زندگینامه آیت الله سیدمحمدکاظم شریعتمداری

سید محمدکاظم شریعتمداری از مراجع تقلید برجسته شیعه در قرن چهاردهم شمسی بود که با تأسیس دارالتبلیغ اسلامی و سپس حزب جمهوری خلق مسلمان ایران شهرت یافت. اگرچه در ابتدا از مخالفان رژیم پهلوی و از منتقدان وضعیت سیاسی بود، اما پس از انقلاب اسلامی به دلیل مخالفت با تفسیر امام خمینی (س) درباره اصل ولایت فقیه و مواضع سیاسی حزبش دچار اختلاف عمیق با رهبری انقلاب شد — اختلافی که نهایتاً به خلع مرجعیت، حصر خانگی و انزوای او انجامید.

تولد و خانواده سیدمحمدکاظم شریعتمداری در ۱۵ دی ۱۲۸۴ش، در محله «امیرخیز» شهر تبریز به دنیا آمد. پدرش سید حسن شریعتمداری، از وعاظ و روحانیون معروف تبریز بود. نسب خاندان شریعتمداری بر پایه برخی ادعاها تا امام چهارم شیعیان، امام زین‌العابدین (ع) می‌رسد. درباره مادر او منابع کمتر تأکید دارند؛ اما نسب خانوادگی از سادات حسنی–حسینی ذکر شده است. --- تحصیلات تحصیلات مقدماتی او در تبریز آغاز شد؛ پیش از بلوغ در درس «مکاسب» حاضر شد و در ۱۸ سالگی توانست خود همین درس را برای طلاب تدریس کند. پس از طی مباحث سطحی فقه و اصول در تبریز نزد اساتیدی چون میرزا صادق تبریزی و میرزا ابوالحسن انگجی و نیز میرزا جواد ملکی تبریزی ادامه داد. در سال ۱۳۰۳ش (۱۹ سالگی) به حوزه علمیه قم مهاجرت کرد و در درس خارج فقه و اصول نزد مؤسس حوزه، آیت‌الله عبدالکریم حائری یزدی حاضر شد. سپس به نجف اشرف رفت و از محضر بزرگانی مثل سید ابوالحسن اصفهانی و ضیاءالدین عراقی استفاده کرد و اجازه اجتهاد دریافت نمود. --- مسیر زندگی و فعالیت‌ها بعد از اخذ اجتهاد، شریعتمداری در سال ۱۳۱۳ش به تبریز بازگشت و ضمن امامت مسجد «خال‌اُغُلی» و تدریس در مدرسه طالبیه به تبلیغ و آموزش دینی پرداخت. با تشدید حوادث سیاسی و تحولات در آذربایجان، به دلیل تهدیداتی که از سوی گروه خودمختار منطقه برای روحانیون وجود داشت، مدتی به قم و سپس تهران مهاجرت کرد. چند سال بعد — در حدود ۱۳۲۹ش — به قم بازگشت و تدریس در درس خارج فقه و اصول را آغاز کرد؛ درس‌هایی که با استقبال طلاب فراوان مواجه شد. همچنین او در عرصه نشر و تبلیغ دینی فعالیت داشت و پس از تأسیس دارالتبلیغ اسلامی، این نهاد را به مرکزی برای آموزش و ترویج معارف دینی بدل ساخت. --- ارتباط با امام خمینی (س) در دوره تحصیل در قم، شریعتمداری هم‌درس با امام خمینی (س) در درس خارج فقه بود. با این حال، مسیر رابطه‌شان پیچیدگی‌هایی داشت: در ابتدا شریعتمداری از مخالفان حکومت پهلوی در چارچوب قانون اساسی بود، و نقدهایی به وضعیت موجود داشت. اما پس از انقلاب و با شکل‌گیری تفسیری از حکومت بر پایه ولایت فقیه توسط امام خمینی (س)، اختلاف بنیادین بین او و دیدگاه‌های امام شکل گرفت. --- رویدادهای مهم و نظریات – بعد از وفات مرجع عالی، آیت‌الله بروجردی، شریعتمداری جزو مراجع پیشرو بود و بسیاری مقلد او شدند. – او معتقد به جدایی مرجعیت دینی از قدرت سیاسی بود و باور داشت که روحانیت نباید مستقیماً حکومت را در اختیار گیرد؛ رویکردی که دهه‌ها بعد با نظریه ولایت فقیه در تضاد افتاد. – تأسیس دارالتبلیغ اسلامی و فعالیت در عرصه تبلیغ دینی، علاوه بر تدریس: از جمله اقدامات او بود. – او با تشکیل حزب جمهوری خلق مسلمان ایران هم تلاش کرد تا تشکل سیاسی ـ اجتماعی خود را شکل دهد، اما این حزب بعد از انقلاب و مخالفت با ساختار حکومت نوین، با سرکوب مواجه شد. --- دوران پس از انقلاب اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش) شریعتمداری در ابتدا با نظام جدید همراه بود؛ در رفراندوم تأیید نظام جمهوری اسلامی شرکت کرد. اما با تصویب قانون اساسی و گنجاندن اصل ولایت فقیه (اصل ۱۱۰) مخالفت کرد و آن را مغایر با فقه و دیدگاه خود دانست. پس از این موضع‌گیری، اختلاف او با رهبران انقلاب — از جمله امام خمینی (س) — تشدید شد. در سال ۱۳۶۱ش، به اتهام ارتباط با طرح کودتای نوژه و حمایت از آن، توسط جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از مرجعیت خلع گردید. پس از آن نیز تا پایان عمر در حصر خانگی یا شرایط انزوای گسترده به سر برد. --- پایان زندگی و محل دفن سید محمدکاظم شریعتمداری در ۱۴ فروردین ۱۳۶۵ش در تهران – به دلیل نارسایی کلیه – درگذشت. پیکر ایشان در قبرستان ابوحسین در شهر قم به خاک سپرده شد. به دلیل شرایط حصر خانگی و فاصله سیاسی و فکری با حاکمیت، اقامه نماز میّت توسط روحانیون همراه با حساسیت جدی همراه بود — و بسیاری از علما از این تصمیم انتقاد کردند.