رویارویی ایران و آمریکا در لاهه؛ شکایت ایران از آمریکا به نتیجه می‌رسد؟

به گزارش جماران؛ روزنامه اعتماد در شماره امروز خود نوشت: «جدال ایران و ایالات متحده امریکا از وین تا واشنگتن و از نیویورک تا لاهه ادامه دارد. دونالد ترامپ، رییس‌جمهور ایالات متحده 4 سال نخست حضور در کاخ سفید را با تشدید فشارها علیه ایران در حوزه‌های نظامی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی گذراند و اکنون کمتر از دو ماه مانده تا انتخابات ریاست‌جمهوری وعده توافق با ایران در چند هفته نخست پس از پیروزی را می‌دهد.

خروج ایالات متحده امریکا از توافق هسته‌ای با ایران در ماه مه سال 2018 نه تنها به مسیر نوپای کاهش تنش میان تهران و واشنگتن آن هم پس از 4 دهه خصومت پایان داد بلکه زنجیره‌ای از تحولات جدید را هم رقم زد. در حالی که قرار بود با برجام، زنجیرهای تحریم از پای اقتصاد ایران باز شده و رابطه سیاسی و اقتصادی ایران با جامعه جهانی وارد فاز عادی‌سازی شود، خروج ایالات متحده از برجام به علاوه بازگشت تحریم‌های یکجانبه امریکا با قابلیت تنبیه فرامرزی این روند را کلا تحت‌الشعاع قرار داد. هر چند خروج امریکا از توافق هسته‌ای منجر به ترک این توافق توسط بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین نشد اما تحریم‌های یکجانبه ایالات متحده عملا به خروج کمپانی‌ها، شرکت‌ها و موسسه‌های مالی از چرخه اقتصادی ایران منتهی شد. خزانه‌داری کابینه ترامپ با استخدام 500 کارمند چنان سخت‌گیری در اعمال تحریم‌ها کرد که حتی ورود دارو و تجهیزات پزشکی به ایران نیز عملا غیرممکن شده و کانالی مانند کانال سوییس که صرفا برای انتقال دارو، تجهیزات پزشکی و مواد غذایی به ایران نیز راه‌اندازی شده بود تاکنون جز در دو مورد موفق به کسب مجوز از اوفک نشده است. 

در چنین شرایطی وزارت خارجه از تمام ظرفیت‌های سیاسی و حقوقی در سازمان ملل و نهادهای تابع برای احقاق حق و شکایت از تروریسم دارویی و جنگ اقتصادی که ایالات متحده علیه ایران آغاز کرد، استفاده کرده است. محمدجواد ظریف، وزیر خارجه حتی پیش از خروج رسمی ایالات متحده از برجام در نامه‌های متعدد و متناوب به مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و کشورهای عضو 1+4 کارشکنی‌های واشنگتن در مسیر عادی‌سازی رابطه تجاری با ایران را مستند کرد و در این میان هر چند وقت یک ‌بار نامه‌های رسمی وزیر خارجه به دبیرکل سازمان ملل متحد هم از سوی نماینده ایران در این سازمان به سند ثبت شده از سوی ایران تبدیل شدند. 

همزمان با این تحرکات سیاسی، وزارت خارجه شکایت از ایالات متحده به دیوان بین‌المللی دادگستری را هم کلید زد. موضوع شکایت ایران از ایالات متحده امریکا «اعمال مجدد تحریم‌های یکجانبه اقتصادی و تشدید اقدامات محدودکننده علیه دولت، ملت و شرکت‌های ایرانی و مغایرت آنها با برخی مفاد عهدنامه 1955 مودت میان دو کشور» است. پس از خروج ایالات متحده از برجام تاکنون 156 مورد اقدام تحریمی جدید علیه کشورمان اعمال شده و ایران در شکایت به دیوان بین‌المللی دادگستری اعمال این تحریم‌ها را مغایر با مفاد و اهداف عهدنامه مودت دانسته است. 

