به گزارش جماران، حریم امام نوشت: دکتر عماد افروغ نویسنده، جامعه شناس و سیاستمدار و نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در دوره هفتم و رئیس کمیسیون فرهنگی آن دوره مجلس با اشاره به ضرورت برگزاری مراسم محرم و توجه به جنبه‌های مردمی و ریشه تاریخی آن از ترسیم یک خط میانه برای برگزاری در عین رعایت پروتکل‌های بهداشتی سخن به میان آورد.
مشروح گفت و گوی نشریه حریم امام با عماد افروغ در ادامه می آید:
بحث مطرح این روزها در جامعه، تصمیم‌گیری برای چگونگی برپایی مراسم و مناسک عزاداری ایام محرم است. به نظر حضرت‌عالی سیاست‌گذاران و تصمیم گیران امر در این حوزه باید چگونه عمل کنند؟
مقدمتاً عرض کنم برپایی مراسم مربوط به شهادت حضرت اباعبدالله علیه‌السلام با سایر مناسک متفاوت است. این ویژگی از طرفی به قیام عظیم و شگفت‌انگیز آن حضرت و از سویی به هویت دینی و تاریخچه دین‌داری مردمان این سرزمین باز می‌گردد. عده‌ای تعطیلی حج که واجب الهی است را به واسطه شیوع کرونا متذکر می‌شوند و همین حکم را به عزاداری محرم هم تعمیم می‌دهند. اما بحث من این است که جریان سوگواری محرم حتی با حج نیز تفاوت‌هایی دارد. یکی از وجوه تمایز این است که حج تنها بر افراد مستطیع واجب است، اما عزای امام حسین علیه‌السلام امری فراگیرتر است و همگان را شامل می‌شود. به لحاظ تاریخی هم دیده شده که گاهی حتی مراجع هم آن‌چنان که باید و شاید نتوانسته‌اند این شور حسینی را کنترل کنند. چرا که این جریان وارد فرهنگ این کشور و تبدیل به یک آیین مردمی شده است.
ما باید متوجه جایگاه معرفتی و تاریخی عزاداری عاشورا باشیم. حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه فرمودند: « سید الشهدا- سلام الله علیه- مذهب را بیمه کرد.» (صحیفه امام، جلد 11، صفحه 95) این واقعیت نخست است. نکته دوم اینکه این روزها مناسک، در جامعه‌شناسی دینی جایگاه ویژه‌ای دارند. شاید در گذشته بیشتر مباحث معرفتی مدنظر بودند و مباحث مرتبط با مؤلفه‌های هستی شناختی و ارزش‌شناسی بیشتر مطمح نظر بودند اما امروزه بحث مناسک امری بسیار جدی است و افراد بسیاری از مناسک بهره‌برداری‌های ویژه‌ای می‌کنند و ابعاد زیرین و لایه‌های عمیق‌تر هویت دینی خود را سامان می‌دهند. حتی بزرگان دینی هم گاهی اوقات عطش تجربه دینی خود را در یک امامزاده یا مکان مقدس فرو می‌نشانند و پاسخ سؤالات خود را از آنجا دریافت می‌کنند. برپایی مراسم عزاداری امام حسین(ع) به لحاظ تاریخی نشان داده که همواره از این شور برای شعور بخشی استفاده شده است و اگر این شور و حرکت مردمی نباشد نمی‌توان معرفت دینی را اعتلا و ارتقا بخشید.
آیا دولت‌ها و حکومت‌ها می‌توانند بر گستره چنین اموری تأثیرگذار باشند و مدیریت آنها را به دست بگیرند؟
اتفاقاً حاکمانی در این جریان موفق بوده‌اند که علیه آیین و فرهنگ مردمی شمشیر نکشیده‌اند و سعی کرده‌اند از این شور محملی برای آگاهی‌بخشی و مقابله با خرافات و انحرافات منتشره، ایجاد کنند.
بحثی که امروز مطرح می‌شود تأثیر کرونا بر کیفیت عزاداری اباعبدالله است. به هرحال کرونا یک ویروس شناخته شده و فراگیر است که هنوز درمانی برای آن کشف نشده و محدودیت‌هایی برای جلوگیری از ابتلا به آن در نظر گرفته شده است. مثلاً اینکه فاصله فیزیکی رعایت شود، افراد ماسک بزنند، سعی کنند دست‌هایشان را بشویند، از ظروف مشترک استفاده نکنند و به‌طور کلی اصولی توسط علم پزشکی مطرح شده است که ما هم مخالفتی با اعمال آنها نداریم.
