با توجه گستردگی جغرافیایی کشور و شرایط اقلیمی، توپوگرافی و نفوذ پذیری متفاوت در هر حوضه آبریز، شدت تاثیر پذیری نواحی مختلف متفاوت بوده و افزایش سیلاب ها و خشکسالی ها، افزایش تقاضا برای آب و انرژی و تشدید عدم توازن زمانی و مکانی توزیع آب، از نتایج پدیده تغییر اقلیم در ایران است.
نظر به وقوع و خسارات سیلاب در کشور، نیاز است که با راهکارهایی آثار و تبعات آن یعنی خسارات و تلفات ناشی از سیلاب، خشکسالی و کمبود منابع آبی کاهش یابد.
اهمیت سیلاب و بروز سیل در کشور و حجم بالای خسارت های ناشی از آن به حدی قابل توجه بوده که تقریبا اغلب سدهای ساخته شده در ایران علاوه بر تامین پایدار آب، برای کنترل سیل نیز بوده اند و یکی از اهداف اصلی سد سازی کنترل سیل و کاهش مخاطرات ناشی از آن بوده است.
آب بسیاری شهرهای کشور از سدها تامین شده و چنانچه سدها وجود نداشتند، تامین آب شرب مطمئن و با کیفیت دچار چالش جدی می شد.
بسیاری از سدهای ساخته شده در ایران در جایگاه های مناسب با اهداف معین و قابل وصول و منافع اقتصادی و اجتماعی مطلوب ساخته و هم اکنون در مدار بهره برداری قرار دارد.
البته سدهایی هم گاها وجود دارند به دلایل مختلف با اهداف پیش بینی شده خود فاصله دارند که برای پرهیز از رویکردهای بعضا اشتباه در زایش و توجیه پذیری برخی پروژه های سد سازی لازم است مانند همه بنگاه های اقتصادی و اجتماعی، نظام ارزیابی تدوین شده و عملکرد تعریف کنندگان و توجیه کنندگان و بهره برداری کنندگان طرح های سد سازی، تعریف گردیده و در مقاطع زمانی مشخص مورد ارزیابی قرار گیرد.
در استان گلستان 14 سد بزرگ مخزنی شامل کوثر، شهید چمران، بوستان، گلستان، شهید ایمری، شهید قربانی، نگارستان، وشمگیر، شهید دستغیب، کرند، دانشمند، اینچه برون، تالاب - سد آلماگل و تالاب - سد آلاگل و 3 سد تنظیمی لاستیکی در مسیر گرگانرود به نام های گنبد، دیگجه و خواجه نفس احداث گردیده و در دست بهره برداری است.
این سدها علاوه بر اهداف کشاورزی و آبزی پروری در آنها، دارای اهداف کنترل سیل نیز بوده و در سیلاب های سالهای مختلف از جمله 1380، 1381، 1384، 1388، 1390 و نیز در سیل اخیر در انتهای سال 1397 با مهار حجم زیادی از سیلاب مانع بروز خسارات و تلفات شده و حتی پس از سر ریز شدن نیز توانسته با نقش تاخیری به تعدیل سیلاب در شهرها، روستاها و اراضی پایین دست کمک شایانی نماید هرچند عملکرد هر سد را بایستی در محدوده توان و استعدادش در زمان مشخص بروز سیل و نیز مشخصات سیل ارزیابی نمود.
به عنوان مثال بزرگ ترین سیل استان گلستان در سال 1380 با دبی غیر قابل تصور بیش از 3 هزار متر مکعب در ثانیه در گرگان رود رخ داد و خسارات عمده ای وارد کرد.
در سیل آن سال اگر 'سد گلستان' احداث نشده بود قطعا شهرهای گنبدکاووس، آق قلا، انبار الوم، سیمین شهر و حدود 70 روستای مسیر و مجاور رودخانه گرگانرود تا دریا با فاجعه انسانی و اقتصادی جبران ناپذیری روبه رو می شد.
بر اساس تحقیقی که جهت پیش بینی وضعیت تغییرات اقلیمی موثر بر استان گلستان به عمل آمده است، میزان بارش در استان در افق سال 2050 میلادی تغییر خاصی بویژه در جهت کاهش نخواهد داشت ولی مدت زمان بارش دارای کاهش خواهد شد. این موضوع دارای نکات قابل توجهی است.
یکی از این نکات این است که کاهش مدت بارش بدون تغییر در مقدار به معنای بارش های سیل آسا نسبت به بارش های متوسط است که نمونه ای از آن را در انتهای سال 1397 با مقادیری اعجاب آور ظرف 48 ساعت شاهد بودیم لذا احتمال وقوع سیل بالاتر رفته و نیاز به احداث بعضی مولفه های پیش بینی شده در 'برنامه جامع سیل استان گلستان' مانند مهندسی رودخانه و ساخت سد های مخزنی و سدهای تاخیری را گوشزد می کند.
