صنایع دستی در استان مازندران از تنوع و ویژگی های خاصی برخوردار است که آن را با تمام زوایای زندگی بومیان ، محیط پیرامونی و شرایط اقتصادی و اجتماعی در همنوایی قرار می دهد.
لاک تراشی یا به زبان مازندرانی "چو تراشی " (تراشیدن چوب درخت) به معنای تراشکاری و شکل دادن چوب برای رفع نیاز روزمره است واز هنرهای اصلی مردم مازندران محسوب می‌شود.
لاک تراشی با بیش از ۱۰ هزار سال قدمت هنری است که با طبیعت و گوشت و خون مردم مازندران در هم آمیخته و هزاران سال است که نه تنها زینت بخش خانه مردم این دیار است ، بلکه از اجزای اصلی آشپزخانه هر بانوی مازنی محسوب می شود.
لاک تراشی برخلاف دیگر هنرهای دست، چه از لحاظ شکل و ظاهر و چه از لحاظ ماهیت ارتباط تنگاتنگی با طبیعت پیرامون خود دارد و با توجه به اینکه لاک تراشی هنر چوب محسوب می شود و مازندران نیز به واسطه جنگل های انبوه دارای منابع غنی چوب است ، بهتر می توان ارتباط لاک تراشی با طبیعت مازندران را درک کرد.
لاک تراشی شامل ساخت مصنوعات چوبی با نقش های الهام گرفته از طبیعت است. محصولاتی که ساخته هنر لاکتراشی است شامل ظروفی همچون کچه (قاشق چوبی)، جوله (وسیله ای شبیه پارچ چوبی)، برنج شور (کاسه‌ای گود و بزرگ)، قند چوله ، کترا( کف گیر)، پلاکر، دونه پاج( دیس گرد چوبی برای تمیز کردن برنج )، کلز (ملاقه) و … می باشد که بیشتر در طبخ ، سرو غذا و تقریبا تمامی فعالیت های آشپزی کاربرد دارد.
لاک تراشی بر خلاف روزگاری کنونی ، در گذشته جنبه صنایع دستی نداشت و یکی از تولیدات مصرفی روزانه مردم محسوب می‌شد که بیشترین کاربرد آن در آشپزخانه ها بود و افراد بسیاری در این حرفه مشغول بودند، اما در دهه‌های اخیر با ورود وسائل صنعتی آشپزخانه و استفاده مردم از وسایل پلاستیکی و فلزی، لاک تراشی به یک محصول تزئینی تبدیل شده است و آرام آرام به حاشیه رفت.
اغلب کارشناسان حوزه گردشگری و صنایع دستی عدم استقبال مصرف کنندگان را را مهم ترین عامل فراموشی لاک تراشی می دانند که تغییر ذائقه مردم علت استقبال سرد از این هنر است.
اما در سالهای اخیر با موج توامندسازی و احیای هنرهای بومی و صنایع دستی ، شاهد بازگشت لاک تراشان به پای تولید و بازگشت سلیقه مردم به استفاده ابزاری و تزئینی از این دست ساخته هستیم که گواه آن اعتراف خود هنرمندان لاک تراش مازندرانی و متولیان این امر است.
زیبایی و کیفیت کیمیای لاک تراشی
رضا درزی از لاک تراشان بومی اهل سوادکوه که هنوز در روستای خود لاک تراشی را زنده نگه داشته است به خبرنگار ایرنا گفت: با وجود اینکه در حودو ۲ دهه اخیر لاک تراشی تقریبا به فراموشی سپرده شد، اما کیفیت و زیبایی این صنعت دست آن را نجات داد.
این هنرمند با اشاره به اینکه عمده کاربرد تولیدات لاک تراشی مربوط به آشپزخانه می شود، اظهار داشت: در دهه‌ها اخیر با ورود لوازم آشپزخانه ای فلزی ، چدنی و پلاستیکی ، لاک تراشی به حاشیه رفت.
وی با بیان اینکه تمام تولیدات لاک تراشی از چوب است، ادامه داد: اما موج این ابزار همچنان که سریع همه آشپزخانه ها را قبضه کرد، به سرعت نیز منجر به دلسردی شد زیرا نه زیبایی آن دائمی بود و نه کیفیت تولیدات چوبی از جمله سبکی ، دوام و راحتی را برای مصرف کننده داشت.
درزی کیفیت و زیبایی تولیدات لاک تراشی را رمز موفقیت و احیای دوباره آن دانست و افزود: در سالهای اخیر شاهد بازگشت مصرف کنندگان و بانوان به استفاده از تولیدات لاک تراشی هستیم.
این هنرمند لاک‌تراش با اشاره به شرایط آب و هوایی و جغرافیای استان مازندران گفت: ابزار فلزی و پلاستیکی در شرایط مرطوب مازندران نمی توانند کیفیت و دوام خود را حفظ کنند، درحالی که چوب‌های جنگلی و تولیدات چوبی عمر بالا و اثر پذیری اندکی از شرایط آب و هوایی جذب می کنند.
وی گفت: زمان طولانی صرف شد تا مردم دوباره به این نتیجه برسند که ابزارهای ساخته شده از مواد محیطی دارای ویژگی های خاص تری هستند ، اما خوشبختانه این درک در حال گسترش است.
سلایق بازگشته به نوستالوژی
درزی همچنین به تغییر سلیقه خانواده ها برای استفاده از صنایع دستی به عنوان وسائل تزئینی منازل اشاره کرد و گفت: در سالهای اخیر بخش قابل توجهی از تولیدات ما برای دکوری و تزئینات منازل استفاده می شود.
