با گذشت تنها یکسال از سقوط حکومت بشار اسد، نشانهها حاکی از شکلگیری فصلی تازه در روابط اقتصادی ترکیه و سوریه است. آنکارا که پیشتر نیز در دوران پیش از جنگ داخلی، شریک اصلی دمشق در تجارت، انرژی و حملونقل بود، اکنون با اتکا به شبکهای از همکاریهای منطقهای و بینالمللی—شامل قطر، ایالات متحده و کشورهای عرب خلیج فارس—در پی بازتعریف جایگاه خود در بازسازی سوریه است. هدف ترکیه فراتر از تجارت صرف است: تبدیل ادغام اقتصادی به ابزاری برای بازسازی، ثبات سیاسی و بازگشت پناهندگان، در حالی که سوریه را از یک میدان بحران، به پلی برای اتصال دوباره جهان عرب بدل کند.
به گزارش سرویس بینالملل جماران، در سالهای قبل از جنگ داخلی سوریه، آنکارا و دمشق سطح بیسابقهای از همکاریهای سیاسی و اقتصادی را پرورش دادند که منجر به افزایش قابل توجهی در تجارت شد و صادرات ترکیه به سوریه به تقریباً ۱.۷ میلیارد دلار رسید، طبق دادههای پایگاه داده تجارت بینالمللی سازمان ملل (COMTRADE). با این حال، جنگ سوریه که در سال ۲۰۱۱ آغاز شد، این دستاوردها را در ابتدا نابود کرد، اما ترکیه به تدریج ردپای تجاری خود را بازسازی کرد و صادرات به ۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ رسید [طبق آمار رصدخانه پیچیدگی اقتصادی (OEC)]
اکنون، پس از سقوط رژیم بشار اسد در سال گذشته، آنکارا فرصتی برای ارتقاء روابط اقتصادی با سوریه فراتر از سطح پیش از جنگ میبیند. برای ترکیه، این تنها مربوط به تجارت نیست—بلکه هدف استفاده از ادغام اقتصادی برای پیشبرد بازسازی، تقویت همکاریهای منطقهای و ایجاد شرایطی برای بازگشت پناهندگان است، در حالی که اطمینان حاصل میکند که سوریه به عنوان پلی به دنیای عرب عمل کند نه اینکه بار آن باشد.
از سوی دیگر، در جلسه مشترک در دمشق، که با حضور نویسنده اومر اوزکیزیلچیک نیز برگزار شد، رئیسجمهور سوریه احمد الشراعه بر اهمیت استراتژیک مسیر تجاری و تأمین ترکیه-سوریه-اردن تأکید کرد. افتتاح این مسیر، که در نشست سهجانبهای که اخیراً در امان برگزار شد توافق شده، میتواند جریان تجارت جنوب به شمال را که به دلیل جنگ داخلی سوریه و مبارزه با داعش در عراق مختل شده بود، احیا کند. با عبور کالاها و محصولات از طریق این مسیر که توسط خلیج فارس از طریق بنادر خود جمعآوری میشود، سوریه پتانسیل تبدیل شدن به یک مرکز تجاری پررونق را دارد.
منطق اقتصادی ترکیه در سوریه
در سال ۲۰۱۰، ترکیه روابط سیاسی و اقتصادی قوی با سوریه داشت. یک توافقنامه تاریخی سفر بدون ویزا به شهروندان هر دو کشور اجازه میداد تا با استفاده از کارتهای شناسایی ملی خود از مرز عبور کنند. اما بروز جنگ باعث سقوط صادرات شد. با گذشت زمان، همانطور که آمار تجارت OEC نشان میدهد، آنکارا توانست تجارت را احیا کند، عمدتاً به سمت مناطق تحت کنترل مخالفان که تحت حمایت ترکیه بودند.
