره کرد که آب آن برای عمارات و باغ های سلطنتی صرف می شد و نصف مادی فرشادی آب داشت.
مادی نیاصرم که از آن به عنوان بزرگ ترین مادی های اصفهان یاد شده از کنار پل مارنان سرچشمه گرفته و از کنار محله لنبان می گذرد.
در این مادی به هنگام پر آبی در حدود 200 سنگ آب جریان می یافت و مادی فرشادی که بالاتر از مادی نیاصرم از رودخانه منشعب می شد، پس از مشروب ساختن محله های چهارسو و شمس آباد به طرف محله خواجو حرکت می کرد.
مادی دیگر فدین نام داشت که آب آن را سلاطین صفویه وقف سلامتی خود کرده بودند، این مادی که بالاتر از سه مادی دیگر قرار گرفته بود پس از عبور از میدان دروازه دولت کنونی به شعبات کوچک تری تقسیم می شد و یک شعبه آن به درون باغ چهلستون هدایت می شد و دیگر انشعابات آن بین محله ها اطراف دولت خانه عصر صفوی تقسیم می شد.
مادی های اصفهان از رودخانه زاینده رود منشعب و بصورت شبکه ای منظم و شاخه ای در سطح شهر اصفهان گسترده شده تا علاوه بر کاربریهای کشاورزی و آبیاری به آبادانی و زییایی محیط زیست کمک کند.
سرزندگی این نهرها همواره بسته به احیای جان زاینده رود داشته زیرا با جریان رودخانه زیبا، آب حیات بشکلی منظم و بسان رگ های حیات در همه نقاط شهر تقسیم و توزیع شود.
مادی ها بصورت کانال های وسیع در بالادست از رودخانه جدا شده و با شیب یک در هزار پس از طی چند کیلومتر به زمین های آبخور رسیده و در این قسمت با جوی های کوچک در سطح زمین جاری شده و در نهایت در طول مسیر خود روستاهای متعددی را تغذیه و آبیاری می کرده و در پایین دست هرزآب آنها به چشمه ها و یا مادی های دیگری سرازیر می شده است.
مادی ها با بناها، سازه ها و شیب اراضی همجوار از نظر بصری و معماری و کاربری متناسب بوده و درپاره ای از بناهای عمومی به جز حمام ها، مادی ها به درون بنا برده می شد و جریان آب در حیاط درونی بنا جاری می شد.
جریان مادی ها در چشم انداز کاخ های صفوی نیز نقشی موثر و برجسته داشتند، در محله ی جلفا، بسیاری از خانه ها علاوه بر اشراف بر مادی ها، ایوان هایی بر فراز این نهر ها دارند و در معماری این منطقه و شکل دهی مسیر ها و معبرها نقشی تعیین کننده دارند.
مادی ها با انتقال آب به فواصل دورتر در زمین ها و دشت های حاشیه ی رودخانه همواره موجب تقویت سفره های آب و افزایش سطح آب های زیرزمینی می شدند.
در طول مسیر مادی و پس از تقسیم آن به جوی های متعدد، آب در زمین فرو رفته و سفره آب زیرزمینی را تقویت می کند و با تقویت و بالا آمدن سطح آب زیرزمینی چاههای آب شهر که محل تامین آب خانه ها و اهالی شهر بود، پرآب می شد.
به تاکید کارشناسان با توجه به کارکردهای مادی ها به عنوان بخشی از هویت شهر اصفهان و عملکردی قابل توجه و اهمیت باید تلاش کرد تا به رغم تغییرات ایجاد شده شبکه مادی ها، حفظ و احیا شود.
در همین ارتباط خبرگزاری ایرنا استان اصفهان میزگردی با عنوان' اهمیت و نقش مادیهای اصفهان در زیست بوم و فرونشست زمین' با حضور ناصر حاجیان عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان، حشمت الله انتخابی اصفهان شناس و پژوهشگر، مهدی فصیحی هرندی پژوهشگر حکمرانی و دیپلماسی آب، عبدالرضا لقمانی رئیس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان ) برگزار کرد.
دیگر مدعو این میزگرد شهرداری اصفهان بود که حضور نیافتند.
