نشست نقد و بررسی کتاب نسی و کبیسه به همراه رونمایی از کتاب فقه و نجوم با حضور جمعی از اساتید و فرهیختگان حوزه و دانشگاه، در مجتمع فرهنگی هنری یادگار امام قم برگزار شد.
نشست نقد و بررسی کتاب نسی و کبیسه به همراه رونمایی از کتاب فقه و نجوم با حضور حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی و جمعی از اساتید و فرهیختگان حوزه و دانشگاه، هفته گذشته در مجتمع فرهنگی هنری یادگار امام قم برگزار شد.
به گزارش خبرنگار جماران، حجتالاسلام والمسلمین رشید داودی، نویسنده کتاب «نسی و کبیسه»، طی سخنانی در این مراسم با اشاره به چگونگی شکلگیری این کتاب، گفت: اجتهاد و فهم ما از روایات میتواند تحتتأثیر عوامل متعددی قرار گیرد. پیش از این، در سال ۱۳۸۹ تحقیق دیگری انجام و در آن مقاله اثبات شد که این موضوع تأثیر قابل توجهی در فهم روایات دارد؛ اما متأسفانه کمتر موردتوجه قرار گرفته و در تحقیقات علمی، به ویژه در اجتهادات مصطلح حوزه علمیه، اغلب نادیده انگاشته شده است.
نویسنده کتاب نسی و کبیسه افزود: در خلال همان پژوهشها، با مسأله نسی مواجه شدیم. اغلب مفسران، از جمله مرحوم علامه طباطبایی، بر این باورند که نسی به سبب خوی جنگطلبی و غارتگری که در عرب جاهلی وجود داشت، پدید آمد و علت تحریم آن در قرآن نیز همین امر بوده است. حال، این پرسش مطرح میشود که آیا واقعاً روحیه جنگجویی و خصلت تجاوزکارانهٔ برخی قبایل، عامل تحریم نسی بوده است؟ اگر چنین بود، چرا تمام قبایل عرب از این قاعده پیروی میکردند و چرا سایر قوانین عربی نیز از آن تبعیت مینمودند؟ نسی نه تنها یک رسم، بلکه یک قاعده و قانون بود که همه قبایل به آن پایبند بودند.
وی اظهار داشت: ما تحقیقات خود را ابتدا در منابع تفسیری آغاز کردیم، اما به دلیل برخی ضرورتها، ناگزیر شدیم دامنه پژوهش را گسترش دهیم و به منابع تاریخی نیز رجوع کنیم. در بررسی مباحث تفسیری پیرامون نسی، با سه دیدگاه متفاوت مواجه شدیم. نخستین دیدگاه بر این باور است که نسی به معنای تأخیر در اعمال حرمت ماههای حرام بوده است. دیدگاه دوم بر این اساس است که نسی در واقع به معنای افزودن یک ماه اضافه بر ۱۲ ماه سال بوده است. سومین دیدگاه درباره نسی که بیشتر از سایر دیدگاهها در آثار فخر رازی مشاهده میشود، این مسأله را به پدیدۀ کبیسهگیری مرتبط میداند.
داودی افزود: در نهایت، برای بررسی دقیقتر این موضوع، از تفاسیر فاصله گرفتیم و به این نتیجه رسیدیم که اگر مسأله نسی در واقع نوعی کبیسهگیری بوده است، باید تحقیقات خود را به منابع نجومی گسترش دهیم. برای درک حقیقت نسی و بررسی دقیقتر مسأله کبیسهگیری، مطالعات خود را به منابع نجومی گسترش دادیم تا ببینیم کدام یک از این نظامهای تقویمی میتواند روایت دقیقتری از نسی در صدر اسلام ارائه دهد. با ورود به این مباحث، دریافتیم که نه تنها ابوریحان بیرونی، بلکه حتی پیش از او، برخی از کتب دیگر نیز به مسأله نسی پرداختهاند. این یافتهها ما را بر آن داشت تا دامنه تحقیقات خود را عمیقتر کنیم.
