بخشی از افراد، بهطور آگاهانه و بهعنوان یک سبک زندگی، از ورود به نهاد خانواده پرهیز میکنند. اینجا دیگر نمیتوان خانواده را صرفا یک واحد طبیعی و ضروری تلقی کرد. ما باید از دیدگاهی بازتر و علمیتر به این پدیده نگاه کنیم. نباید فورا چنین انتخابی را انحراف از عرف یا ارزشهای اجتماعی تلقی کرد؛ بلکه باید آن را به عنوان بخشی از واقعیت اجتماعی امروز پذیرفت و تحلیل کرد. اگر قرار است مسئله خانواده را امروز دوباره با عمق بررسی کنیم، نمیتوانیم از برخی مفاهیم کلیدی و بحثبرانگیز عبور کنیم.
گروه اقتصادی: در نشستی علمی با محوریت بازاندیشی در مسائل خانواده، دکتر بهشتی با تاکید بر ضرورت عبور از رویکردهای شعاری و سادهانگارانه، به آسیبشناسی برخی نگاههای کلیشهای در حوزه نهاد خانواده پرداخت. وی با اشاره به تجربههای جهانی در موضوعاتی چون حضانت کودکان پس از طلاق، و نیز با نقد تاثیر رسانهها بر معیارهای زیبایی و روابط انسانی، خواستار شکلگیری اتاق های فکر و فضای گفت و گوی تخصصی درباره تحولات اجتماعی شد. بهشتی در این میان، بازگشت به اندیشه های ژرف و زمان مند شهید بهشتی را ضرورتی برای گشودن افق های تازه در فهم نهاد خانواده دانست، نه به مثابه الگویی بسته و تقلیدپذیر، بلکه بهمثابه میراثی زنده که ظرفیت گفت و گو، جست وجو، و نو اندیشی دارد.
*****
مفهوم خانواده نیازمند بازاندیشی است
باید از نگاه های کلیشه ای و رسانه ای عبور کرد
به گزارش جماران، دکتر سید محمدرضا حسینی بهشتی، فرزند شهید بهشتی و دانشیار گروه فلسفه دانشگاه تهران در نشست هفتگی موسسه «مطالعات دین و اقتصاد» با موضوع «از هویت خانوادگی تا هویت ملی» که به بهانه رونمایی از کتاب «خانواده و کارکردهای عاطفی آن از دیدگاه شهید آیتالله دکتر بهشتی» با تالیف صدیقه قاسمی برگزار شد، با اشاره به تعاریفی از انسان در فلسفه، اظهارداشت : اولین واحد در جامعه از دیدگاه ارسطو، خانه است. خانه یک واحد است و نماد آن هم اجاق است. هنوز هم در جامعه ما، گاه برای بررسی تعداد واحدها، از مفهوم «اجاق» استفاده می شود.
در جامعه 83 میلیون نفری ما، در سنین ۱۸ تا ۶۵ سال، 22.7 میلیون نفر مجرد داریم
وی ضمن ارائه تحلیلی فلسفی از مفهوم «خانواده»، با بیان اینکه اکنون در جامعه 83 میلیون نفری ما، در سنین ۱۸ تا ۶۵ سال، 22.7 میلیون نفر مجرد داریم، ادامه داد: آمار جامعه ما نشان می دهد گرایشی به این سمت وجود دارد که این مساله در جامعه ما هم به عنوان یک مساله جدی خود را نشان می دهد. کسانی که از روی اضطرار شرایط اقتصادی هم تجرد را انتخاب نکرده اند، بلکه به دلیل فرهنگشان این گونه انتخاب می کنند. ما از نظر اقتصادی شرایط پرتلاطمی را تجربه می کنیم، اما نوع توقعات از زندگی و نگاه به زندگی هم در مساله انتخاب تجرد بسیار مهم است. آیا همچنان زندگی در یک خانواده تنها ایده آل برای بخشی از جامعه ما است یا خیر! باید این مساله را جدی گرفت. کسانی ممکن است موفقیت شغلی و عرصه علمی و برخورداری بیشتر از مواهب زندگی و برخورداری از اختیار و آزادی برای تنظیم زندگی و نادیدن دلایل کافی برای رفتن زیر بار تعهدات و پایبندیها و التزاماتی که زندگی خانوادگی می آورد از دیگر دلایل است.