برگزاری مراسم محرم با همان شور همیشگی کار خطرناکی است
اما به دلیل همان واقعیت تاریخی و جایگاه ویژه عاشورا که خدمت شما عرض کردم دو رویکرد کلی نسبت به این جریان مطرح می‌شود: یکی اینکه کاری به ویروس نداشته باشیم و طبق شیوه‌های سال‌های گذشته با همان شور همیشگی، عزاداری‌ها و سینه‌زنی‌هایی با جمعیت متراکم صورت بگیرد که این احتمال انتشار بیماری را بالا می‌برد و کار بسیار خطرناکی است. رویکرد دیگر این است که اصلاً مراسم برگزار نشود و اجرای عزاداری عمومی ممنوع شود که این هم پیامدهایی به دنبال دارد. به نظر من اگر دولت مانع اجرای مراسم شود واکنش منفی مردم شدید خواهد بود. حتی اگر بگویند برگزاری هر مراسمی ممنوع است و هر تجمعی با برخورد امنیتی مواجه می‌شود، باز هم معتقدم که این شیوه پاسخ نمی‌دهد و باعث درگیری‌ها و نزاع‌ها خواهد شد.
پیشنهاد جنابعالی در این خصوص چیست و چه راه‌حلی را پیشنهاد می‌دهید؟
به نظرم مسیر درست، راه میانه است. راه میانه این است که نهادهای مدنی و غیر مدنی و رسمی و غیررسمی مرتبط، جلساتی برگزار و راهکارهایی را مطرح کنند تا با وجود محدودیت‌های موجود، هم مراسم عزاداری انجام شود و هم خطر انتشار ویروس کرونا در نظر گرفته شود.
حتماً باید نهادهای مدنی دینی، هیأت‌های مذهبی و بخشی از مداحان که صاحب معرفت هستند در شکل‌گیری این سیاست‌ها نقش داشته باشند و در نهایت هم به جمع‌بندی مشترکی برسند که چگونه در این شرایط باید برخورد کرد.
وقتی به نتیجه کلی رسیدند پروتکل نهایی را به تمامی هیأت‌ها و دسته‌های عزاداری ابلاغ کنند. من نمی‌توانم وارد جزئیات شوم و قاطعانه بگویم که مثلاً با رعایت فاصله فیزیکی یا استفاده از ماسک و اِعمال کدام نکات بهداشتی می‌شود تجمعات مربوط به عزاداری را تأیید کرد. چون بحث تخصصی است و در این خصوص مسئولین بهداشتی که واقف به این امور هستند باید اظهارنظر کنند و خط‌مشی درست را تعیین نمایند.
نمی شود به ممنوعیت کلی عزاداری محرم حکم داد
می‌شود غذاهای نذری را در ظروف یک‌بار مصرف عرضه کرد و محدوده زمانی خاصی را برای عزاداری در نظر گرفت. خوب است دسته‌های سینه‌زنی یا تشکیل نشوند و یا با رعایت فاصله حرکت کنند. حرف کلی من این است که به علت جایگاه تاریخی که عزاداری امام حسین (ع) در فرهنگ مردم دارد، نمی‌شود حکم به ممنوعیت کلی آن داد. من با نظر به روان‌شناسی اجتماعی و جامعه‌شناسی فرهنگی دینی ایرانیان چنین سخنی را مطرح می‌کنم. پس برگزاری این آیین اقتضائاتی دارد که حتماً باید به آنها توجه کرد و بهترین سیاست میانه‌روی است که به نظر می‌رسد دولت نیز همین مشی اعتدالی را در پیش خواهد گرفت.
آیا سابقه داشته که بیماری‌های واگیردار در طول تاریخ مانع برگزاری آیین سوگواری اباعبدالله و محرم شوند؟
اینکه به سبب بیماری چنین اتفاقی افتاده و یا خیر من اطلاع ندارم. اما سیاست‌های رضاخان در مسیر لغو و کمرنگ شدن چنین عزاداری‌هایی بود. می‌دانیم که در طول تاریخ ایران همیشه عزاداری ایام محرم به شکل پرشوری برگزار می‌شده است. چه پیش از انقلاب، چه پس از انقلاب. خود ما در سنین پایین پیش از انقلاب علم به دست می‌گرفتیم و در عزای اباعبدالله سینه می‌زدیم و همه‌چیز تعریف شده بود. دسته‌ها در مسیرهای مشخص حرکت می‌کردند و پس از اتمام کار در حسینیه یا مسجدی خاص، چای یا یک استکان شیر داغ می‌نوشیدند و خداحافظی می‌کردند.