وی با بیان اینکه این تغییر سلیقه رونق و جان تازه‌ای به بازار صنایع دستی بخشید، افزود: البته این تغییر سلیقه صرفا جنبه تزئینی نداشته و همان طور که پیشتر گفته شد، بازگشت به استفاده از صنایع دستی به عنوان لوازم مصرفی نیز از دیگر دلایل توجه به لاکتراشی است.
این هنرمند اظهار داشت: در حال حاضر به غیر از تولیدات لاک تراشی مربوط به فعالیت دامداری مانند "تلم" اغلب موارد مصرفی مربوط به تزئینات است.
وی افزود: اکنون می توان گفت وضعیت هنر لاکتراشی رو به بهبود است زیرا نه تنها شاهد رونق بازار فروش این محصولات هستیم ، بلکه با سفارشات گوناگون حتی از استانهای دیگر نیز مواجه هستیم.
درزی حمایت میراث فرهنگی و مجموعه های گردشگری برای معرفی و ایجاد فرصت احیای هنر لاک تراشی را نیز بسیار موثر عنوان کرد و گفت: در سالهای اخیر مجموعه های دولتی حمایت خوبی از صنایع دستی کرده و در نمایشگاه ها ، بازارچه ها و رویدادهای ملی و استانی بستر را برای حضور پر رنگ صنایع دستی مازندران هموار ساختند.
وی به حضور در چندین نمایشگاه ملی و استانی اشاره کرد و افزود: خوشبختانه استقبال خوبی در این نمایشگاه ها از هنر لاک تراشی شده است که منجر به معرفی این هنر به کشور شد.
این هنرمند دریافت مهر اصالت را نیز به ایجاد فضای اعتماد برای مصرف کنندگان موثر توصیف کرد و افزود: مهر اصالت به لاک تراشی هویت تازه و جایگاه محکم در میراث مازندران و کشور بخشیده است که می تواند آن را مهم ترین قدم برای احیای هنر لاک تراشی دانست.
مواد اولیه بزرگ ترین درد لاک تراشی
درزی با بیان اینکه چوب تنها مواد اولیه هنر لاک تراشی است ، گفت: متاسفانه با وجود اینکه لاکتراشی یک هنر بومی است که از دل جنگل ریشه می گیرد، اما سیاست‌های منابع طبیعی این هنر را از مواد اولیه محروم ساخت.
وی ببا اشاره به اینکه چوب مصرفی خود را از درختان افتاده تامین می کنند، تصریح کرد: برخورد منابع طبیعی با هنرمندان صنایع دستی استان همانند قاچاق چیان چوب است و اصلا این شغل آبا و اجدادی ما را به رسمیت نمی شناسند.
به گفته این هنرمند ، علت اصلی فراموشی لاکتراشی و تغییر شغل هنرمندان و فعالان این رشته نیز سیاست های یک دهه اخیر منابع طبیعی و جنگل بانی است.
درزی گف: باید به دستگاه‌های متولی حفاظت از جنگل نیز حق داد زیرا سوداگران چوب فضای بسیاری بدی را برای امنیت منابع طبیعی و جنگل های مازندران ایجاد کردند که لازم است تصمیم گیرندگان برای آن تدابیر جداگانه ای بیندیشند.
لاک تراشی در نیمه‌های راه بازگشت به خانه ها
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی مازندران با اشاره به دریافت مهر اصالت توسط هنر لاک تراشی گفت: اکنون لاک تراشی در نیمه راه احیا قرار دارد و برای بازگشت به شکوه گذشته راه چندانی در پیش ندارد.
حسین ایزدی افزود: در نخستین گام برای احیا و احصای لاک تراشی ابتدا صنعت‌گران این هنر در سطح استان شناسایی شدند و برای آنها کلاس های آموزشی برگزار شد.
وی تجاری سازی ، ذائقه سنجی و تنوع بخشی را مهم ترین محورهای دوره های آموزشی برای لاک تراشان عنوان کرد و گفت: هدف از این آموزش ها پیوند این هنر سنتی با نیاز و سلایق جدید است.
معاون صنایع دستی مازندران با بیان اینکه بیش از ۱۰۰ نفر هنرمند لاک تراش در استان فعال هستند ، افزود: از این تعداد ۴۵ نفر استاد کار لاک‌تراش می باشند که دروه های حرفه ای و آموزشی را طی کردند و دارای مجوز رسمی برای آموزش می باشند.
ایزدی تامین مواد اولیه را عمده ترین مشکل پیش‌روی هنر لاک تراشی مازندران عنوان کرد و افزود: برای تولیدات لاک تراشی از چوب درختانی همچون شمشاد، راش و ممرز استفاده می شود که در حال حاضر با توجه به استقرار طرح تنفس جنگل استفاده از این چوب ها قاچاق محسوب می شوند.
وی ادامه داد: با نشست‌هایی که با مسئولان منابع طبیعی و متولیان جنگل و محیط زیست انجام شد، در مصوبه شورای برنامه ریزی استان قرار شد که بهره‌برداری از چوب‌های مورد نیاز صنایع دستی بلامانع باشد و از حالت قاچاق خارج شود.
ایزدی گفت: اداره میراث فرهنگی درصدد است تا دسترسی هنرمندان به مواد اولیه را تسهیل کند تا مهم ترین دغدغه صنایع دستی را برطرف کرده تا بتواند برنامه‌های احیای این هنرها را بهتر و کیفی تر پیگیری کند.
معاون صنایع دستی مازندران وضعیت لاک تراشی را در حال حاضر به دلیل حمایت های همه جانبه و همچنین استقبال هنرمندان این حوزه رو به بهبود توصیف کرد و گفت: یکی از برنامه های ما ایجاد فروشگاه های صنایع دستی در شهرهای مختلف استان است که گمان می رود با این برنامه فصل تازه ای در احیای صنایع دستی را شاهد باشیم.