دیوان بین‌المللی دادگستری قضاوت خواهد کرد 

«دیوان بین‌المللی دادگستری» واقع در شهر لاهه کشور هلند که ایران آن را به عنوان مرجع رسیدگی به شکایت خود از ایالات متحده انتخاب کرده یکی از ارکان اصلی سازمان ملل متحد است که در سال 1945 تاسیس شده است. دیوان از 15 قاضی تشکیل شده و در میان هیات 15 نفره قضات دیوان اگر قاضی‌ای با ملیت طرف‌های دعوا وجود نداشت، دولت‌های مزبور می‌توانند یک نفر قاضی اختصاصی به دیوان معرفی کنند. قاضی اختصاصی ایران در این پرونده دکتر جمشید ممتاز از اساتید برجسته حقوق بین‌الملل است. ایالات متحده امریکا نیز قاضی اختصاصی خود را به این محکمه معرفی کرده است. 

سابقه طرح دعاوی میان ایران و دیگر دولت‌ها نشان می‌دهد از میان 6 پرونده‌ای که تاکنون در دیوان درباره کشورمان مطرح شده 4 مورد مربوط به شکایات ایران از امریکا بوده است. ایران پیش از این یک بار در سال 1368 در پی سرنگونی هواپیمای مسافربری ایرباس، بار دیگر در سال 1371 پس از انهدام سکوهای نفتی کشورمان و یک ‌بار هم در سال 1395 در پی توقیف اموال ایران توسط امریکا از آن کشور نزد دیوان اقامه دعوا کرده است. در دو مورد دیگر یک بار انگلستان در سال 1330 به واسطه ملی شدن صنعت نفت توسط دکتر مصدق و بار دیگر امریکا در سال 1358 در قضیه کارکنان دیپلماتیک و کنسولی علیه کشورمان طرح دعوا کرده‌اند.

مرحله نخست: احراز صلاحیت دیوان 

پس از شکایت ایران از ایالات متحده با استناد به عهدنامه مودت در مرحله نخست باید صلاحیت دیوان برای رسیدگی به دعوای مطروحه احراز شود. به گفته حقوقدان‌ها به دلیل ماهیت روابط بین‌المللی و فقدان مرجع مافوق دولت‌ها در جامعه بین‌المللی، لازم است دیوان صلاحیت خود را به یکی از طرق ذیل احراز کند: 

1- صدور اعلامیه پذیرش صلاحیت اجباری دیوان توسط یک دولت پیش از طرح هر گونه دعوا

2- توافق خاص طرف‌های دعوا برای ارجاع یک موضوع به خصوص به دیوان

3- وجود مبنای صلاحیتی برای دیوان در موافقت‌نامه‌های بین‌المللی

مبنای صلاحیت دیوان در پرونده شکایت ایران علیه ایالات متحده امریکا، انعقاد عهدنامه مودت میان دو کشور در سال 1334 است که در آن شرط رجوع به دیوان برای رفع اختلافات ناشی از اجرا یا تفسیر عهدنامه پیش‌بینی شده است. اگرچه ایالات متحده هم‌اکنون از عهدنامه مودت خارج شده اما این خروج تاثیری بر پرونده‌های مطروحه فعلی ندارد.

ایران عهدنامه مودت را روی میز گذاشت

ایران در لایحه تفصیلی خود بر اساس ماده (1) 36 اساسنامه دیوان و ماده (2) 21 عهدنامه مودت به عنوان مبنای صلاحیتی، درخواست‌هایی را به شرح زیر مطرح کرده است: 

1- اقدامات امریکا علیه ایران برخلاف تعهدات آن کشور مطابق عهدنامه 1955 مودت در مورد رفتار منصفانه و عادلانه با اتباع و شرکت‌های ایرانی، عدم ایجاد محدودیت برای تبادلات مالی، خودداری از محدودسازی صادرات و واردات کالا و بالاخره تعهد به تضمین آزادی تجارت میان دو کشور بوده است.

2- امریکا باید بلافاصله تهدیدهای خود در ارتباط با اعمال تحریم‌های بیشتر را خاتمه دهد. 

3- امریکا باید تضمین دهد که هیچ‌گونه اقدامی برای دور زدن تصمیمی که دیوان می‌گیرد، انجام ندهد و عدم تکرار نقض عهدنامه را تضمین خواهد کرد. 

4- امریکا باید غرامتی را که دیوان در مراحل بعدی رسیدگی تعیین می‌کند تماما پرداخت کند. 