سوگواری برای امام حسین(ع) تنه به تنه واجبات دینی می‌زند
حتی در باران‌های بسیار تند و شرایط سخت جوی هم این جریان قطع نشده است. باید از یک تاریخ‌دان بپرسید که سیاست‌های حکومت‌ها در دوره‌های مختلف و ایجاد محدودیت‌ها برای عزاداران، چه تأثیری بر این جریان داشته است. به واقع چون من تاریخ‌دان نیستم در این خصوص اظهارنظر نمی‌کنم.
اما در زمان پهلوی به‌ویژه دوره رضاخان، محدودیت‌هایی اعمال می‌شد که باعث واکنش‌های تندی از جانب مردم شد و در نهایت نیز هرگز نتوانستند مانع این حرکت مردمی شوند. همان‌طور که عرض کردم سوگواری برای امام حسین(ع) و یارانش، تنه به تنه واجبات دینی می‌زند.
کسی نمی تواند در برابر سوگواری محرم بایستد
بله. خیلی از مردم برپایی عزای حسینی را واجب‌تر از نماز می‌دانند.
چون این آیین سوگواری، تنه به تنه واجبات می‌زند کسی نمی‌تواند در برابر برگزاری آن بایستد.
شوروی سابق به دلیل استراتژی ضد دینی با هرگونه نمود دینی مخالفت می‌کرد و اجازه نمی‌داد عشق، احساس و نیاز به تجربه دینی در مردم بروز پیدا کند و تبلور بیرونی داشته باشد. اما در نهایت این رویکرد، باعث خیزش عمومی مردم شد. مقصود اینکه نمی‌توان سیاست‌هایی را علیه باورهای دینی عمومی اعمال کرد. بنابراین ما هم نمی‌توانیم و نباید چنین کاری کنیم. مخصوصاً که معتقدیم همین عزاداری‌هاست که اسلام را حفظ کرده است. اصلاً بحث من یک موضوع دینی صرف نیست، بلکه جامعه‌شناسی دینی مردم است. بنابراین بهتر است که مراسم مدیریت و کنترل شده و تحت نظارت جدی برگزار شود.
باید در شیوه مراسم دخالت کنیم
چه ضمانت اجرایی برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی در مجامع و محافل سوگواری وجود دارد؟
ما باید در شیوه مراسم دخالت کنیم، اما نه به شکل بازدارنده. متولیان امر، مساجد و حسینیه‌ها جلساتی برگزار کنند و بر اساس شرایط خاص امسال، پیشنهاد‌های متناسبی را ارائه کنند تا به تصویب نهایی برسد و ابلاغ عمومی شود. بعد از آن اگر کسی قوانین مصوب را شکست، با اقدام‌های کنترلی برخورد کنند. یعنی با توجه به توافق جمعی میان مردم و مسئولین، پروتکلی تعیین شود که ضمانت اجرایی نیز داشته باشد و اگر کسی به نام دین و برگزاری عزای امام حسین(ع)، مراسمی ترتیب داد که زمینه شیوع ویروس کرونا را فراهم کرد، دولت بتواند به شکل قانونی جلوی آنها را بگیرد. دولت چگونگی جریان را کنترل می‌کند و در عین حال در مسیر میانه حرکت می‌کند.
مراسم مذهبی نیز مانند سایر امور اجتماعی قابل انجام هستند
بعضی از افراد ان‌قلت‌هایی می‌آورند و رسانه‌های بیگانه هم نسبت به این جریان قطعاً اعلام موضع خواهند کرد. حالا اگر با همه تدابیر اندیشیده شده، باز هم برگزاری مراسم عزاداری موجب شیوع کرونا شد چه پاسخی می‌توان داد؟ آیا می‌توان جان مردم را در معرض خطر قرار داد؟
اگر تمامی قواعد را لحاظ کنیم و بر اساس توصیه‌های پزشکی مبنی بر کنترل شیوع ویروس، پیش برویم مراسم مذهبی نیز مانند سایر امور اجتماعی قابل انجام هستند. به هر حال تا اینجا تجربه مواجهه با ویروس کرونا اطلاعاتی را به دست داده و اموری را اثبات کرده است که باید از آنها استفاده کرد تا کمترین میزان خطر متوجه جان افراد شود. با این اوصاف ممکن است با وجود همه تدابیر، مواردی از ابتلا به این ویروس مشاهده شود که این درصد اندک هم علی‌القاعده حتی در صورت عدم برگزاری مراسم نیز درگیر بیماری می‌شدند.
