زندگینامه آیت الله سیدمحسن حکیم

آیت‌الله سید محسن طباطبائی حکیم، به عنوان مرجع عالی شیعیان در قرن چهاردهم هجری قمری و مدیر برجسته حوزه علمیه نجف اشرف شناخته می‌شود. پس از درگذشت بزرگان آن دوره، از جمله ابوالحسن اصفهانی و سپس حسین بروجردی، رهبری مرجعیت و اداره امور دینی شیعیان عراق را بر عهده گرفت. وی با ترویج فقه، اصول و علوم اسلامی و تقویت تحصیل طلاب در نجف، نقش محوری در احیای حوزه نجف داشت. اگرچه در کارنامه وی تعامل مستقیم سیاسی یا فکری مستندی با امام خمینی (س) ثبت نشده است، اما حوزه تحت مدیریت او — حوزه نجف — در برهه‌های حساس تاریخ تشیع نقش تعیین‌کننده‌ای یافت که به شکل غیرمستقیم با تحولات جهان تشیع و سهم امام خمینی (س) مرتبط بوده است.

تولد و خانواده سید محسن طباطبائی حکیم در ۱ شوال ۱۳۰۶ هجری قمری (مطابق ۱۰ خرداد ۱۲۶۸ شمسی) در شهر مقدس نجف اشرف زاده شد. پدر او، سید مهدی حکیم، از معلمان اخلاق و از روحانیون معتبر آن زمان نجف بود. خاندان حکیم — شاخه طباطبائی — از خاندان‌های برجسته علمی ـ دینی شیعه در نجف است و ارتباط خانوادگی با دیگر علمای برجسته داشته است. --- تحصیلات از سنین کودکی، سید محسن حکیم وارد تحصیل علوم دینی شد؛ مقدّمات و دروس ابتدایی را در نجف آموخت. در سن جوانی در محضر علما و مراجع معتبر آن عصر — از جمله محمدکاظم یزدی، آخوند محمدکاظم خراسانی، آقاضیاءالدین عراقی و شیخ محمدحسین نائینی حضور یافت و مبانی فقه، اصول، کلام و فقه استدلالی (اصول فقه) را نزد آنان فرا گرفت. به مرور، پس از طی مراحل درسی و تحصیل نزد این اساتید بزرگ، به رتبه اجتهاد نایل آمد و توانست به تدریس دروس عالی حوزه بپردازد. --- مسیر شغلی و فعالیت‌ها پس از حصول به مرتبه اجتهاد، از حدود سی سالگی به تدریس سطوح عالی و سپس درس خارج فقه و اصول مشغول شد. با گسترش تحصیلات و افزایش شاگردان، تلاش کرد حوزه نجف را بازسازی و تقویت کند؛ به طوری که نجف از حیث تعداد طلاب و کیفیت تعلیمات، جایگاه ویژه‌ای نزد شیعیان یافت. در مقابل تحولات فکری و فشارها علیه جهان اسلام، به ویژه گسترش الحاد و افکار التقاطی، مواضع روشن و صریحی اتخاذ کرد — به طوری که برخی منابع او را «مرجعی پیش‌رو در مقابله با الحاد و ظلم» توصیف کرده‌اند. حوزه تحت سرپرستی او در نجف نه تنها به فقه و اصول اشتغال داشت، بلکه در مسائل اجتماعی، تربیتی و نشر فرهنگ شیعی نیز فعال بود؛ از جمله تأسیس مدرسه‌ها، حمایت از طلاب مستعد، و تربیت شاگردانی که بعدها نقش مهم علمی و فکری ایفا کردند. --- رویدادهای مهم و نظریات شاخص یکی از اقدامات مهم وی، گسترش حوزه‌های علمیه در نجف و افزایش شمار طلاب از حدود ۱۵۰۰ طلبه به بیش از ۷ هزار طلبه بوده است؛ اقدامی که موجب احیای جایگاه نجف و قدرت علمی ـ فقهی آن شد. مواضع او در برابر الحاد، ظلم و فشارهای اجتماعی و سیاسی — با تأکید بر حفظ استقلال فقاهت و نقش روحانیت در هدایت جامعه — از بنیان‌های فعالیت او بود. همچنین، او با تربیت شاگردان فراوان — بسیاری از آنان بعدها علمای برجسته شدند — به گسترش فقه شیعی، اصول و معارف دینی کمک شایان کرد. --- پایان زندگی و محل دفن آیت‌الله حکیم در ۲۷ ربیع‌الاول ۱۳۹۰ هجری قمری (مطابق ۱۲ خرداد ۱۳۴۹ شمسی) در نجف اشرف دار فانی را وداع گفت. پیکرش در مسجد هندی نجف — از مساجد مهم و مراکز تدریس حوزه — دفن شد.