زندگینامه آیت الله سیدابوالقاسم خویی

سید ابوالقاسم موسوی خویی از برجسته‌ترین مراجع تقلید شیعه در قرن بیستم بود که به‌عنوان مرجع تقلید جهانی و عالم فقیه، مفسّر قرآن و متکلم، تأثیر عمیقی بر فقه، اصول، کلام و رجال شیعه گذاشت؛ تألیف «البیان فی تفسیر القرآن» و «معجم رجال حدیث» از مهم‌ترین آثار اوست. هرچند مسیر فکری و فقهي او عمدتاً سکوت حداکثری بود و معمولاً از دخالت مستقیم در سیاست پرهیز می‌کرد، اما در جریان انقلاب اسلامی در ایران و ارتباط با امام خمینی (س) نقش حساس و تأثیرگذاری داشت؛ از بازگرداندن امام خمینی به ایران استقبال کرد و در سال‌های آغازین انقلاب اسلامی مواضعی حمایتی نسبت به جنبش انقلابی ابراز داشت.

تولد و خانواده سید ابوالقاسم خویی در ۲۸ آبان ۱۲۷۸ شمسی در شهر خوی به دنیا آمد. پدر ایشان سید علی‌اکبر خویی (فرزند میرهاشم موسوی خویی) بود که خود از علما و شخصیت‌های برجسته خوی به شمار می‌آمد. درباره مادر ایشان اطلاعات کمتر موثقی در منابع رایج دیده می‌شود؛ گزارش‌های معتبر عمدتاً بر نسبت پدری تأکید دارند. --- تحصیلات دوران مقدماتی علوم دینی و عربی – صرف و نحو – قرآن و ادبیات را نزد پدر و در زادگاه خود گذراند. در سن ۱۳ سالگی به همراه برادرش به نجف اشرف مهاجرت کرد تا سطوح عالی علوم حوزوی را پی بگیرد. در نجف نزد اساتیدی چون فتح‌الله شریعت اصفهانی، مهدی مازندرانی، ضیاءالدین عراقی، محمدحسین غروی اصفهانی و محمدجواد بلاغی نجفی تحصیل کرد و در فقه، اصول، تفسیر، کلام و رجال به دانش عالی رسید. همچنین در رشته‌های فلسفه و حکمت نیز درس خواند؛ او ریاضیات، هندسه و منطق را نیز زیر نظر علمای نجف آموخت. --- مسیر شغلی و فعالیت‌ها پس از سال‌ها تحصیل و تهذیب، به تدریس در حوزه علمیه نجف مشغول شد و دروس خارج فقه و اصول را برگزار کرد. در طول دهه‌ها استاد بسیاری از فقها و مراجع تقلید فعلی شیعه بود؛ به‌گونه‌ای که بین علما با لقب «استاد الفقها و المجتهدین» شناخته می‌شد. او آثار متعددی در فقه، اصول، تفسیر قرآن و رجال تألیف کرد. از جمله مهم‌ترین آنها «البیان فی تفسیر القرآن» و «معجم رجال حدیث» است. سیاست فکری او در عرصه فقه و کلام، تلفیق تسامح علمی با اجتهاد دقیق بود و همواره بر استقلال حوزه‌های علمیه و مراجع تأکید داشت. --- ارتباط با امام خمینی (س) روابط او با امام خمینی (س) ترکیبی از همبستگی فقهی و اختلاف در دیدگاه سیاسی بود. از یک سو در دوران پیش از مرجعیت، به مخالفت با برخی اقدامات رژیم پهلوی و صدور بیانیه علیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی پرداخت. از سوی دیگر، در موضوع حکومت اسلامی و نظریه «ولایت فقیه» که امام خمینی (س) پایه‌گذاری کرد، موضع متفاوتی داشت. او معتقد بود جایگاه مرجع تقلید محدود به رهبری دینی، فقاهتی و اخلاقی است و نمی‌توان به فقیه حق حکمرانی قطعی داد. با این حال، وقتی حرکت انقلابی مردم ایران به اوج رسید، در آبان سال ۱۳۵۷ با صدور پیام از مردم خواست با حفظ موازین شرع و تحت هدایت علما و مراجع، در مسیر انقلاب گام بردارند. همچنین در ایام حضـور امام خمینی (س) در نجف پس از تبعید از ترکیه و بغداد، استقبال او و برخی مراجع دیگر از امام انجام شد؛ ارتباط و مراوده بین امام و ایشان در آن دوران وجود داشته است. --- رویدادهای مهم و نظریات شاخص آیت الله العظمی خویی از جمله مراجع بزرگی بود که تولیت حوزه‌های علمیه را در نجف حفظ کرد و آن را از دخالت سیاسی مستقیم جدا نگاه داشت. اما در عین «سکوت گرایی دینی»، در مقاطع حساس تاریخی همچون لایحه انجمن‌های ایالتی-ولایتی و اصلاحات رژیم پهلوی فعالانه موضع گرفت و برای حفظ استقلال دین و حوزه، اعتراض کرد. از نظر علمی، تلاش کرد فقه، اصول، کلام، رجال و تفسیر را با روش دقیق و مستدل ادامه دهد و مدرسه نجف را به مرکز تولید فقهی و کلامی معتبر حفظ کند؛ بسیاری از فتاوی و تحقیقات فقهی و رجالی معاصر میراث او هستند. او در عرصه بین‌المللی نیز فعال بود: در تأسیس مراکز آموزشی ـ فرهنگی در نقاط مختلف جهان (خارج از عراق و ایران) نقش داشت و از شاگردانش در کشورهای مختلف حمایت می‌کرد. --- دوران پس از انقلاب اسلامی ایران با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، آیت الله خویی — با وجود اختلاف نظر درباره ولایت فقیه با امام خمینی (س) — در چند مورد از تحولات سیاسی ایران اعلام حمایت کرد. از جمله در همه‌پرسی ساختار حکومت پس از انقلاب، از مسلمانان خواست که با رعایت موازین شرعی، شرکت کنند. در جنگ تحمیلی ایران و عراق نیز، با وجود فشار رژیم بعث عراق، از طریق مراکز خیریه و شرعی خود، کمک‌هایی برای نیازمندان و طلاب شیعه تأمین کرد و در تأمین زندگی بسیاری از شیعیان گرفتار در مناطق جنگی تأثیر داشت. با این همه، تلاش کرد تا حوزه نجف را از سیاست روز دور نگه دارد و تمرکز خود را بر کار علمی، آموزشی و دینی حفظ کند؛ سیاستی که با وجود شرایط دشوار، دوام یافت. --- پایان زندگی و محل دفن سید ابوالقاسم خویی در ۱۷ مرداد ۱۳۷۱ شمسی / ۸ صفر ۱۴۱۳ قمری) در شهر کوفه در عراق درگذشت. شاگرد ایشان، آیت الله علی سیستانی بر پیکر وی نماز خواند، و بدن او در صحن حرم حضرت علی (ع) در نجف به خاک سپرده شد، آرامگاهی که به عنوان محل دفن یکی از بزرگ‌ترین مراجع معاصر تشیع شناخته می‌شود.