۴۸ درصد از زنان در آلمان خواهان خانواده نیستند
این استاد فلسفه با بیان اینکه برای نمونه ۴۸ درصد از زنان مجدد در آلمان دلیل خود را این می دانند که توقعاتی را از شریک زندگی دارند که می بینند برآورده نمی شود و وقتی برآورده نمی شود، لزومی به ورود به یک زندگی خانوادگی نمی بینند، تصریح کرد: اینها باید در چشم انداز ما قرار بگیرند و اگر صحبت از خانواده و کانون خانواده و اهمیت خانواده و خانواده می کنیم باید به اینها توجه کنیم. این مسائل فقط پرسش های ما نیست و در جوامع غربی هم همین اندازه مورد پرسش قرار می گیرند و نسبت به افول خانواده به عنوان صدمه ای برای همبستگی اجتماعی حساسیت وجود دارد.
میل به زندگی خانوادگی همچنان زنده است، اما موانع اجتماعی و روانی راه را بستهاند
بهشتی در ادامه سخنان خود با اشاره به تحولات اجتماعی در حوزه خانواده و روابط جمعی، گفت: آنچه امروز شاهد آن هستیم، تنها محدود به مسئله معنا یا جامعه ایران نیست. افق پیشروی ما باید بسیار فراتر از اینها باشد. مسائلی که امروز مطرح میشوند، سال هاست مورد توجه بوده اند، اما اکنون با شدت و عمق بیشتری در حال بروز هستند. به ویژه در بُعد اجتماعی، باید به مسئله «همبستگی اجتماعی دینی» توجه ویژه ای داشت. برخی از افراد، علیرغم میل به داشتن یک زندگی جمعی و خانوادگی، با موانعی روبهرو هستند که آنها را از این مسیر بازمیدارد. برای مثال، در حال حاضر سایتهایی با بیش از نیم میلیون عضو وجود دارند که اعضای آنها تمایل خود را نه برای رابطهای موقت، بلکه برای یک زندگی مشترک، خانوادگی و جمعی اعلام کردهاند. این آمار قابل توجهی است، اما همچنان موانع زیادی در مسیر تحقق این خواستهها وجود دارد.
نداشتن زبان مشترک و ترس از شکست، مانع اصلی شکلگیری خانواده است
به گفته بهشتی، بخش عمدهای از این موانع، ماهیتی روانشناختی دارند. برای نمونه، بسیاری از افراد دیگر «زبان مشترک» برای ورود به ذهن و دنیای طرف مقابل را پیدا نمیکنند. ۴۹ درصد از شرکتکنندگان در یک نظرسنجی اظهار داشتهاند که به دلیل خجالت یا ترس از پاسخ منفی، هیچگاه قدم اول را برای آشنایی یا پیشنهاد ازدواج برنمیدارند. این ترس از شکست، مانع جدی در مسیر شکلگیری روابط پایدار و خانوادگی است.
استانداردهای غیرواقعی جذابیت که رسانهها میسازند، افراد را از تشکیل خانواده دور میکند
او ادامه داد: بسیاری از افراد ممکن است توانایی حل مسائل پس از ورود به رابطه جنسی را داشته باشند، اما زمانی که صحبت از ورود به یک زندگی خانوادگی و تعهد اجتماعی میشود، با تردیدهای جدی مواجهاند. حتی ایدهآلهایی که رسانهها از زن و مرد ترسیم میکنند، باعث شده استانداردهای غیرواقع بینی برای جذابیت شکل بگیرد؛ ایدهآل هایی که از طریق شبکه های اجتماعی، بازی های کامپیوتری و دیگر بسترهای رسانهای به ذهن مردم القا میشود.
این استاد دانشگاه با اشاره به یک یافته قابل تامل گفت: حدود ۳۰ درصد افراد خود را از نظر فیزیکی فاقد جذابیت کافی برای ورود به یک رابطه بلندمدت یا ازدواج میدانند. این امر نشان می دهد معیارهای زیبایی نه تنها در ایران، بلکه در اروپا و سایر نقاط جهان، بهطور مستمر در حال بازتعریف هستند. او به طنز افزود: در برخی فرهنگها، معیار زیبایی و سلامت زنان حتی به فرمولهایی مانند شعاع ضربدر شعاع ضربدر عدد پی (π) گره خورده است.