این موضوع همچنین به ما یادآوری می کند که با بارش های سیل آسا و کم مدت، فرصت کشاورزان برای استحصال به هنگام آب و آبیاری مزارع کاهش می یابد لذا بایستی با احداث سدهای مخزنی از روانه شدن سریع آب به دریا و محروم ماندن کشاورزی از آن جلوگیری بعمل آورد.
از سوی دیگر با کاهش مدت بارش و سرعت تخلیه آب، فرصت کافی برای تغذیه آبخوانها فراهم نمیشود لذا انتظار می رود که از میزان آب موجود در آبخوان ها نیز کاسته شود، در آن حالت با احداث مخازن ذخیره آب مانند سدهای بزرگ و کوچک، بار بخشی از تامین آب که در حال حاضر بر دوش چاه ها و آبهای زیر زمینی است در دراز مدت به دوش آب سطحی و سدها خواهد افتاد.
یافته دیگر در این تحقیق آن است که دمای هوا در دی ماه به شدت کاهش یافته و نزولات جوی به صورت برف در ارتفاعات استان گلستان به صورت ذخیره برفی در خواهد آمد ولی در بهمن ماه شاهد هوایی تقریبا بهاری خواهیم بود. این موضوع خطرناک برای استان است و معنای آن آب شدن ذخایر برفی در بهمن ماه است. در صورت وقوع چنین رویدادی از طرفی شاهد سیل های سهمگین با تداوم طولانی خواهیم بود و از سوی دیگر شاهد خروج آبی که باید در زمین فرو رود و در بهار و تابستان منابع آب زیر زمینی و یا آبدهی چشمه ها و دبی پایه رودخانه ها را تامین کند، خواهیم بود لذا در این حالت نیز گزینه ساخت سدهای مخزنی هم برای مدیریت و کاهش اثرات مخرب سیل و هم برای ذخیره سازی آب در زمستان و استفاده از آن در سایر فصول در بخش های شرب، صنعت، محیط زیست و کشاورزی امری ضروری بنظر می رسد.
با عنایت به موارد پیش گفته، بنظر می رسد استان گلستان کماکان نیازمند مطالعه و ساخت سدهای مخزنی بوده و در این راستا لازم است تکمیل سد نرماب در شهرستان مینودشت و سد 'آقدکش' در شهرستان آق قل، علاج بخشی سد وشمگیر و غیره و نیز اتمام مطالعات و آغاز عنلیات اجرایی سدهای 'قره چای' در رامیان و شصت کلاته در گرگان مورد عنایت بیشترمتولیان کشور و استان به ویژه در بخش تامین اعتبارات لازم قرار گیرد.
**سیدمحسن حسینی - کارشناس مسایل آب
انتهای پیام نظر به وقوع و خسارات سیلاب در کشور، نیاز است که با راهکارهایی آثار و تبعات آن یعنی خسارات و تلفات ناشی از سیلاب، خشکسالی و کمبود منابع آبی کاهش یابد.
اهمیت سیلاب و بروز سیل در کشور و حجم بالای خسارت های ناشی از آن به حدی قابل توجه بوده که تقریبا اغلب سدهای ساخته شده در ایران علاوه بر تامین پایدار آب، برای کنترل سیل نیز بوده اند و یکی از اهداف اصلی سد سازی کنترل سیل و کاهش مخاطرات ناشی از آن بوده است.
آب بسیاری شهرهای کشور از سدها تامین شده و چنانچه سدها وجود نداشتند، تامین آب شرب مطمئن و با کیفیت دچار چالش جدی می شد.
بسیاری از سدهای ساخته شده در ایران در جایگاه های مناسب با اهداف معین و قابل وصول و منافع اقتصادی و اجتماعی مطلوب ساخته و هم اکنون در مدار بهره برداری قرار دارد.
البته سدهایی هم گاها وجود دارند به دلایل مختلف با اهداف پیش بینی شده خود فاصله دارند که برای پرهیز از رویکردهای بعضا اشتباه در زایش و توجیه پذیری برخی پروژه های سد سازی لازم است مانند همه بنگاه های اقتصادی و اجتماعی، نظام ارزیابی تدوین شده و عملکرد تعریف کنندگان و توجیه کنندگان و بهره برداری کنندگان طرح های سد سازی، تعریف گردیده و در مقاطع زمانی مشخص مورد ارزیابی قرار گیرد.
در استان گلستان 14 سد بزرگ مخزنی شامل کوثر، شهید چمران، بوستان، گلستان، شهید ایمری، شهید قربانی، نگارستان، وشمگیر، شهید دستغیب، کرند، دانشمند، اینچه برون، تالاب - سد آلماگل و تالاب - سد آلاگل و 3 سد تنظیمی لاستیکی در مسیر گرگانرود به نام های گنبد، دیگجه و خواجه نفس احداث گردیده و در دست بهره برداری است.