وی تأکید کرد: اگر این مسیر پژوهشی درست باشد، توضیح کامل نسی و بخشهای مختلف این کتاب نیازمند زمان زیادی است. در واقع، هر فصل از کتاب و حتی هر گفتار آن، به اندازهای دارای اهمیت است که میتواند موضوع یک نشست مستقل باشد. با این حال، فرضیۀ اولیۀ ما برای تدوین این پژوهش بر این اصل استوار شد که نسی باید یک اقدام عقلایی مبتنی بر یک غرض عقلایی بوده باشد.
نویسنده کتاب نسی و کبیسه تصریح کرد: غرض عقلایی که موجب شکلگیری نسی شد، مسألۀ تجارت بود. تمام عقلای عرب نیز به این امر تن دادند و آن را پذیرفتند. علاوه بر این، نسی یک منصب خاص داشت که به صورت رسمی و مشخص به افراد معینی واگذار میشد. این منصب در طول تاریخ قابل ردیابی است و ما در کتاب، تمامی متولیان آن را تا دوران پیامبر اسلام(ص) ذکر کردهایم. جالب آنکه در برخی گزارشهای تاریخی آمده است که متولی امر نسی در آن زمان، اسلام آورد و پیامبر(ص) خود با او مواجه شد.
وی اظهار داشت: یکی از این پرسشها این است که آیا ماههای حرام دارای حرمت ذاتی هستند، یا این حرمت به دلیل یک غرض عقلایی جعل شده است؟ این مسأله را میتوان با همان روحیه جنگاوری که برخی مورخان به اعراب نسبت دادهاند، مرتبط دانست. برخی قبایل بر این باور بودند که باید هشت ماه از سال را ماه حرام قرار دهند تا امنیت پایدارتر شود. درنتیجه، علت جعل حرمت برای ماههای حرام، بیش از آنکه امری ذاتی باشد، به مسأله امنیت مرتبط بوده است.
داوودی افزود: حال این پرسش مطرح میشود که آیا میتوان با اجتهادات جدید، در حکم حرمت این ماهها تغییراتی ایجاد کرد؟ آیا میتوان نگاه جدیدی نسبت به ماههای حرام داشت یا خیر؟ این مسأله از مباحث مهمی است که در ادامه موضوع تأثیر زمان و مکان در اجتهاد باید مورد بررسی قرار گیرد. علاوه بر این، یکی دیگر از مباحثی که در این کتاب به آن پرداخته شده، بررسی تقویم هجری است. در این پژوهش، به یک دیدگاه جدید دستیافتهایم که مؤیدات تاریخی متعددی نیز برای آن وجود دارد.
وی یادآور شد: معروف است که مبنای تاریخ هجری در دوران خلیفۀ دوم شکل گرفت و هجرت پیامبر (ص) بهعنوان مبدأ تقویم در تمامی ممالک اسلامی تعیین شد. اما بررسیهای تاریخی نشان میدهد که تاریخنگاری و ثبت وقایع از زمان خود پیامبر (ص) و به دستور ایشان انجام میشده است. درواقع، مبدأ تاریخ از زمان هجرت پیامبر (ص) در ماه ربیعالاول تعیین شده بود و این امر در منابع تاریخی نیز ثبت شده است. پس چه اتفاقی در دوران خلیفۀ دوم رخ داد؟ تحول ویژهای که در این دوره اتفاق افتاد، تغییر ابتدای ماههای قمری بود. پس از مشورت، اکثریت نظرشان بر این قرار گرفت که ماه محرم بهعنوان آغاز سال قمری تعیین شود.
به گزارش خبرنگار جماران، حجتالاسلام و المسلمین محمدرضا غفوریان نیز در این مراسم گفت:در مباحثی که به نجوم مرتبط است، از باب طهارت که آغاز کنیم، برای محاسبه سن بلوغ، جهت قبله و امثال آن، تا مباحث مرتبط با نماز که روشنترین آن تعیین وقت و قبله است، همچنین خسوف و کسوف برای نماز آیات، و در زکات و خمس برای محاسبه سال قمری یا شمسی، این موضوعات در فقه مورد توجه قرار میگیرد. بهطورکلی، در تمام احکام فقهی، از دیات که شامل ماههای حرام و تقدیس دیه است گرفته تا سایر موارد، نجوم کاربرد دارد.
عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر با تأکید بر اینکه ضروری است که در حوزههای علمیه توجه بیشتری به این مسائل داشته باشیم، افزود: برخلاف برخی برداشتهای ابتدایی، نمیتوان فقط با تقویم قمری به همه مسائل فقهی پاسخ داد. حتماً به تقویم شمسی نیاز داریم، چراکه در موضوعاتی مانند معاملات، مضاربه، مسابقات، و حتی مهاجرت و مکاسب، بسیاری از مشاغل و دادوستدها وابسته به فصول و تقویم شمسی هستند. همچنین، اوقات نماز را با استفاده از تقویم شمسی میتوان بهدقت استخراج و تنظیم کرد، درحالیکه تقویم قمری چنین دقتی را ارائه نمیدهد.
وی ادامه داد: بخش دوم مباحث مرتبط با آغاز و انجام ماههای قمری است که بسیار مطرح، معروف و گاه جنجالبرانگیز هستند. بینظمیها و اضطرابهایی که در کشور ما در این زمینه مشاهده میشود، ناشی از اختلاف دیدگاههاست. در مباحث فقهی هر نتیجهای که بگیریم، تمام این موارد با استفاده از ابزارهای نوین، نرمافزارها و شیوههای محاسباتی جدید قابلپیشبینی و بررسی است. امروزه دیگر نیازی به سرگردانی و اضطراب در شبهای اول و آخر ماه نیست.
غفوریان یادآور شد: بخش سوم جهتیابی و قبله است. در کشور ما، به دلیل نزدیکی به عربستان، این مسئله چندان چالشبرانگیز نیست، اما در مناطق دورتر، همانطور که امام خمینی(س) در کتاب خلافالصلاة اشاره کردهاند، در مناطقی که طول جغرافیایی آنها بیش از ۹۰ درجه با یکدیگر تفاوت دارد، جهتیابی بر روی کره زمین به سادگی آنچه در یک سطح صاف تصور میکنیم نیست و نیازمند محاسباتی هرچند نهچندان پیچیده است. به همین دلیل، در کشورهایی مانند کانادا و غرب آمریکا، جهت قبله با آنچه بهصورت ذهنی تصور میشود متفاوت است.
وی در بخش دیگری از سخنان خود در خصوص اوقات نماز گفت: یکی از مباحث مهم، بحث اوقات نماز و روزه در مناطق نامتعارف است. این مسأله شامل سرزمینهای وسیعی در کره زمین میشود، به ویژه مناطق شمال اروپا، شمال قاره آمریکا و بخشهایی از جنوب این قاره که شبها و روزهای بسیار طولانی دارند، گاهی چند ماه شب و چند ماه روز است. مرحوم امام خمینی(س) این موضوع را مطرح کردهاند و برخی دیگر از بزرگان نیز در این زمینه بحثهایی داشتهاند. ما نیز این مباحث را دنبال کردهایم تا بررسی کنیم که در چنین مناطقی، وضعیت نماز و روزه چگونه خواهد بود.
عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر اظهار داشت: علاوه بر این مباحث، برخی از مسائل مرتبط با فقه و نجوم که در تحریرالوسیله حضرت امام ذیل مسائل مستحدثه آمده، در این کتاب به طور مستقل مورد بررسی قرار گرفته است. ما در حد بضاعت و توان علمی خود، این مباحث را شرح دادهایم و در مواردی که نکاتی به ذهن رسیده، آنها را مطرح کردهایم.
به گزارش خبرنگار جماران، فرید قاسملو نیز طی سخنانی در این مراسم گفت: هر وسیلهای که به من کمک کند تا ادراک جمعی از محیط پیرامون خودم داشته باشم، یکنشانگر و یکآشکارساز است. ساعتی که شما در دست یا در جیبتان دارید، یک آشکارساز است. چه چیزی را نشان میدهد و چه چیزی را آشکار میکند؟ گذر زمان را در یک مقیاس استاندارد به شما نشان میدهد.
