اگرچه تحریم های تسلیحاتی شورای امنیت علیه ایران لغو شد، اما با وجود جو عمومی نامساعد و نیز ادامه تحریم های فراملی آمریکا علیه ایران، نشانه های چندانی که حاکی از اقدام ایران به خرید و فروش سلاح باشد، در دست نیست.
کوروش احمدی، دیپلمات بازنشسته و کارشناس ارشد سیاست خارجی در یادداشتی برای جماران نوشت:
امروز 26 مهر (18 اکتبر)، یعنی دقیقا 8 سال بعد از «روز تصویب» برجام است که در سند برجام از آن به عنوان «روز انتقال» سخن رفته است. مطابق بند 34 برجام در این تاریخ آمریکا و اتحادیه اروپا ملزم به اتخاذ تدابیر مطروحه در بخش های 20 و 21 ضمیمه V سند برجام هستند. مطابق همین بند ایران نیز ملزم شده بود که در چارچوب مفاد قانون اساسی خود لایحه تصویب «پروتکل الحاقی» را به مجلس تقدیم کند.
درخواست از ایران در مورد خودداری از «هر گونه فعالیت در حوزه موشک های بالستیک...» مطابق بند 3 ضمیمه B قطعنامه 2231 و اعمال محدودیت ها علیه ایران در مورد عرضه، فروش و انتقال هرگونه اقلام و فناوری موشکی و پهپادی بدون موافقت شورای امنیت مطابق بند 4 همین ضمیمه نیز امروز منقضی می شود. این تحول مهمی است چرا که از امروز به بعد تا آنجا که به شورای امنیت سازمان ملل مربوط می شود، هیچ منع و محدودیتی در حوزه های موشکی یا پهپادی علیه ایران وجود نخواهد داشت.
همچنین آمریکا و اتحادیه اروپا متعهد به انجام اقداماتی ذیل بخش 20 و 21 ضمیمه V هستند. از آنجا که آمریکا از برجام خارج شده، تعهدی نسبت به اجرای تعهدات برجامی خود ندارد. متقابلا ایران نیز ملزم به انجام اقدام لازم برای تصویب «پروتکل الحاقی» در مجلس نیست. اما مطابق بخش 20 این ضمیمه اتحادیه اروپا همچنان ملزم به برداشتن نام اشخاص و نهادهای ایرانی که مطابق «مقررات شورای اروپا» و «تصمیم شورای اروپا» تحت تحریم قرار دارند و نیز خاتمه کلیه مفاد یکی از تصمیمات شورای اروپا که در «روز اجرا» تعلیق شده بود، است.
لازم به یادآوری است که تحریمهای تسلیحاتی سازمان ملل در 18 اکتبر 2020 لغو شده بود و در 18 اکتبر 2025 نیز مطابق مفاد برجام و قطعنامه 2231 تحریم اقلام و فناوری های هسته ای علیه ایران باید لغو شوند و برنامه هسته ای ایران از دستور کار شورای امنیت خارج شود. اینجا لازم به یادآوری است که انقضای مفاد ضمیمه B قطعنامه 2231 و مفاد ضمیمه V برجام بار دیگر یادآور جامعیت و مآل بینی و درایت هیات مذاکره کننده ایرانی در جریان مذاکرات برجام در 1394 و 1993 است.
از طرفی با خروج آمریکا از برجام و اقدام متقابل ایران به توقف پایبندی مرحله به مرحله به برجام، انتظار نمی رفت که سه کشور اروپایی به تعهد خود ذیل فصل B قطعنامه 2231 در مورد رفع محدودیت های موشکی و لغو تحریم ها علیه اشخاص و نهادهای ایرانی به شکل مندرج در بخش 20 ضمیمه v برجام عمل کنند.
سه کشور اروپایی در 14 سپتامبر گذشته رسما اعلام کردند که تا آنجا که به خود این کشورها مربوط است، تحریم های علیه اشخاص و نهادهای ایرانی و نیز محدودیت های موشکی و پهپادی را که مطابق برجام و قطعنامه 2231 قرار است در 18 اکتبر 2023 لغو شود، لغو نخواهند کرد و آنها را در قوانین ملی و اسناد حقوقی اتحادیه اروپا وارد می کنند. آنها مدعی شدند که «نقض گسترده محدودیت غنی سازی توسط ایران و نیز محدودیت دسترسی بازرسان به تاسیسات هسته ای ایران» دلیل این تصمیم آنها بوده است.
اما نکته مهم این است که سه کشور اروپایی روشن کرده اند که قصد انجام اقدامی برای فعال کردن مکانیسم ماشه و بازگرداندن کلیه قطعنامه های تحریمی قبلی شورای امنیت علیه ایران را ندارند. لازم به ذکر است که این سه کشور به این دلیل که همچنان عضو برجام شمرده می شوند، مطابق مفاد قطعنامه 2231 می توانند مکانیسم ماشه را فعال کنند و این اختیار را همچنان تا اکتبر 2025 خواهند داشت.
لازم به یادآوری است که در سررسید لغو محدودیت های تسلیحاتی علیه ایران در 18 اکتبر 2020 که هنوز ترامپ در آمریکا بر سر کار بود، سه کشور اروپایی به رغم اصرار آمریکا و اقدام ناموفق سفیر آن کشور در سازمان ملل برای فعال کردن مکانیسم ماشه، حاضر به همراهی با دولت آمریکا برای جلوگیری از برداشتن محدودیت های مربوط نشدند و در سطح ملی و سطح اتحادیه اروپا نیز برخلاف اینبار اقدامی برای درج این تحریم های در قوانین ملی یا قوانین اتحادیه اروپا انجام ندادند.
در نتیجه، اگرچه تحریم های تسلیحاتی شورای امنیت علیه ایران لغو شد، اما با وجود جو عمومی نامساعد و نیز ادامه تحریم های فراملی آمریکا علیه ایران، نشانه های چندانی که حاکی از اقدام ایران به خرید و فروش سلاح باشد، در دست نیست. علاوه بر ابعاد حقوقی قضیه، ابعاد اقتصادی و مالی نیز بی تأثیر نبوده است. غرب احتمالا امیدوار است که در ارتباط با تحریم های موشکی و پهپادی نیز وضعیت مشابهی حاکم شود.