**تخریب مادی ها در فرونشست زمین اثرگذاشت
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان گفت: مادی ها نقش کلیدی در زیست بوم از گذشته تاکنون داشته اند که تخریب آن ها مشکلاتی در نشست زمین و دفع آبهای سطحی ایجاد کرده است.
ناصر حاجیان به نقل از شاردن جهانگرد فرانسوی یادآور شد: وقتی از بالا به شهر اصفهان نگاه می کنیم مثل یک جنگل است که فقط چند مناره در آن پیداست و این گفته یعنی اینکه اصفهان با کمترین ساختمان سازی و بیشتر فضای سبز بوده است.
وی ادامه داد: این گفته شاردن حکایت از آن دارد که این درخت های بلند قامت و جنگل، رود خانه و مادی وجود داشته است که با گذر زمان این سبزی ها و مادی ها از بین رفته است.
** آیا هزار کیلومتر مادی اصفهان قدیم امروز وجود دارد؟
این استاد دانشگاه با اشاره به هزار کیلومتر مادی در این شهر،خاطرنشان کرد: این مادی ها از زمان 'ماد ها' با توجه به اینکه کانال های فرسایش داشته، ایجاد شده است.
وی طراحی مادی ها را در انتقال آب کارآمد و مهم اعلام کرد و گفت: آب در قالب این مادی ها به دشت های اصفهان انتقال داده می شد که سرعت جریان آب در پیچ و خم ها برای جلوگیری از تخریب تحت کنترل بود.
وی ادامه داد: با وجود این مادی ها و انتقال آب کمبود آب وجود نداشت و همواره آب رودخانه در این مسیرها هم انتقال داده می شد.
حاجیان مادی ها نقش کلیدی در شهر داشتند، خاطرنشان کرد: جلوگیری از نشست ها و تامین آب مادی ها نقش موثری داشته اند و باید این بخش شهر احیا شود.
** حذف مادیها باعث خشک شدن چاه ها شد
وی حذف مادی ها را عاملی در کم آب شدن چاه های آب اعلام کرد و گفت: با حذف مادی ها و زمین های کشاورزی که از آب آن استفاده می کردند، از آن منبع بی بهره شدند زیرا این آب در زمین فرو می رفت و چاه های آب هم از آن استفاده می کردند.
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اصفهان ادامه داد: مادی ها به طور دائمی آب داشتند و این آب موجود باعث استفاده منابع زیر زمینی می شد که البته نفوذ آب در زمین اتلاف منابع نیست بلکه سرمایه گذاری در زیر ساخت های آبی است و این موضوع به تامین آب چاه ها کمک کرده و مانع از نابودی کشاورزی می شود.
وی اضافه کرد: اگر آب در مادی ها جریان داشت، چاه های آب کاهش نمی یافت و با کمترین میزان آب امکان حفظ مزارع و باغ ها وجود داشت.
این استاد دانشگاه لایروبی مادی ها را مهم دانست و گفت : منابعی که در مسیر مادی مانده است را برای کود دهی درختان اطراف مادی موثر بود.
** مادیها با ایجاد تغییر ساختار شهر از بین رفته اند
اصفهان شناس و پژوهشگر گفت: مادی ها تنها برای کشاورزی نبوده و کارکردهای زیادی برای شهر داشته اند که از 50 سال پیش این مجاری انتقال آب از بین رفت و با تغییراتی در شهرسازی ایجاد شده این مادی ها از بین رفته اند.
حشمت الله انتخابی ادامه داد: اراضی کشاورزی در گذشته بیش از حال حاضر بود و منازل مسکونی هم باغ خانه بودند و آپارتمانی نبودند که برخی از آن خانه ها مثل باغ خلیفه که الان هم وجود دارد ساخته شده و این چنین ساختمان هایی آب مادی ها را و یا درختان اطراف آن ها از مادی ها آب مورد نیاز را تامین می کردند.
وی با بیان اینکه مادی ها زیر مجموعه و شاخه هایی داشتند، خاطرنشان کرد: هر مادی مثل یک درخت شاخه های زیادی مثل جوی داشت که برخی از آن هم وجود دارد و درختان تنومند و 50 ساله اصفهان از آن ها آب می گرفتند.
