جمعیت و میزان باروری یکی از مهمترین شاخصه های تحولات جمعیتی در هر کشور محسوب می شود؛ از این رو سیاست‌های جمعیتی با هدف کاهش یا افزایش باروری در کشورهای مختلف جهان اعمال می شود.
در تعریفی دیگر، جمعیت به عنوان یکی از ابزارهای و مولفه های اصلی قدرت هر کشور محسوب می شود بنابراین اهمیت جمعیت در ابعاد مختلف، این موضوع را به یکی از اساسی ترین مساله برای سیاستمداران و برنامه ریزان تبدیل کرده است.
به موازات تحولات جمعیت شناختی در جهان، ایران نیز نوسان جمعیتی زیادی را تجربه کرده و از دهه های گذشته به ویژه از سال 65 به بعد میزان باروری به طور چشمگیری کاهش پیدا کرد و هم اینک آثار کاهش باوری به طور واضح و شفاف مشهود است.
تحلیل اجتماعی سیر تحول جمعیت از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به استناد به آمارها و یافته های علمی مبین سیر نادرست رشد جمعیت در برهه ای از زمان است.
در دهه 70 با توجه به اینکه در بین سالهای 60 تا 65 شاهد انفجار موالید بودیم، حدود 45 درصد از جمعیت کشور را زیر 15ساله ها تشکیل می دادند و 50 درصد در سن فعال قرار داشتند به همین دلیل سیاست کنترل جمعیت در پیش گرفته شد.
در آن دوره شعار و پلاکاردهای 'ایست، دو بچه کافی است' در حاشیه جاده ها بر در و دیوار بیمارستان ها و مراکز درمانی نقش بست و برنامه‌های تبلیغی وسیعی برای کاهش زاد و ولد در اولویت قرار گرفت.
البته تنها این شعارهای خوش رنگ و لعاب در کاهش جمعیت موثر نبود؛ بلکه اجرای سیاست کاهش جمعیت از سال 68 در کنار افزایش مشکلات اقتصادی و اجتماعی، ارتقای سطح علمی شهروندان، افزایش سطح توقعات و الگو شدن زندگی غربی استقبال مردم از کاهش باروری را افزایش داد.
در گذشته خانواده های سنتی قدرت و توان خانواده را بر مبنای تعداد فرزندان ارزیابی می کردند ولی هم اینک کیفیت جایگزین کمیت شده و داشتن فرزند کمتر ولی با وضعیت بهداشتی بهتر، باسواد و فرهنگ و تربیتی غنی به اولویت خانواده ها مبدل شده است.
تغییرات جمعیتی، متاثر از مولفه هایی همچون باروری، مرگ و میر و مهاجرت است، ولی در استان همدان که در آخرین سرشماری نفوس مسکن آمارها حاکی از کاهش شدید جمعیت است، مهاجرت نقش موثری نسبت به دیگر مولفه ها در سیر نزولی جمعیت داشته است.
طبق آمار نفوس مسکن، سال 95 به نسبت سال 90 ، 131 هزار و 528 نفر از جمعیت این استان مهاجرت کرده اند که این کاهش زنگ خطر جدی برای نرخ جمعیت همدان است چون این استان بیشترین نرخ کاهش جمعیت را در کشور به خود اختصاص داده است.
میزان مهاجرت از استان همدان به سایر استانها در سالهای 90 تا 95 به قدری شدت گرفته که می توان عنوان کرد یک شهرستان از استان همدان حذف شده است.
به گفته کارشناسان عواملی نظیر تلاش برای کسب فرصت های شغلی، کاهش تمایل خانواده‌ها به فرزندآوری، بالا رفتن سن ازدواج و ترجیح به ادامه زندگی مجردی در افزایش مهاجرت و کاهش نرخ جمعیت استان موثر بوده است.
میانگین رشد جمعیت جمعیت در سالهای 90 تا 95 در شهرستان همدان 3.7 دهم درصد و ملایر 2 دهم درصد بوده و سایر شهرستان ها دارای رشد منفی هستند.
با وجود افزایش مهاجرت ها ولی آمار موالید و مرگ و میر نشان دهنده این است که در این فاصله زمانی (95 - 90) 165 هزار و 732 نفر متولد و 57 هزار تن فوت کرده اند؛ یعنی 106 هزار نفر به جمعیت استان افزوده شده است.