رسانه ها اعتماد به نفس و ثبات روابط را تهدید می کنند
در بخش دیگری از سخنان خود، بهشتی به بازنمایی معیارهای زیبایی در فرهنگ معاصر پرداخت و گفت: اگر به تابلوهای هنری گذشته نگاه کنیم، مانند پرترههای ملکه ویکتوریا، میبینیم که تصویر بدنی و زیبایی زن در آن دوره با آنچه امروز تبلیغ میشود، کاملا متفاوت بوده است. به یک باره، معیار زیبایی زن به عروسک باربی تبدیل میشود؛ الگویی که از سوی بسیاری از موسسات و رسانهها ترویج میشود. از مردان نیز تصویر بدنهایی ورزیده و اغراقآمیز با اندامهای ایدهآل ساخته میشود. اینها موضوعات ساده و سطحی نیستند؛ این بازنماییها تاثیر عمیقی بر اعتماد به نفس و آمادگی روانی افراد برای ورود به یک رابطه پایدار دارد.
۵۰ درصد از افراد مجرد بالای ۳۰ سال، موفقیت شغلی را بر روابط خانوادگی ترجیح میدهند
وی ادامه داد: بسیاری از افراد اساسا به خود جرات ورود به رابطه یا خانواده را نمیدهند، چرا که احساس میکنند از نظر ظاهری یا موقعیت شغلی واجد شرایط نیستند. بر اساس برخی آمارها، ۵۰ درصد از افراد مجرد بالای ۳۰ سال، موفقیت شغلی را بر روابط خانوادگی ترجیح میدهند. این تغییر اولویتها، بازتاب شرایط اجتماعی و ذهنی جدیدی است که باید آن را جدی گرفت.
افزایش خانوارهای تکنفره در ایران چالش جدید تعریف خانواده است
۶.۱ درصد خانوارها در ایران، تک نفره هستند
بهشتی با اشاره به وضعیت آماری خانواده در ایران اظهار داشت: یکی از مشکلات جدی، نحوه جمعآوری و تفسیر دادهها درباره خانواده است. بسیاری از آمارها بر اساس خانوار ارائه میشوند، نه خانواده. این در حالی است که اکنون شاهد افزایش خانوارهای تکنفره هستیم؛ طبق آمار رسمی، ۶.۱ درصد خانوارها در ایران، تکنفره هستند، و این آمار، خانوارهای تک سرپرست را شامل نمیشود. آیا میتوان این خانوارهای تکنفره را در تعریف کلاسیک خانواده جای داد؟ به نظر میرسد این موضوع نیازمند بازتعریف و تحلیل جدیتری در علوم اجتماعی است.
پرهیز آگاهانه برخی از ورود به خانواده، نیازمند نگاهی علمی و باز است نه قضاوتی سنتی
وی افزود: بخشی از افراد، بهطور آگاهانه و بهعنوان یک سبک زندگی، از ورود به نهاد خانواده پرهیز میکنند. اینجا دیگر نمیتوان خانواده را صرفا یک واحد طبیعی و ضروری تلقی کرد. ما باید از دیدگاهی بازتر و علمیتر به این پدیده نگاه کنیم. نباید فورا چنین انتخابی را انحراف از عرف یا ارزشهای اجتماعی تلقی کرد؛ بلکه باید آن را به عنوان بخشی از واقعیت اجتماعی امروز پذیرفت و تحلیل کرد. اگر قرار است مسئله خانواده را امروز دوباره با عمق بررسی کنیم، نمیتوانیم از برخی مفاهیم کلیدی و بحثبرانگیز عبور کنیم.
اندیشه بهشتی زنده است، افق میگشاید، و ما را به بازاندیشی در مفاهیم و ساختارهای اجتماعی دعوت می کند
دکتر بهشتی با اشاره به اهمیت اندیشه شهید بهشتی در این زمینه توضیح داد: وقتی میگویم "باید به اندیشه بهشتی روی آورد"، «باید» را در معنای الزامی نمیگویم. مقصودم این است که این اندیشه ارزش تامل دارد؛ ذهن کاوشگر و جستجوگر باید به سراغ چنین اندیشهای برود. نه از آن جهت که بهشتی الگوی بسته و تکلیف آوری در اختیار ما می گذارد، بلکه به این دلیل که اندیشه او زنده است، افق میگشاید، و ما را به بازاندیشی در مفاهیم و ساختارهای اجتماعی دعوت می کند. اندیشه ای که قابلیت گفتوگو، همفکری و هماندیشی دارد، و در مواجهه با چالشهای زمان، ما را به اندیشه ورزی تازه ای فرا می خواند.