نکته مهم و ظریف دیگری را نیز باید مطرح کنم. قطع نظر از دغدغه دلسوزان و مؤمنان جامعه درباره شیوع ویروس کرونا در ایام عزاداری، باید حواسمان باشد که عده‌ای می‌خواهند کلیه مؤلفه‌های مرتبط با دین‌داری، یعنی، وجوهِ شناختی، ارزشی، هنجاری، رفتاری و نمادین و مناسکی مذهبی را از جامعه بزدایند. یعنی بنا دارند یک سکولاریسم خفی ای را به هر بهانه‌ای کلید بزنند. امروز هم بهانه آنها بحث کرونا است. با این رویکرد به تدریج دچار دین زدایی در جامعه خواهیم شد. امروزه جامعه شناسان دینی بر روی مناسک مذهبی که جنبه جمعی دارند، تأکید بسیاری دارند.
ممکن است شخص در منزل خود به مناسبت محرم چراغی روشن کند، پرچم عزایی بیاویزد و عزاداری هم برپا کند و بهره‌ای هم از این سوگواری ببرد؛ اما این‌گونه مناسک فردی موضوع بحث ما نیستند. شاید مردم به شکل خصوصی و فردی از برنامه‌های تلویزیون و آرشیو سخنرانی‌ها و مداحی‌ها هم استفاده کنند، اما آیا این برنامه‌ها اثر حضور زنده جمعی را دارد؟ سخنرانی‌های خود من طی سالیان متمادی در شب‌های عاشورا تبدیل به مقالات علمی شده است و تعدادی از آنها در فصلنامه «جستاری در معارف اسلامی» به چاپ رسیده است. اگر امسال هم سخنرانی کنم قطعاً مراسم با رعایت موازین بهداشتی برگزار خواهد شد. تذکر می‌دهیم و از قبل نظارت می‌کنیم که افراد با فاصله بنشینند و ماسک بزنند. در عین‌حال مراسم را نیز برگزار می‌کنیم. نمی‌شود گفت چون ممکن است کرونا شیوع پیدا کند این برنامه‌ها را منتفی کنیم.
متأسفانه در ابتدای بحث کرونا گفتیم همه بنشینیم در خانه اما به محض اینکه جاده‌ها باز شد و اوضاع قدری آرام شد مردم بیشتر هجوم بردند و نتیجه این را هم دیدیم. بهتر بود از همان آغاز با در نظر گرفتن روحیه و فرهنگ مردم که اهل دید و بازدید هستند، پیشنهاد‌هایی برای رعایت موازین بهداشتی در کنار برگزاری محافل خانوادگی و مجامع می‌دادیم.
سوگواری برای امام حسین علیه‌السلام از توصیه‌های ائمه ما است
برگزاری مراسم سوگواری اباعبدالله در روایات چه جایگاهی دارد؟
می‌گویند: در کجای قرآن آمده که مراسم عاشورا را به پا دارید؟ درست است مستقیماً به این جریان اشاره نشده، اما فرموده: «وَمَنْ یعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ». از طرفی سوگواری برای امام حسین علیه‌السلام از توصیه‌های ائمه ما است و ایشان بر این امر تأکید فراوان داشتند. درهرحال رفتار تاریخی ایرانیان نشان می‌دهد که بنا به هر دلیلی عاشورا در فرهنگ مردم جایگاه ویژه‌ای دارد.
البته به نظر من این مسأله امری صرفاً انضمامی نبوده، بلکه به خواست خدا به این شکل درآمده است. وقتی امام حسین علیه‌السلام آن‌طور صادقانه و ایثارگرانه با خدا رفتار می‌کند، پاداش آن را هم دریافت می‌کند که همین عزاداری‌ها و سوگواری‌های پرشور و پر معرفت است و منحصر به ایران هم نیست. حتی جالب اینجاست که مسیحیت نیز این قیام را به خوبی درک کرده است. به همین دلیل بسیاری از مسیحیان در راهپیمایی‌های اربعین شرکت می‌کنند و به ابراز احساسات می‌پردازند.
بنابراین جامعه‌شناسی عزاداری اباعبدالله علیه‌السلام مبحث بسیار ویژه‌ای است که باید به ریشه‌های معرفتی، فلسفی و تاریخی آن پرداخت و این بحث را که در فرهنگ عمومی مردم نهادینه شده به‌طور جدی بررسی کرد.