اکنون، چشماندازهای سرمایهگذاری و توافقات اقتصادی جدید در سوریه برای آنکارا قابل توجه است، به ویژه در زمینه بازسازی. شرکتهای ساختمانی ترکیه به خوبی در موقعیت قرار دارند و تنها با شرکتهای چینی در سطح جهانی رقابت میکنند. اما دمشق برای تأمین مالی پروژههای بزرگ برای بازسازی دولت جدید و بهبود از سالها جنگ در سوریه، سرمایه مالی کافی ندارد و خود ترکیه نیز به دلیل محدودیتهای اقتصادی داخلی نمیتواند اعتبار یا تأمین مالی زیادی ارائه دهد. با شناخت این واقعیت، آنکارا در تلاش است تا همکاری خود را با شرکای عرب و اروپایی افزایش دهد. به عنوان مثال، ترکیه به همراه شرکای عرب منطقهای خود، مجموعاً ۱۴ میلیارد دلار برای توسعه زیرساختها در سوریه متعهد شده است. کشورهای عربی و اروپایی تأمین مالی را تأمین میکنند، در حالی که ترکیه تخصص و ظرفیت عملیاتی را فراهم میکند—یک توافقنامه که هدف آن ارائه منافع برای همه طرفها است.
این منطق اقتصادی همچنین با دیدگاه ژئوپولیتیک گستردهتر آنکارا برای سوریه همخوانی دارد. به جای ایجاد یک نیروی وابسته، ترکیه به دنبال این است که دمشق به عنوان یک بازیگر مستقل و پلی به دنیای عرب عمل کند. وزیر امور خارجه ترکیه، هاکان فیدان، این وضعیت را با این کلمات توصیف میکند: "سوریه یک کشور مستقل است و اکنون با سوریه جدیدی مواجه هستیم. لازم است که این سوریه سیاست دفاعی، سیاست خارجی و روابط منطقهای خود را طراحی کند." هدف آنکارا این است که بار سوریه را به تنهایی به دوش نکشد، بلکه کشور را از یک منطقه درگیری به یک منطقه همکاری تبدیل کند.
در نهایت، ترکیه سرمایهگذاری اقتصادی را به عنوان ابزاری قدرتمند برای تثبیت مرحله انتقالی سوریه و تسریع بازگشت پناهندگان میبیند. از ۸ دسامبر، تقریباً نیم میلیون سوری از ترکیه به خانه بازگشتهاند، که نشاندهنده ارتباط مستقیم است که آنکارا بین بازسازی، ثبات اقتصادی و بازگشت پایدار میبیند.
ردپای اقتصادی ترکیه در سوریه
پس از تصمیمات ایالات متحده و اتحادیه اروپا برای لغو تحریمها بر سوریه در مه ۲۰۲۵، ترکیه به سرعت نفوذ اقتصادی خود را در سوریه پس از اسد گسترش داده است. این گسترش در افزایش تجارت دوجانبه، پروژههای بازسازی استراتژیک و سرمایهگذاریهای بزرگ مشترک با شرکای قطری و آمریکایی مشهود است.
ترکیه و شرکای عرب منطقهای متعهد به تخصیص ۱۴ میلیارد دلار برای توسعه زیرساختها در سوریه شدهاند، با تأکید خاص بر بخشهای انرژی و حمل و نقل. در آگوست ۲۰۲۵، خط لوله گاز طبیعی کیلیس–حلب آغاز به کار کرد و گاز آذربایجانی را به سوریه منتقل کرد. علاوه بر این، ترکیه متعهد شده است تا ۹۰۰ مگاوات برق تا سال ۲۰۲۶ تأمین کند. در همین حال، یک گروه تحت رهبری قطر که شامل شرکتهای ترکیهای است، ۴ میلیارد دلار برای بازسازی فرودگاه بینالمللی دمشق متعهد شده است.
ترکیه و سوریه کمیته مشترک اقتصادی و تجاری ترکیه-سوریه (JETCO) را در آگوست ۲۰۲۵ تأسیس کردند، به همراه چندین یادداشت تفاهم در زمینه سرمایهگذاری، حکمرانی و همکاریهای اداری. مذاکرات بین ترکیه و سوریه برای توافقنامه شراکت اقتصادی جامع (CEPA) در حال انجام است که نشاندهنده ادغام بلندمدت تجارت و سرمایهگذاری است.
شرکتهای ترکیهای مانند کالیون، چنگیز و TAV به شدت در حال پیگیری بازار ۴۰۰ میلیارد دلاری بازسازی سوریه هستند. DenizBank در حال برنامهریزی برای گسترش فعالیتهای خود است، در حالی که Sun Express به دنبال فرصتهای هوایی است. رئیس شورای تجارت ترکیه-سوریه در شورای روابط اقتصادی خارجی ترکیه (DEIK) ابراهیم فوات اوزچورکچی گفت که ترکیه قصد دارد حجم تجارت میانمدت خود با سوریه را به ۱۰ میلیارد دلار افزایش دهد. از این منظر، بخش خصوصی ترکیه سوریه را به عنوان یک بازار دستنخورده و در دسترس میبیند. نزدیکی، مزایای هزینه و روابط تاریخی به ترکیه یک مزیت استراتژیک میدهد.