صدور دستور موقت، نخستین دستاورد ایران 

مراحل رسیدگی دیوان به پرونده شکایت ایران از امریکا شامل رسیدگی ابتدایی به «درخواست» کشورمان مبنی بر صدور دستور موقت، رسیدگی به «دادخواست» ایران از باب احراز صلاحیت و صدور «رای صلاحیتی» و سرانجام رسیدگی محتوایی و صدور «رای ماهوی» است. دستور موقت دیوان بر مبنای درخواست دولت ایران در تاریخ 3 اکتبر 2018 (11مهر 1397) صادر شد و دیوان جهت حفظ حقوق کشورمان ایالات متحده را ملزم کرد نسبت به رفع موانع صادرات و نقل و انتقالات مالی در خصوص برخی اقلام نظیر دارو و تجهیزات پزشکی، مواد غذایی و محصولات کشاورزی، وسایل یدکی و خدمات و تجهیزات لازم برای ایمنی هواپیمایی کشوری اقدام کند و هر گونه مانعی که دلیل وضع تحریم‌های 9 مه 2018 بر سر راه صادرات آزاد کالاهای یاد شده وجود دارد را مرتفع کند. 

جلسات استماع کلید خورد 

پس از صدور این درخواست موقت در حال حاضر دیوان مشغول رسیدگی به ایرادات مقدماتی ایالات متحده و ملاحظات و پاسخ‌های ایران در مورد صلاحیت خود است. ایالات متحده در اعتراض لایحه مکتوبی از ایرادات را نزد دیوان ثبت کرده و معتقد است، دیوان بین‌المللی دادگستری صلاحیت پرداختن به موضوع را ندارد. این در حالی است که ایران در پاسخ لایحه مکتوبی از استدلالات حقوقی و تفصیلی خود را درباره صلاحیت دیوان تسلیم کرده است. دیوان پس از بررسی لوایح مکتوب و برگزاری جلسات شفاهی استماع در فاصله‌ای چند ماهه اقدام به صدور رای صلاحیتی خواهد کرد و در صورت احراز صلاحیت می‌تواند وارد رسیدگی ماهوی شود. 

جلسات استماع برای رسیدگی به ایرادات مقدماتی ایالات متحده و ملاحظات و پاسخ‌های ایران در خصوص صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری در پرونده شکایت ایران از امریکا به موجب نقض تعهدات خود در عهدنامه 1955 مودت، روابط کنسولی و حقوق کنسولی این هفته از تاریخ 24 تا 31 شهریور ماه در مقر دیوان واقع در لاهه- هلند برگزار خواهد شد. 

 امریکا و سرپیچی از دستور موقت 

در حالی که دیوان بین‌المللی دادگستری با صدور یک دستور موقت، ایالات متحده را ملزم به پرهیز از ممانعت برای انتقال دارو، تجهیزات پزشکی و دارویی و مواد غذایی به ایران کرده اما دولت ترامپ با بی‌توجهی به این دستور همچنان در مسیر انتقال این اقلام به ایران سنگ‌اندازی می‌کند. به گفته مقام‌های ایرانی، هیات ایران تاکنون تمامی موارد تخلف امریکا از دستور موقت دیوان را مستند کرده و به دیوان بین‌المللی دادگستری تحویل داده است. با این همه دیوان عملا از قدرت اجرایی برای محکوم کردن یا مقابله با این سرپیچی ایالات متحده برخوردار نیست. 

تاکتیک امریکا: اطاله دادرسی و خرید زمان 

نکته قابل توجه این است جلساتی که از امروز در لاهه آغاز می‌شود صرفا جلسه بررسی صلاحیت دیوان است که تیم امریکا آن را زیر سوال برده و قرار نیست خروجی این جلسات محکومیت یا تبرئه ایالات متحده از عناوین مطرح شده توسط تهران باشد. 

تیم حقوقی ایالات متحده در این پرونده به دو دلیل برای رد صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری استناد می‌کند. نخست آنکه ادعا می‌کند، این دعوا مرتبط به معاهده مودت نیست بلکه دعوای برجامی میان تهران و واشنگتن است. با این همه دیوان بین‌المللی دادگستری معتقد است که یک موضوع می‌تواند در چند مرجع مورد شکایت قرار بگیرد. به گفته یکی از اعضای تیم حقوقی ایران در این پرونده زمانی که توافق هسته‌ای میان ایران و 1+5 وقت در شورای امنیت سازمان ملل متحد ثبت شد، تیم ایران سند شماره 550 را هم ثبت همزمان کرد و در بند 13 این سند به صراحت تاکید شده که در برجام هیچ‌کدام از حقوق ایران طبق سایر معاهدات محدود نشده و نخواهد شد. همزمان در ضمیمه دو توافق هسته‌ای نیز مجددا این موضوع مورد تاکید قرار گرفته است. 