این سدها علاوه بر اهداف کشاورزی و آبزی پروری در آنها، دارای اهداف کنترل سیل نیز بوده و در سیلاب های سالهای مختلف از جمله 1380، 1381، 1384، 1388، 1390 و نیز در سیل اخیر در انتهای سال 1397 با مهار حجم زیادی از سیلاب مانع بروز خسارات و تلفات شده و حتی پس از سر ریز شدن نیز توانسته با نقش تاخیری به تعدیل سیلاب در شهرها، روستاها و اراضی پایین دست کمک شایانی نماید هرچند عملکرد هر سد را بایستی در محدوده توان و استعدادش در زمان مشخص بروز سیل و نیز مشخصات سیل ارزیابی نمود.
به عنوان مثال بزرگ ترین سیل استان گلستان در سال 1380 با دبی غیر قابل تصور بیش از 3 هزار متر مکعب در ثانیه در گرگان رود رخ داد و خسارات عمده ای وارد کرد.
در سیل آن سال اگر 'سد گلستان' احداث نشده بود قطعا شهرهای گنبدکاووس، آق قلا، انبار الوم، سیمین شهر و حدود 70 روستای مسیر و مجاور رودخانه گرگانرود تا دریا با فاجعه انسانی و اقتصادی جبران ناپذیری روبه رو می شد.
بر اساس تحقیقی که جهت پیش بینی وضعیت تغییرات اقلیمی موثر بر استان گلستان به عمل آمده است، میزان بارش در استان در افق سال 2050 میلادی تغییر خاصی بویژه در جهت کاهش نخواهد داشت ولی مدت زمان بارش دارای کاهش خواهد شد. این موضوع دارای نکات قابل توجهی است.
یکی از این نکات این است که کاهش مدت بارش بدون تغییر در مقدار به معنای بارش های سیل آسا نسبت به بارش های متوسط است که نمونه ای از آن را در انتهای سال 1397 با مقادیری اعجاب آور ظرف 48 ساعت شاهد بودیم لذا احتمال وقوع سیل بالاتر رفته و نیاز به احداث بعضی مولفه های پیش بینی شده در 'برنامه جامع سیل استان گلستان' مانند مهندسی رودخانه و ساخت سد های مخزنی و سدهای تاخیری را گوشزد می کند.
این موضوع همچنین به ما یادآوری می کند که با بارش های سیل آسا و کم مدت، فرصت کشاورزان برای استحصال به هنگام آب و آبیاری مزارع کاهش می یابد لذا بایستی با احداث سدهای مخزنی از روانه شدن سریع آب به دریا و محروم ماندن کشاورزی از آن جلوگیری بعمل آورد.
از سوی دیگر با کاهش مدت بارش و سرعت تخلیه آب، فرصت کافی برای تغذیه آبخوانها فراهم نمیشود لذا انتظار می رود که از میزان آب موجود در آبخوان ها نیز کاسته شود، در آن حالت با احداث مخازن ذخیره آب مانند سدهای بزرگ و کوچک، بار بخشی از تامین آب که در حال حاضر بر دوش چاه ها و آبهای زیر زمینی است در دراز مدت به دوش آب سطحی و سدها خواهد افتاد.
یافته دیگر در این تحقیق آن است که دمای هوا در دی ماه به شدت کاهش یافته و نزولات جوی به صورت برف در ارتفاعات استان گلستان به صورت ذخیره برفی در خواهد آمد ولی در بهمن ماه شاهد هوایی تقریبا بهاری خواهیم بود. این موضوع خطرناک برای استان است و معنای آن آب شدن ذخایر برفی در بهمن ماه است. در صورت وقوع چنین رویدادی از طرفی شاهد سیل های سهمگین با تداوم طولانی خواهیم بود و از سوی دیگر شاهد خروج آبی که باید در زمین فرو رود و در بهار و تابستان منابع آب زیر زمینی و یا آبدهی چشمه ها و دبی پایه رودخانه ها را تامین کند، خواهیم بود لذا در این حالت نیز گزینه ساخت سدهای مخزنی هم برای مدیریت و کاهش اثرات مخرب سیل و هم برای ذخیره سازی آب در زمستان و استفاده از آن در سایر فصول در بخش های شرب، صنعت، محیط زیست و کشاورزی امری ضروری بنظر می رسد.
با عنایت به موارد پیش گفته، بنظر می رسد استان گلستان کماکان نیازمند مطالعه و ساخت سدهای مخزنی بوده و در این راستا لازم است تکمیل سد نرماب در شهرستان مینودشت و سد 'آقدکش' در شهرستان آق قل، علاج بخشی سد وشمگیر و غیره و نیز اتمام مطالعات و آغاز عنلیات اجرایی سدهای 'قره چای' در رامیان و شصت کلاته در گرگان مورد عنایت بیشترمتولیان کشور و استان به ویژه در بخش تامین اعتبارات لازم قرار گیرد.
**سیدمحسن حسینی - کارشناس مسایل آب
کپی شد