در نهایت می‌توان به‌طور خلاصه گفت که عزاداری و سوگواری محرم باید به شکل مدیریت شده برگزار شود.
به عقیده شما نمی‌توان از روش‌های جایگزین نظیر پخش مراسم سوگواری از صداوسیما استفاده کرد و حتماً باید عزاداری‌ها در مساجد و حسینیه‌ها مستقیم و زنده برگزار شوند.
ما که نمی‌توانیم مردم را به برگزاری مراسم مجبور کنیم. ما فقط می‌توانیم برای حضور آنها در مراسم‌های سوگواری ایام محرم ضوابطی تعیین کنیم. حالا اختیار با خود مردم است که بخواهند در چنین برنامه‌هایی شرکت کنند یا نه. ممکن است در عین رعایت ضوابط هم نگران خطرات آن باشند. ما هم می‌گوییم باید واقع‌بینانه رفتار کرد. درست است، این ویروس وجود دارد و اگر بناست برنامه اجرا شود باید تدابیر مقتضی اندیشیده شوند. دیگر اختیار با خود مردم است، اگر تمایل داشتند می‌توانند شرکت کنند و اگر نه حضور پیدا نخواهند کرد. جزئیات مربوط به پرچم و علم و کتل هم باید در همان جلساتی که عرض کردم بررسی شوند. ممکن است گفته شود برخی اشکال عزاداری باعث شیوع ویروس خواهند شد؛ مثلاً سینه‌زنی دسته‌جمعی یکی از آن موارد است. خوب این نگرانی بجاست و باید محدودیت‌هایی برای این شکل عزاداری‌ها در نظر گرفت. همه این موارد باید در جلسات بررسی و پس از جمع‌بندی نهایی دستورات ابلاغ شوند.
علما باید شرایط کرونایی را به مردم گوشزد کنند
وظیفه علما و مبلغین در چنین شرایطی چیست؟
علما باید شرایط کرونایی را به مردم گوشزد کنند و افراد را نسبت به این موضوع آگاه کنند که در صورت برگزاری مراسم سوگواری می‌بایست موازین بهداشتی حتماً رعایت شوند. دیگر اینکه از این فرصت پیش آمده و تریبونی که در اختیار دارند در صدد بینش‌افزایی میان مردم باشند و معرفت عاشورایی را ترویج و فلسفه قیام امام‌حسین(ع) را تبیین کنند. در این موقعیت خاص که امکان برگزاری مراسم به شکل سال‌های گذشته همراه با سینه‌زنی‌ها و زنجیرزنی‌ها و نوحه‌خوانی‌های آن‌چنانی وجود ندارد، به معرفی شخصیت امام حسین بپردازند و بینش مردم را نسبت به آن حضرت ارتقا دهند. به نظرم می‌توان این فرصت را غنیمت دانست و در مسیر توسعه معرفت مردم فعالیت کرد. ضمن اینکه تأکید می‌کنم مراسم‌ها باید به شکل محدود برگزار شوند.
واقعیت این است که در سال‌های گذشته گاهی حضور مداحان و شور و حال عزاداری باعث می‌شد که مجلس از دست عالم و سخنران و حتی روضه خوان خارج شود و بیشتر جنبه احساسی پیدا کند و در اختیار نوحه‌خوانان قرار گیرد. البته من برای آن دسته مداحانی که اشعار خوب و به دور از خرافه را می‌خوانند احترام بسیاری قائلم. اما در این شرایط که شور و هیجان مربوط به سینه زنی و زنجیر زنی متراکم مجالس کاهش پیدا می‌کند، فرصت بسیار خوبی است که علمای ما در جهت معرفت افزایی عزاداران حرکت کنند.
مردم در خصوص رعایت اصول بهداشتی آمر به معروف و ناهی از منکر باشند
به نظر حضرت‌عالی در این شرایط چه تکلیفی بر عهده مردم است؟
من در این موضوع فرق چندانی میان عالم و غیر عالم قائل نیستم، چون مردم ما اهل درک و فهم‌اند. آنها هم باید توجه داشته باشند که شرایط عزاداری امسال ویژه است و موازین بهداشتی باید در نظر گرفته شود. سعی کنند در مراسم‌ها، در خصوص رعایت اصول بهداشتی آمر به معروف و ناهی از منکر باشند و به یکدیگر تذکر دهند تا بستر مناسبی برای عزاداران فراهم شود. اگر هم دیدند جمع کثیری رعایت نمی‌کنند بهتر است که جلسه را ترک کنند. چون باید با رعایت موازین بهداشتی مجلس را برگزار کرد.