وی اضافه کرد: مساجد در گذشته از آب جاری استفاده می کردند و مردم برای وضو گرفتن از آب رود در حال عبور استفاده می کردند و 50 یخچال هم علاوه بر آب برف ها از آب مادی ها استفاده می کردند.
این استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست به دیگر کارکردهای مادی ها اشاره کرد و گفت: حمام های قدیمی، غسالخانه ها، روستاهای کهن و مردم بیشترین استفاده به جز مصرف خوراکی آب مورد نیاز جاری خود را از مادی ها می گرفتند و با توسعه شهرسازی کارکرد آن ها کاهش یافت.
وی یادآورشد: با نگاهی به عکس های هوایی دهه 40 مشاهده می شود که باغ و فضای سبز بیشترین نسبت به ساختمان ها در اصفهان وجود داشته که با توسعه ساختمان سازی این بافت های سبز از بین رفته و فرونشست پیامد این تغییر بوده است.
** در 35 سال گذشته حریم مادیها ساخت و ساز شد
انتخابی با اشاره به اینکه فرونشست هایی در مناطق اصفهان مثل کوشک، شمال شرق اصفهان، اطراف پل چمران وجود دارد، تصریح کرد: تخریب مادی ها و برداشت زیاد از حد از چاه های آب موجب چنین اتفاقی در شهرها شده است.
وی بیان کرد : مادی ها روان آب های شهر جمع آوری می کردند و این خدمات را مدیریت شهری و جلوگیری سیلاب ها داشتند و به همین خاطر مادی ها به زاینده رود منتهی می شدند.
وی یادآورشد: با توجه به اهمیت مادی ها، مردم در گذشته محافظ آن ها بوده و حریم این مجاری انتقال آب را رعایت می کردند و در حریم آن ها ساخت و ساز نمی کردند.
این پژوهشگر آب با اشاره به ساخت و سازها و تصرف هایی که در اطراف این مادی ها انجام شده است، گفت: در 35 سال گذشته با واگذاری این حریم ها به مالکیت عمومی ساخت و سازهای زیادی در حریم مادی ها انجام شده که اگر مالکیت شخصی داشت چنین اتفاقی نمی افتاد.
** با تخریب مادیها مشکلات اقتصادی و اجتماعی ایجاد شد
وی یادآورشد: ظل السلطان با وجود قدرت زیاد و تخریب هایی که در کشور انجام داد اما مادی ها را از بین نبرد ولی مدیریت های غلط این مجاری انتقال آب را از بین برد و مشکلات اجتماعی ایجاد کرد.
**تخریب مادی ها تعدی به حقوق جامعه است
پژوهشگر سیاستگذاری در حوزه آب با اشاره به نقش مادی ها در جامعه گفت: با توجه به کارکرد مادی ها برای جامعه تخریب مادی ها تعدی به حقوق جامعه است.
مهدی فصیحی هرندی در این میزگرد ایرنا اصفهان افزود: مادی ها و تبعات آن ها باید بیش از بیش شکافته شود و تخریب هایی که بر سر قنات ها و مادی ها ایجاد شد تبیین و تحلیل شود و از نگاه اجتماعی و تکنیکی باید مورد توجه قرار گیرد.
وی ادامه داد: سیستم میرآب ها که در گذشته وجود داشته و با تخریب آن ها مادی ها هم از بین رفتند و ساختاری خدمات انتقال آب به صورت طبیعی انجام نمی شود.
وی با بیان این که یکی از مسیرهای مناسب و خوب در انتقال آب مادی ها بودند، تصریح کرد: ساخت سد زاینده رود، ایجاد شبکه های آبرسانی و حذف مادی ها به عنوان محور انتقال آب، ایجاد کانال های سیمانی باعث حذف میرآب ها شد و پس از این اتفاقات فقط یک شرکت مثل احیا میراب ها راه اندازی شد اما پیش از این اتفاقات مردم این میراب ها را مدیریت می کردند و به صورت ریش سفیدی اداره می شد و مردم اجازه تخریب آن ها را نمی دادند.
