پایگاه خبری جماران: در طول یک ماه اخیر ترند اول توئیتر فارسی هشتگ #کرونا بوده و در تلگرام و اینستاگرام نیز بیشترین مطالب حول موضوع کرونا منتشر شده است.
اگر بخواهیم کارکرد این شبکه‌ها در مقابله با شیوع کرونا را در طول یک ماه گذشته و روزهای آینده بررسی کنیم، از سه منظر می‌توان به آن پرداخت: نقش شبکه‌های اجتماعی در مقابله با کرونا، آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی در مواجهه با کرونا و نقشی که این شبکه‌ها در ادامه می‌توانند برای مقابله با شیوع کرونا ایفا کنند.
شبکه‌های اجتماعی و نقش آن‌ها در مقابله با کرونا
تردیدی نیست که اگر شبکه‌های اجتماعی امروز در ایران نبود، مقابله با کرونا برای دولت بسیار دشوارتر می‌بود و نرخ شیوع آن در کشور بسیار فراتر از آن چیزی می‌رفت که امروز هست. ایجاد حساسیت عمومی مبنی بر ورود کرونا به کشور، از طریق اطلاع‌رسانی دکتر مولایی، برادر یکی از اولین بیماران کرونایی صورت گرفت. اگرچه در عصر روز چهارشنبه ۳۰ بهمن ماه شفقنا اولین خبر فوت بیمار مشکوک به کرونا را داد، اما پیام‌های دکتر مولایی مبنی بر اینکه فوت برادرش به علت ابتلاء به کرونا بوده، باعث ایجاد حساسیت در جامعه شد. این پیام‌ها ابتدا در گروه‌های تلگرامی منتشر شد و سپس برای اولین بار در ساعت ۲ بامداد روز ۵شنبه اول اسفندماه در کانال تلگرامی «ok» منتشر شد و پس از آن نیز کانال‌های تلگرامی «وحید آنلاین» و کانال خبری پزشکان هم آن را منتشر کردند و خبر آن در عرض ۱۲ ساعت بیش از ۱میلیون و ۶۰۰هزار بار در ۲۲۱ کانال تلگرامی دیده شد. در واقع تلگرام، که مطابق با نظرسنجی ایسپا بیش از ۴۲درصد از ایرانیان در آن حضور دارند، به عنوان یک رسانه، باعث انتشار سریع خبر ورود کرونا به کشور شد. این اتفاق باعث شد تا با ایجاد حساسیت عمومی نسبت به این مسئله و افزایش مطالبات مردم برای مقابله جدی با کرونا، مسئولان نیز توجه بیشتری به این امر داشته باشند.
علاوه بر این، انتشار هزاران ویدئو، اینفوگرافیک و خبر در مورد کرونا در شبکه‌های اجتماعی، نقش پررنگی در پیشگیری از ابتلاء به کرونا داشته و باعث آموزش مردم در این خصوص شده است. قابل تصور نیست که اگر این شبکه‌های اجتماعی نبودند کمپین #در_خانه_میمانیم چه قدر می‌توانست موفق باشد و می‌توان گفت که این شبکه‌ها با فراهم آوردن فضای تذکر مردم به مردم، نقش مهمی در «کنترل اجتماعی[1]» برای رعایت نکات بهداشتی درون جامعه ایران ایفا کردند. بررسی‌های صورت گرفته در تلگرام نشان می‌دهد که مطالبی مربوط به پیشگیری از ابتلا به کرونا، بیشترین بازدیدها را در روزهای ابتدایی شیوع این ویروس داشته است (بنگرید به این مطلب). همچنین پرلایک‌ترین توئیت منتشر شده در رابطه با کرونا نیز، حاوی پیام هشدار در مورد ابتلاء به کرونا به کاربران توئیتری بوده است:
همچنین معرفی اپلیکیشن‌هایی در این شبکه‌های اجتماعی که برای رصد شیوع کرونا طراحی شده بود نیز باعث شد تا «نظارت اجتماعی[2]» از طریق تحلیل کلان‌داده‌های این اپلیکیشن‌ها فراهم شود. بنابراین می‌توان گفت که شبکه‌های اجتماعی مجازی سهم بزرگی در مقابله با شیوع کرونا داشته‌اند.
آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی در مواجهه با کرونا
با وجود فواید غیر قابل انکار شبکه‌های اجتماعی مجازی در مواجهه با کرونا، اما این شبکه‌ها مشکلاتی را نیز در این مسیر ایجاد کرده‌اند. فیک‌نیوزهای مربوط به کرونا که به واسطه انتشار در شبکه‌های اجتماعی راحت‌تر پخش می‌شود، یکی از مهمترین این آسیب‌ها بوده است و عملا بخشی از انرژی دولت و ساختار اجرایی را معطوف به حواشی ناشی از این فیک‌نیوزها کرده است. به طور مشخص، انتشار فیک‌نیوزی مبنی بر قرنطینه‌ی تهران، باعث هجوم بخشی از مردم به فروشگاه‌ها شد در شرایطی که دولت مردم را مرتبا به ماندن در خانه و دوری از مکان‌های پرجمعیت توصیه می‌کرد.
