سیدحسن مدرس

سید حسن مدرس یکی از برجسته‌ترین فقها و نمایندگان پیشگامِ دوره‌های نخست مجلس شورای ملی بود که با شجاعت در برابر استبداد و استعمار ایستاد. مقاومت او در برابر دولت‌های آن زمان — به‌ویژه مخالفت با سلطنت مطلقه و دخالت بیگانگان — شهرت او را رقم زد. علاقه و تأثیرگذاری او بر امام خمینی (س) از جمله جنبه‌های مهم زندگی‌اش است: امام خمینی (س) بارها به مدرس اشاره کرده و او را «نماد روحانیِ مبارز و مستقلی که سخن حق می‌گفت» دانسته‌اند.

تولد و خانواده سید حسن مدرس در سال ۱۲۴۹ هجری شمسی در روستای سرابه (کچو) از توابع شهرستان اردستان در استان اصفهان متولد شد. پدر او «سید اسماعیل طباطبایی» بود که به امور شرعی و دینی مردم آن منطقه مشغول بود؛ مادرش نیز از سادات طباطبایی زواره بودند. تحصیلات دوران کودکی و ابتدایی را در زادگاهش در دامن خانواده گذراند. سپس برای ادامه تحصیل به حوالی قمشه و پس از آن به اصفهان رفت و مقدمات علوم دینی و ادبیات عرب را فرا گرفت. در ادامه، برای تکمیل تحصیلات حوزوی، راهی شهر نجف شد. در نجف و سامرا نزد علما و فقهای برجسته همچون میرزای شیرازی، آخوند خراسانی و دیگران درس خواند و پس از طی مدارج علمی، به درجه اجتهاد نائل آمد. پس از بازگشت به ایران، در اصفهان مشغول تدریس فقه و اصول شد؛ و به سبب همین شغل، لقب «مدرس» به او داده شد. --- مسیر شغلی، سیاسی و اجتماعی پس از آغاز تدریس در اصفهان، مدرس به‌تدریج در مباحث سیاسی و اجتماعی نیز وارد شد. برخی منابع او را از نظریه‌پردازان مهم دوران جنبش مشروطیت می‌دانند. با گسترش ساختار پارلمانی در ایران، وی به مجلس شورای ملی راه یافت و در دوره‌های متعدد (دوم تا ششم) نماینده مردم تهران بود. در مجلس، مدرس تلاش کرد تا فقه و قانون را پیوند دهد و قوانینی را که مغایر شرع می‌دید، نقد و مخالفت کند. علاوه بر نمایندگی، او در حوزه تعلیم و تربیت نیز فعال بود؛ برای مثال در مدرسه «سپهسالار» تهران تدریس و تولیت داشت. --- ارتباط با امام خمینی (س) ارتباط فکری و عاطفی میان امام خمینی (س) و مدرس از نکات مهم تاریخ معاصر ایران است. امام خمینی (س) خود در سال‌های بعد از انقلاب بارها از مدرس یاد کرده و او را «روحانی مبارز، مستقل و بی‌اعتنا به مقام و دارایی» خوانده‌اند. ایشان گفته‌اند که حضور مدرس در مجلس باعث می‌شد مجلس «یک چیز تازه» به خود ببیند؛ وقتی مدرس نبود، مجلس ناقص به نظر می‌رسید. به همین دلیل پس از انقلاب، توجه ویژه‌ای به شخصیت و میراث مدرس شد. --- رویدادهای مهم و اندیشه‌ها در طول فعالیت سیاسی، مدرس با هر دو نیروی استبداد داخلی و استعمار خارجی مخالفت کرد. در برابر فشار دولت‌ها و نفوذ بیگانگان در امور ایران ایستاد. یکی از مهم‌ترین مواضع او مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹ و دخالت‌های انگلیس بود که تلاش کرد استقلال کشور را حفظ کند. در همان حال، مدرس کوشش داشت تا نمایندگی پارلمان را با مبانی اسلامی آشتی دهد: از نظر او، دیانت و عدالت اجتماعی باید با قانون‌گذاری مبتنی بر شریعت همراه باشند. ساده زیستی، بی‌اعتنایی به منافع شخصی و التزام به اخلاق دینی از دیگر ویژگی‌های او بود که در خاطرات بسیاری از نزدیکان و مخالفان نیز دیده شده‌اند. --- دوره پس از انقلاب مشروطه تا تبعید پس از دوران مشروطه، و با تزلزل در قدرت سیاسی در ایران، مدرس به مخالفت با دولت‌های متکی به استبداد و بیگانگان ادامه داد. با روی کار آمدن حکومت پهلوی و به‌تدریج سیاست تمرکز قدرت، موقعیت مدرس متزلزل شد. مخالفت او با طرح‌هایی مانند انتقال سلطنت به رژیم پهلوی و گرایش به جمهوری (به نفع رضاخان) باعث شد که مورد سرکوب قرار گیرد. در ۱۳۰۷ شمسی دستگیر و تبعید شد؛ ابتدا به شهرهای مختلف و سپس به منطقه خواف و سرانجام کاشمر انتقال یافت. --- پایان زندگی و شهادت سرانجام در شب ۱۰ آذر ۱۳۱۶ شمسی (مطابق با ۲۷ رمضان ۱۳۵۶ قمری) در کاشمر به شهادت رسید. بر اساس گزارش‌های تاریخ معاصر، گروهی از مأموران شهربانی به دستور مستقیم رژیم وقت — تحت سلطه رضا شاه — ابتدا او را مسموم و سپس خفه کردند. پس از شهادتش، پیکر او به خاک سپرده شد و آرامگاهش در کاشمر قرار دارد.