وی با بیان این که در زمان های گذشته مثل ظل السطان فقط حکومت یک نماینده در میراب ها داشت، اظهارداشت: این مدل مدیریت کارکردهای زیادی به سبب جنبه مردمی داشت و اگر کوتاهی در مدیریت این کار صورت می گرفت کدخداها با آن ها برخورد می کردند اما تغییر روش های و از بین رفتن میراب ها باعث نبود نظارت بر بهره برداری از مادی ها شد و این مادی ها از بین رفتند.
فصیحی با اشاره به اینکه در مدیریت میراب ها و مادی ها نظام اجتماعی و تکنیک های خاص آن غالب بود، اضافه کرد: شکست این نظام اجتماعی و تخریب تکنیک های آن ها باعث از بین رفتن کارکردهای روش های انتقال آب شد.
وی با بیان اینکه بعضی در این جریان تصورشان این بود که قنات ها انتقال آب را انجام می دادند، تصریح کرد: قنات ها در انتقال آب نقشی نداشتند بلکه قنات ها خود آب نگهدار بودند و مادی ها نقش انتقال آب را داشتند اما همین موضوع باعث شد که بخشی از مادی های موجود را سیمانی کردند و آخرین ضربه به این مسیر انتقال آب زده شد.
وی یادآورشد: بتونی و سیمانی شدن کف مادی ها با این توجیه که آب در مادی ها از بین می رود و شهر هم زیبا بشود انجام شد اما چنین دلایلی باعث از بین رفتن کارکرد آن ها شد و با خشکی مادی ها نشست در شهر شروع شد.
این پژوهشگر معتقد است پیش از خشک شدن زاینده رود با سیمانی کردن مادی ها و کانال ها مجاری نفوذ آب به زمین بسته شد و با چنین وضعی فرونشست اتفاق افتاد که این نشان از بی تدبیری در بهره گیری از این مهندسی گذشته است.
**احیا نقش اجتماعی مادی ها لازم است
این پژوهشگر حکمرانی و دیپلماسی آب تخریب مادی ها را تعدی به جامعه برشمرد و گفت: احیا نقش اجتماعی مادی ها لازم و باید نظام حکمرانی زاینده رود اصلاح شود و مدیریت مادی ها و مواردی از این قبیل در حوزه آب از شهرداری ها خارج شود و نهادی برای میراث داری از منابع آبی راه اندازی شود.
وی تعریف نظام حکمرانی مادی ها و بازنگری در مدیریت فعلی آن را در حفظ این مسیرهای انتقال آب ضروری خواند و اظهارداشت: صرفا با تعریف قانون قادر به حفظ این مهندسی نیستیم و باید این میراث مهم را با تعریف یک حوزه موثر انجام شود.
فصیحی اضافه کرد : نقش اجتماعی و تکنیکی مادی ها باید احیا و تعریف جدیدی از آن داشت و نقش اجتماعی در حفظ و حراست از این مادی ها را تقویت کرد زیرا آب ماهیت اجتماعی دارد و باید نقش مردمی در آن حفظ شود.
** احیا تمدن اصفهان به مادی ها وابسته است
وی احیا نظام تقسیم آب سنتی را یکی از ضرورت ها دانست و گفت: الان نظام تخصیص واقع شده و باید سنت های قدیمی احیا شود زیرا تمدن اصفهان به احیا مادی ها و آب وابسته است و و این مدل مدیریتی جدید ساختار تاریخی این شهر را تخریب می کند.
** جایگاه اجتماعی نهرها باید در ساختمان سازی جدید حفظ شود
وی با بیان اینکه باید حریم درختان و نهرها را حفظ کرد، اضافه کرد: جایگاه اجتماعی نهرها باید در ساختمان سازی حفظ شود و مردم نسبت به این موضوع دغدغه داشته باشند.
پژوهشگر حکمرانی و دیپلماسی آب خاطرنشان کرد: با توجه به اهمیت جایگاه مادی ها، باید از این ظرفیت برای رفع مشکلات شهر استفاده کرد و در میز سیاستگذاری های شهری قرار گیرد.