دومین بهانه امریکا این است که آنچه موضوع شکایت ایران از ایالات متحده است در حقیقت دعوای اقتصادی میان ایران و سایر کشورهایی است که از تجارت با ایران سرباز می‌زنند. این ادعا در حالی مطرح می‌شود که دولت ترامپ در سه سال و نیم گذشته از توسل به هیچ ابزاری برای ارعاب شرکت‌ها و کمپانی‌ها دریغ نکرده است. مقام‌های کشورهای اروپایی به صراحت اعتراف می‌کنند که کمپانی‌ها و نهادهای مالی آنها از بیم جریمه‌های سنگین ایالات متحده است که تن به کار با ایران نمی‌دهند. 

در حال حاضر سیاست تیم حقوقی امریکا در این پرونده خرید زمان است و البته که شرایط کرونا هم به کمک این تیم آمده است. با توجه به پرونده‌های بی‌شماری که در دیوان بین‌المللی دادگستری در جریان است و البته زمان‌بندی که دیوان برای رسیدگی به هرکدام از آنها تعیین کرده باید انتظار داشت که صدور رای صلاحیتی در پرونده شکایت ایران از ایالات متحده به درازا بینجامد. به گفته یک کارشناس حقوقی آشنا به روندها در دیوان در شرایط غیرکرونا صدور رای صلاحیتی 3 تا 6 ماه طول می‌کشد و پیش‌بینی می‌شود که در این مورد هم با لحاظ شرایط کرونا و محدودیت‌های موجود در رفت‌وآمدها حداقل 6 ماه صدور این رای زمان ببرد. بر این اساس پیش‌بینی تیم ایرانی این است که دیوان رای خود را در ماه مارس صادر کند. 

ایران و امریکا در ابتدای مسیری طولانی 

نکته دیگری که در تحلیل روند جاری پرونده ایران در دیوان باید به آن توجه داشت، این است که اصولا روند رسیدگی به شکایت‌ها در دیوان بسیار طولانی و زمانبر است. برخی از دعاوی پیشین ایران در دیوان 9 تا 10 سال پس از طرح دعوا به رای نهایی رسیدند. در حالی که هر زمان بحث شکایت ایران از ایالات متحده در مراجع قضایی مطرح شده، سوال افکار عمومی این بوده که دستاورد این شکایت‌ها برای ایران چیست؟ یا درحالی که امریکا به راحتی می‌تواند از اجرایی کردن دستورهای لازم‌الاجرا سرباز بزند، محکومیت این کشور چه خروجی ملموسی برای ایران دارد؟ باید به این نکته توجه داشت برای کشوری مانند ایران که هدف تبلیغات منفی ایالات متحده و متحدانش قرار دارد، دریافت رای از نهادهای حقوقی بین‌المللی از اهمیت فوق‌العاده‌ای به خصوص در تاثیرگذاری بر افکار عمومی برخوردار است. براساس اهمیت همین آراست که ایالات متحده هر چند خود را بی‌تفاوت به رای نهایی نشان می‌دهد اما در تمام مراحل سعی می‌کند با خرید زمان یا تلاش برای اطاله دادرسی، مانع از صدور رای محکومیت علیه خود شود. 

نگاهی به تلاش‌های ایالات متحده برای جلب اجماع علیه ایران در زیرمجموعه‌های متفاوت سازمان ملل نشان می‌دهد که راهبرد ایران در چند سال اخیر به پیروزی‌های حقوقی و سیاسی قابل توجهی منتهی شده است. ایران با مستندسازی اقدام‌های غیرقانونی و غیرانسانی ایالات متحده در وضع تحریم و تحمیل تروریسم درمانی و اقتصادی علیه مردم کشورمان عملا دست امریکا در مجاری بین‌المللی را خالی کرده و در سایه همین راهبرد است که در سه سال و نیم گذشته حتی کشورهایی که بله قربان‌گوی بی‌چون و چرای ایالات متحده در شورای امنیت بودند، توان همراهی با امریکا در شورای امنیت را نداشته و ندارند. استفاده ایران از تمام ابزارهای حقوقی در اختیار از وین تا نیویورک و لاهه عملا مسیر مد نظر و مطلوب تیم دونالد ترامپ برای جلب اجماع علیه تهران را سد کرده است.