این استاد دانشگاه یادآور شد: حدود هزاره دوم پیش از میلاد، روز بهعنوان یک نشانگر محسوب شد. اما مسلمانان فهمیدند که روزنمیتواند قراردادهای تکرارشونده زندگی مثل شعائر در تمدن اسلامی را کفایت کند و باید یک نشانگر بزرگتری طراحی کنیم. بعد متوجه شد که هلال ماه در دورههای بسیار منظمی تکرار میشود؛ یک روزی همچون ابروی سفید است، اما یک روز کاملاً در آسمان دیده میشود، یکروز دیگر کاملاً قرص است و یک روزی هم در محاق است و اصلاً دیده نمیشود. بنابراین، انسان اولیه متوجه شد که تکرار ماه میتواند ملاک خوبی برای آشکارسازی در یک مقیاس بزرگتر از روز باشد. در نتیجه، آن را ملاک قرار داد.
وی با اشاره به اینکه هرکدام از گاهشماریها خصائص و ابهامات خاص خودش را دارد، اظهار داشت: در سنت عرب جاهلی توجه به ماههای حرام و توجه به ماه ذیالحجه بهعنوان رونق بازارهای تجاری مکه بسیار مهم بود. بنابراین، آنها هم تصمیم گرفتند یک کاری کنند و یک تقویم برای خودشان درست کنند تا بتوانند حوائج زندگی خودشان را برآورده کنند. درنتیجه، هم تقویم شمسی پدید آمد، هم تقویم قمری و هم تقویم شمسی-قمری.
قاسملو تأکید کرد: در این میان، یکاتفاقی افتاد که آقای داودی در مقدمه کتاب بهدرستی به آن پرداختند و آن فهم روایت است. به روایت دیگر، تفسیر یا به قول فرنگیها، هرمنوتیکی است که پشت هر تقویم وجود دارد. آیا میشود مظاهر طبیعت را با شعائر دینی هماهنگ کرد؟ آیا میشود یکگونهای از گاهشماری را مدیریت و ابداع کرد و آن ار در جامعه توسعه داد که هم حوائج من را بهعنوان یک جامعه اقتصادمحور برآورده کند و هم به شعائر دینی من پاسخگو باشد؟ توجه به ماههای حرام مثل ماه ذیالحجه و توجه به ماههای مثل رمضان و شوال که حتماً میدانید این روزها خصوصاً از نظر شرع چقدر مهم است.
وی افزود: به درایت حضرت آیتالله جناب آقای سید حسن خمینی و آقای داودی یک کتاب نهصد صفحهای راجع به این موضوع پدید آمده است که سنت عربی درباره تطبیق بین مظاهر طبیعت و فهم جدید از متن -فهم هرمنوتیک روایت- را مطرح کرده است. به نظرم، نه حضرت آیتالله سید حسن خمینی و نه حاجآقای داودی هنوز نمیدانند که چهکار مهمی کردهاند. بنده معتقدم این دو بزرگوار هنوز نمیدانند که با پرداختن به این تئوری بسیار مهم تاریخی که صد و بیست سال شرقشناسان به آن پرداختند، چه لطف بزرگی به سنت شیعی کردهاند.
این استاد دانشگاه گفت: اگر این کار یکتکان دیگر به خودش بخورد ما میتوانیم سنت فهم روایت در تمام تمدن اسلامی برآمده از متون تاریخی را متحول کنیم. بنده به سنت دینیاش کار ندارم و صلاحیت آن را هم ندارم که اسائه ادب کنم؛ اما سنت فهم روایت بر اساس متون تاریخی را ما میتوانیم در تمام دنیا عهدهدار بشویم. الآن یک کتاب نهصد صفحهای که خواندنش برای همگان راحت است، در اختیار داریم. انشاءالله که بتوانیم این کار را ادامه بدهیم.