همکاریهای ترکیه با قطر و ایالات متحده در سوریه
همکاری بین ترکیه و قطر نقش مهمی در روند بازسازی سوریه ایفا کرده است. توافقنامه تجارت آزاد بین ترکیه و قطر در اوایل اوت به اجرا درآمد و این پیشرفت در همکاری بین دو کشور در پروژههای مشترک در سوریه را نشان میدهد. کنسرسیوم ترکیه-قطر به همراه شرکای عرب خود، ۱۴ میلیارد دلار برای توسعه شهری و تأمین ۲۰۰۰۰۰ شغل متعهد شدهاند، در حالی که سرمایهگذاریهای مشترک شامل تولید برق، املاک و مستغلات و زیرساختها است. به عنوان مثال، یک کنسرسیوم تحت رهبری قطر، شامل شرکتهای ترکیهای، در آگوست ۲۰۲۵ قراردادی به ارزش ۴ میلیارد دلار برای بازسازی فرودگاه بینالمللی دمشق امضا کرد.
در کنار این توافقنامه، شرکتهای کوچکتر قطری منطقهای نیز شروع به تأسیس پایگاههای لجستیکی در ترکیه جنوبی کرده و فعالیتهای تجاری خود را، به ویژه در حلب و حومه آن، افزایش دادهاند.
مسئله دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، همکاری ترکیه و ایالات متحده در سوریه است، موضوعی که با کمک شرکای عرب منطقهای تسهیل میشود. همکاری ترکیه و ایالات متحده بر روی حوزههای انرژی و امنیت متمرکز است. تاکنون، هیچ منبع خصوصی یا عمومی نشاندهنده همکاری اقتصادی مستقیم بین ایالات متحده و ترکیه در سوریه نبوده است، به جز مکانیزمهای امنیتی. ایالات متحده تخصص فنی و حمایت سیاسی را فراهم کرده و گروه کاری سوریه-ترکیه ایالات متحده بر روی ثبات اقتصادی و امنیت تأکید کرده است.
یک قرارداد تاریخی به ارزش ۷ میلیارد دلار در مه ۲۰۲۵ با شرکت UCC Holding قطر، شرکت Power International مستقر در ایالات متحده و شرکتهای ترکیهای کالیون و چنگیز امضا شد. این قرارداد شامل چهار نیروگاه گاز ترکیبی به مجموع ۴۰۰۰ مگاوات و یک پروژه خورشیدی به ظرفیت ۱۰۰۰ مگاوات است که انتظار میرود بیش از نیمی از نیازهای برق سوریه را تأمین کند.
همانطور که وزیر امور خارجه ترکیه، هاکان فیدان، در چهارمین مجمع دیپلماسی آنتالیا در آوریل ۲۰۲۵ تأکید کرد، ترکیه به دنبال "تولید صلح و ثبات بر اساس درک برنده-برنده و اصل مالکیت منطقهای" است. این دیدگاه مالکیت منطقهای با رویکرد گستردهتر واشنگتن درباره تشویق شرکا به پذیرش مسئولیتهای بیشتر همخوانی دارد، سیاستی که تحت ریاستجمهوری دونالد ترامپ و در چندین پایتخت خلیج فارس تکرار شده است.
در حالی که عربستان سعودی و امارات متحده عربی هنوز به سرمایهگذاریهای مشترک با ترکیه در سوریه نپرداختهاند، هر دو در حال گسترش سرمایهگذاریهای خود در آنجا به دنبال اهدافی هستند که با آنکارا همراستا است.
تقارن استراتژیهای اقتصادی ترکیه و کشورهای خلیج [فارس] در سوریه فرصتهایی برای واشنگتن ایجاد میکند: این امر بازیگران منطقهای را به سمت اهداف مشترک سوق میدهد و بار مسئولیت ایالات متحده را کاهش میدهد، که اهمیت بیشتری برای دولت ترامپ دارد تا به حمایت و تشویق ادامه تعاملات منطقهای در سوریه بپردازد.