وی فرونشست یک تهدید برای شهرسازی محسوب می شود و باید برای رفع این تهدید احیا مادی ها روی میز سیاستگذاری های رفع این معضل شهری قرار گیرد.
***مادی ها در نفوذ آب به زمین نقش داشتند
رئیس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره کل راه و شهرسازی استان اصفهان گفت: مادی ها در نفوذ آب به زمین و جلوگیری از فرونشست نقش آفرین بودند.
عبدالرضا لقمانی افزود: زاینده رود در گذشته شاهراه اصلی انتقال آب در اصفهان بود و مادی ها به عنوان رگ های این رودخانه در شهر نقش ایفا می کردند و این موضوع در شهرسازی از اهمیت خاصی برخوردار بود اما با تغییر در ساختار شهری و حذف مادی ها مشکلات به وجود آمد.
وی ادامه داد: در مقطعی از زمان شهرسازی به دلیل حذف جریان های اصلی شهری مثل مادی ها دچار بی نظمی شد و نقش شهر و شهروندی کمتر مورد توجه قرار گرفت.
وی با بیان این که اصفهان شهری با جوی های روان بوده است، تصریح کرد: انتقال آب، جمع آوری آب های سطحی و محل هایی برای نفوذ آب به زمین توسط این جوی ها و مادی ها انجام می شد.
رئیس اداره توسعه مهندسی و مقررات ملی اداره کل راه و شهرسازی اصفهان ادامه داد: در گذشته که این مجاری انتقال آب وجود داشت، آب روان ها به واسطه آن جمع آوری و به منبع تغذیه انتقال می یافت اما با شبکه کشی فاضلاب و آسفالت تمامی معابر راه نفوذ آب بسته شده و آب بارندگی ها به بیابان ها می رود و یا سبب آبگرفتگی در شهر می شود.
** مداخلات انسانی عامل مشکلات زیست محیطی است
وی مداخلات انسانی در محیط طبیعی را عامل بروز مشکلات زیست محیطی و تخریب زیرساخت های شهری بیان کرد و گفت: وجود مادی ها در گذشته علاوه بر جمع آوری آب و نفوذ در زمین به ایجاد فضای سبز در شهرها کمک می کرد که این چنین فضای شاد بدون هزینه برای مدیریت شهری بود.
وی با تاکید بر ضرورت نفوذ آب در زمین خاطرنشان کرد: استفاده از سنگ فرش، احیا مادی ها و استفاده از آسفالت نوین دارای روزنه های نفوذ آب در زمین به نفوذ آب به زمین کمک می کند و مانع از فرونشست خواهد شد.
**مادی ها شاهکار زندگی کویرنشینان باید احیا شود
لقمانی با اشاره به معماری گذشته و سنتی شهری، اظهارداشت: مادی ها شاهکار زندگی کویر نشینی است که باید این نیاز شهری برای رفع مشکلات احیا شود.
وی با بیان اینکه کاهش منابع آب زیر زمینی از مهمترین عامل فرونشست است، یادآورشد: برداشت زیاد از منابع آبی زیر زمینی و نبود نفوذ آب منجر به زلزله خاموشی یعنی فرونشست می شود و اگرچاره اندیشی برای این موضوع انجام نشود، اصفهان خالی از سکنه خواهد شد.
وی ادامه داد: بی توجهی به جذب آب به زمین باعث خسارت به منازل مسکونی به صورت تدریجی می شود و حاصلخیزی خاک از بین رفته و در هنگام بارندگی سیل و آبگرفتگی ایجاد می شود که برای حل این مشکل باید مادی ها احیا و کانال های بتونی برای جذب آب به زمین حذف شود.
لقمانی با بیان اینکه آب های خاکستری و آب های تجدید پذیر در شبکه فاضلاب قرار می گیرند، تصریح کرد: باید برنامه ریزی برای جداسازی و استفاده از این آب ها انجام شود و این اختلاط صورت نگیرد تا اینکه از آب های تجدید پذیر برای تامین منابع آبی زیر زمینی استفاده شود.
در کلانشهر اصفهان اکنون 2 میلیون نفر سکونت دارند.
7131/6026/
کپی شد
