سیدحسن مدرس

آیت‌الله سید حسن مدرس یکی از برجسته‌ترین فقیهان، سیاست‌مداران و نمایندگان مجلس ایران در دوران مشروطه و پهلوی بود که به‌دلیل استقلال‌طلبی، صداقت، مقاومت در برابر استبداد و استعمار شهرت یافت. او در دوره‌های متعدد مجلس شورای ملی نماینده مردم تهران بود و از معدود روحانیانی بود که با قاطعیت در برابر رضاخان ایستاد. امام خمینی (س) بارها مدرس را به عنوان نماد روحانی مستقل و شجاع ستوده و راه او را ستودنی دانستند.

تولد و خانواده سید حسن مدرس با نام کامل «سید حسن طباطبایی» در سال ۱۲۴۹ هجری شمسی (برابر با حدود ۱۲۸۷ قمری) در روستای سرابه کچو از توابع شهرستان اردستان در استان اصفهان متولد شد. پدر او سید اسماعیل طباطبایی بود که در همان روستا به انجام امور شرعی و تبلیغ دینی اشتغال داشت. مادرش نیز «خدیجه بیگم» از خاندان طباطبایی زواره بود. --- تحصیلات در کودکی، مدرس مقدمات علوم دینی را نزد جدش میرعبدالباقی گذراند. پس از درگذشت جدش، در شانزده‌سالگی به اصفهان رفت تا تحصیلات حوزوی را ادامه دهد. در اصفهان نزد استادانی چون میرزا عبدالعلی هرندی (صرف و نحو)، آخوند ملا محمد کاشی (فقه)، جهانگیرخان قشقایی (فلسفه) و سید محمدباقر درچه‌ای (اصول) تحصیل کرد و به درجه اجتهاد دست یافت. او سپس به نجف مهاجرت کرد و در محضر علمایی چون آخوند خراسانی و آیت‌الله محمدکاظم طباطبایی یزدی تلمذ نمود. --- مسیر زندگی و فعالیت‌ها مدرس پس از بازگشت به ایران به اصفهان بازگشت و در آنجا به تدریس فقه و اصول در مدرسه‌های محلی پرداخت. هم‌زمان با تحول‌های سیاسی زمان، مدرس وارد عرصه سیاسی شد و از چهره‌های فعال مشروطه‌خواه بود. او در دوره دوم مجلس شورای ملی به عنوان یکی از مجتهدان منتخب برای نظارت بر قانونگذاری برگزیده شد. سپس در دوره‌های سوم تا ششم مجلس، نماینده مردم تهران شد و با اتکا به تعالیم دینی و احساس وظیفه سیاسی، مستقل‌گرایی و مبارزه با نفوذ بیگانه (به ویژه روس و انگلیس) را دنبال کرد. علاوه بر مجلس، مدرس به آبادانی مناطق محروم نیز توجه داشت؛ به ‌عنوان مثال به احیای قنات‌ها در روستاها پرداخت و ساده‌زیستی را در زندگی روزمره عملی می‌کرد. او سه بار مورد ترور قرار گرفت، که نشان‌دهنده شدت مخالفت برخی با مواضع او بود. اگرچه مدرس قبل از انقلاب اسلامی زندگی می‌کرد، اما امام خمینی (س) نسبت به شخصیت او احترام ویژه‌ای داشتند. در سخنان امام، مدرس به‌عنوان نمونه‌ای از روحانی مستقل، شجاع و متقی معرفی شده است. امام خمینی تأکید داشت که نمایندگان مجلس باید از سیره مدرس پیروی کنند، زیرا او نه از قدرت می‌ترسید و نه تسلیم زورگویی بود. پس از پیروزی انقلاب، توجه به یاد و میراث مدرس افزایش یافت. --- رویدادهای مهم و نظریات مدرس با قدرت نفوذ بیگانه (روسیه و انگلیس) در امور کشور به شدت مخالفت داشت و استقلال کشور را سرلوحه سیاست خود قرار داد. او به استبداد داخلی نیز انتقاد داشت؛ در برابر زمام‌داران قوی، از حقوق مردم دفاع می‌کرد و نمایندگی ملت را جدی می‌گرفت. در مجلس، مدرس بارها سخنرانی‌های جسورانه‌ای داشت؛ شهرت او به صداقت، شجاعت و آینده‌نگری بود. او ساده‌زیستی را در زندگی شخصی رعایت می‌کرد؛ بنا بر گفته نوه‌اش، غذای او بیشتر «نان و ماست» بود. --- فعالیت سیاسی در دوران مشروطه، مدرس از جمله روحانیون مهم بود که خواستار قانون اساسی و کنترل روحانیون بر قوانین بود تا مطمئن شود وضع قوانین با شریعت مغایرت نداشته باشد. در دوره‌های مختلف نمایندگی مجلس، او به مبارزه با نفوذ استعمار و استبداد ادامه داد. با قدرت گرفتن رضاخان، مدرس مواضع انتقادی خود را تبعات سیاسی نادیده نگرفت: او به‌صراحت درباره خطر تمرکز قدرت، برخورد با حقوق مردم و حذف آزادی‌ها هشدار می‌داد. به دلیل ایستادگی‌اش، در نهایت توسط رژیم پهلوی تبعید شد (خواف، کاشمر). --- آیت‌الله مدرس در سال ۱۳۱۶ شمسی درگذشت، و در دوران انقلاب اسلامی حضور مستقیم نداشت؛ با این حال جایگاه فکری و نمادینی او پس از انقلاب برجسته شد: امام خمینی دستور بازسازی آرامگاه مدرس را دادند و بیش از پیش او را به عنوان الگویی از نماینده‌ی مردمی و روحانی مقاوم ترویج کردند. یکی از طرح‌های اسکناس‌ها در جمهوری اسلامی ایران نیز به تصویر او مزین شده است. روز شهادت او، یعنی ۱۰ آذر، در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران به ‌عنوان «روز مجلس» نامگذاری شده است تا یاد نمایندگی مسئولانه و مبارزات مدرس زنده بماند. --- پایان زندگی و محل دفن آیت‌الله سید حسن مدرس در ۱۰ آذر ۱۳۱۶ هجری شمسی در کاشمر درگذشت. طبق برخی گزارش‌ها، تبعید طولانی و فشار رژیم پهلوی علت درگذشت او بود؛ برخی دیگر از منابع نیز می‌گویند که وی مسموم شده است. او در آرامگاه کاشمر به خاک سپرده شد، جایی که پس از انقلاب اسلامی بازسازی و مرمت شده است. --- جمع‌بندی سید حسن مدرس، روحانی فقیه و سیاست‌مداری متعهد، نقشی محوری در تاریخ سیاسی ایران داشت. او با تلفیق دین و سیاست، تسلیم قدرت‌های استعماری و استبدادی نشد و نمایندگی مردم را با شرافت و مسئولیت بر عهده گرفت. تأثیر فکری او بر نسل انقلابی، به ویژه امام خمینی (س)، نشانگر اهمیت راه و اندیشه او بود. پس از انقلاب، یاد او زنده نگه داشته شد؛ آرامگاهش بازسازی شد و روز شهادتش به یادبود نمایندگی صادقانه و مجاهدت او در تقویم رسمی گنجانده شد.