غفلت از مسائل پراهمیت به واسطه برجسته شدن برخی از خبرها و موضوعات دیگر نیز، یکی از مشکلاتی است که شبکه‌های اجتماعی در مواجهه با کرونا با آن مواجهند. به طور مثال، در شرایطی که طبق آمار رسمی تعداد مبتلایان در استان‌های مازندران و اصفهان بیش از گیلان بوده، اما توجه کاربران توئیتری در یک بازه زمانی عمدتا به گیلان معطوف شده است (بنگرید به این مطلب). در نتیجه‌ی این اتفاق، حساسیت افکار عمومی نسبت به استان‌های مهمتر کمتر شده و مطالبه‌گری و کنترل اجتماعی در آن استان‌ها پایین‌تر آمده است.
شبکه‌های اجتماعی و ادامه مقابله با کرونا
کلان‌داده‌های موجود در شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که با گذشت بیش از یک ماه از شیوع کرونا، میزان توجه و حساسیت به موضوع کرونا کاهش یافته است که این امر در میزان سرچ کلمه کرونا در گوگل و همچنین تعداد مطلب منتشر شده با کلیدواژه کرونا در توئیتر و تلگرام مشهود است.
نمودار1: میزان جستجوی مربوط به کرونا در گوگل از زمان شیوع آن در کشور
نمودار ۲: تعداد مطالب تلگرامی منتشر شده در رابطه با کرونا از زمان شیوع آن در کشور
نمودار ۳: تعداد توئیت‌های منتشر شده در رابطه با کرونا از زمان شیوع آن در کشور
همان‌طور که در نمودارهای بالا نیز مشخص است، میزان توجه به کرونا از زمان شیوع آن در کشور به شدت کاهش یافته است. بخشی از این کاهش تحت تأثیر آغاز سال بوده، اما روند کاهشی آن، از روزها قبل شروع شده است. کاهش توجهات به کرونا می‌تواند دو معنی داشته باشد: یا مردم به سبک زندگی جدید در شرایط شیوع کرونا عادت کرده و آن را پذیرفته‌اند، یا رفته رفته نسبت به این موضوع بی‌تفاوت شده‌اند. اگر مردم به سبک زندگی جدید در شرایط کرونا عادت کرده باشند و بیش از قبل خانه‌نشینی را پذیرفته باشند، می‌توان امیدوار به حل تدریجی مسئله کرونا بود. اما در حالت بدبینانه، اگر مسئله، بی‌تفاوتی مردم باشد معنایش آن است که رفته رفته و به مرور زمان، ماندن مردم در خانه و رعایت نکات بهداشتی کمرنگ می‌شود. برای مواجهه با این وضعیت این احساس باید ایجاد شود که همچنان اکثریتی از مردم این نکات را رعایت می‌کنند. مطابق با پژوهشی که مارگتس و همکاران در کتاب «آشفتگی سیاسی[3]» انجام داده‌اند، هر فرد برای پیوستن به یک کمپین و یا جنبش اجتماعی، یک آستانه[4] دارد و اگر تعداد نفراتی که به آن کمپین پیوسته‌اند از آن آستانه عبور کرده باشد، آن فرد نیز احتمالا به آن کمپین می‌پیوندد. در نتیجه، شبکه‌های اجتماعی باید کماکان فضایی را تصویر کنند که اکثریت مردم همچنان به کمپین #در_خانه_میمانیم وفادار مانده‌اند و نکات بهداشتی را رعایت می‌کنند. در این صورت می‌توان امیدوار ماند که رعایت نکات بهداشتی و پذیرش سبک جدید زندگی در مواجهه با کرونا، همچنان توسط مردم ادامه پیدا کند. به همین جهت ضرورت دارد تا دولت محتوای مناسب با شرایط را تولید کرده و آن را در شبکه‌های اجتماعی توزیع کند. تداوم دعوت فعالان مدنی از مردم برای ماندن در خانه نیز در همین راستا اهمیت دارد.
شبکه‌های اجتماعی نقش تعیین‌کننده‌ای در مقابله با کرونا ایفا کرده‌اند و همچنان هم نقش مهمی برعهده دارند. در این میان، فیلتر بودن شبکه‌های اجتماعی توئتیر و تلگرام، مانع بزرگی در ایفای چنین نقشی است. رفع فیلتر این شبکه‌ها ولو به‌طور موقت، می‌تواند به مدیریت بحران در مواجهه با کرونا کمک کند و لازم است سیاستگذاران ضمن توجه به پتانسیل‌های موجود در شبکه‌های اجتماعی، نسبت به این امر اهتمام ورزند.
پی‌نوشت‌ها
[1]- social control
[2]- social surveillance
[3]- Political Turbulence
[4]- threshold
*دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی سیاسی و پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی مجازی