به گفت وگوی عمیق درباره خانواده نیاز داریم
ضرورت بهره گیری از اندیشه شهید بهشتی با نگاهی فراتر از کلیشه ها
در ادامه نشست، بهشتی ضمن تاکید بر زحمات انجام شده در تدوین بحث، به اهمیت فراهم کردن بستر اندیشه ورزی اشاره کرد و گفت: به نظر من، حالا که چنین تلاشی صورت گرفته و زحمت زیادی توسط خانم دکتر قاسمی کشیده شده ، که انصافا با جمع آوری و منظمسازی یک موضوع، بستر تفکر را فراهم کرده اند، شایسته است که از این فرصت برای گشودن ابعاد دیگر مسئله استفاده شود. نه فقط در حوزههای خاص و پررنگی مانند ازدواج موقت یا چندهمسری، بلکه در موضوعات گستردهتر و بنیادیتری که اتفاقا کمتر دیده شدهاند.
وی افزود: به عنوان نمونه، مسئله «حضانت» از جمله حوزههایی است که پرسشها و چالشهای جدی در آن وجود دارد. در بررسیهایی که داشتم، به قانونی برخوردم که در دهه ۵۰ میلادی در آلمان تصویب شده بود؛ طبق آن، اصل بر این بود که پس از طلاق، حضانت کودک به مادر سپرده شود. اما در سال ۱۹۹۵، این نگاه مورد بازبینی قرار گرفت. حالا اگر از آن تاریخ ۳۰ سال گذشته را هم حساب کنیم، تقریبا با تجربهای ۷۵ ساله مواجه ایم. این پرسش مهم مطرح شد: آیا این قانون، که با نیت احقاق حقوق زنان و آزادیهای مدنی تصویب شده بود، واقعا به نفع کودک هم بوده است؟
حضانت انحصاری آسیبزاست؛ رویکردهای شعاری پاسخگوی بحران خانواده نیستند
وی ادامه داد: مطالعات اجتماعی بعدی نشان دادند که حضانت انحصاری، چه به مادر و چه به پدر، چالش ها و آسیب هایی جدی برای کودکان ایجاد کرده است. در خانواده هایی که تنها یکی از والدین حضانت دار است، اغلب نوعی خلاء احساسی و تربیتی شکل میگیرد. این تجربه مهم نشان می دهد که رویکردهای مطلق گرایانه و مبتنی بر شعار، برای حل مسائل عمیق خانواده کافی نیستند. ما نیازمند بازنگری، اتاقهای فکر و مواجههی صادقانه با ابعاد مختلف این مسائل هستیم. نباید صورت مسئله را پاک کنیم، بلکه باید دقیق و جامع با آن روبرو شویم.
اندیشه شهید بهشتی، الگوی بسته نیست؛ افقگشاست و به گفتوگو دعوت می کند
بهشتی با تاکید بر ضرورت بازگشت به اندیشه های ژرفنگر در این حوزه افزود: در چنین موقعیتی است که رجوع به شخصیت هایی مانند شهید بهشتی معنا پیدا می کند. شخصیتی که انصافا با نگاهی بلند و فراتر از زمانه خود، مسائل را میدید و تحلیل میکرد. البته، انتساب من به ایشان را فراموش کنید؛ اما فارغ از این نسبت ها، سوال ما باید این باشد که: از چنین اندیشهای، امروز چه بهره هایی میتوان گرفت؟
او در پایان تاکید کرد: امیدوارم فضای فکری ما به جایی برسد که امکان این بازخوانیها و همفکریهای عمیق درباره مفاهیم بنیادین، از جمله خانواده، با بهرهگیری از میراث اندیشهای افرادی چون شهید بهشتی فراهم شود. اندیشه ای که نه برای تقلید، بلکه برای اندیشیدن، گفت وگو و گشودن افق های تازه به آن نیاز داریم.
به گزارش جماران، در این نشست، دکتر فرشاد مومنی ، رئیس موسسه مطالعات دین و اقتصاد نیز تاکید کرد: نگاه از دریچه اندیشه شهید بهشتی به ما کمک می کند منشاهای اصلی گرفتاری های کنونی مان را بهتر بفهمیم و بر اساس آن فهم، سازوکارهای راهگشاتری را برای برون رفت از این گرفتاری ها و بحران ها پیدا کنیم.