نرخ طبیعی رشد جمعیت در استان که نتیجه تفاضل ولادت ها و فوت است رو به رشد بوده به گونه ای که از 1.14 درصد در سال 90 به حدود 1.3 درصد در سال 95 رسیده است.
با این وجود نرخ رشد سالیانه، بر منفی شدن آمار جمعیت استان تاثیر بالایی داشته است و نرخ رشد جمعیت را از 63 دهم درصد به 23 دهم درصد کاهش داده است.
بررسی آمار موالید در 6 ماهه سالجاری گویای کاهش 7.3 درصدی نسبت به زمان مشابه در سال گذشته است و امسال 16 هزار و 373 ولادت ثبت شده است.
اولین و بیشترین میزان کاهش موالید پس از سال های متمادی در سال 95 رخ داد؛ با این توضیح که از سال 90 تا پایان سال 93 شاهد روند صعودی جمعیت بوده ولی از سال 94 به بعد این روند کاهشی شده است.
رشد شهرنشینی و تمایل به زندگی صنعتی و مدرنیته و دوری از زمین کشاورزی و دامداری از مهمترین عوامل مهاجرت از روستاها به شمار می رود.
البته نمی توان تاثیر خشکسالی های پی در پی و بروز تنش های آبی را در کم شدن شمار جمعیت روستایی نادیده گرفت؛ چرا که آب به عنوان مایه حیات می تواند مهمترین عامل جلوگیری از خالی شدن روستاها باشد.
سهم نرخ ولادت در شهرها از 65 درصد در سال 90 به 67.7 درصد افزایش و در روستاها از 34.7 درصد به 32.3 درصد کاهش یافته که این آمار موید افزایش نرخ شهرنشینی و خالی شدن روستاها از جمعیت است.
طی 6 ماهه سالجاری نرخ خام ولادت در استان همدان 18.8 درصد گزارش شده است در حالیکه میانگین کشوری 19.5 درصد است.
هر چند کاهش باروری یکی از مشکلات استان همدان به شمار می رود ولی این مساله را نمی توان در اولویت دانست چون مهاجرت مهمترین نقش را در کاهش جمعیت این استان داشته است.
مولفه باروری در ترکیب و کاهش جمعیت به اندازه مهاجرت تاثیر نداشته است بنابراین توجه ها بیشتر باید بر این مساله معطوف باشد.
اگر رشد منفی جمعیت، باروری زیر سطح جایگزینی و مهاجر فرستی جمعیت در استان تداوم یابد به طور حتم همدان در آینده نزدیک با پدیده سالخوردگی جمعیت مواجه می شود.
حال سوال این است چرا با وجود تلاش مسئولان برای ایجاد فرصت های شغلی، این اقدام ها منجر به نگهداشت جمعیت در استان نشده است؟ برای دست یابی به پاسخ این سوال، با توجه به اینکه نیروی کار بیشترین مهاجرت را به خود اختصاص داده است، باید کارکردهای اقتصادی و اجتماعی استان و علت اثرگذار نبودن آنها در جلوگیری از مهاجرت جمعیت بررسی شود.
همچنین باید تصویر دقیقی از آمار آینده جمعیتی استان تخمین زد، چرا که بدون توجه به آمار جمعیتی استان، اجرای طرح های توسعه ای، افزایش مراکز علمی و دانشگاهی و ساخت فضاهای تفریحی به اهداف مورد نظر نمی رسد.
در صورت ارائه یک تصویر واقعی از جمعیت استان تا افق 1404 می توان به سیاستگزاران و برنامه ریزان راه روشنی را برای تدوین برنامه مشخص متناسب با الگوی جمعیتی را نشان داد. هر چند تجربه کشورهای مختلف نشان داده که به راحتی نمی توان رشد منفی جمعیت را به سمت رشد مثبت سوق داد اما می توان راهکاری برای جلوگیری از پیری جمعیت و راهبردی برای کند شد روند کاهش جمعیت ارایه کرد.
**خبرنگار ایرنا مرکز همدان
انتهای پیام در تعریفی دیگر، جمعیت به عنوان یکی از ابزارهای و مولفه های اصلی قدرت هر کشور محسوب می شود بنابراین اهمیت جمعیت در ابعاد مختلف، این موضوع را به یکی از اساسی ترین مساله برای سیاستمداران و برنامه ریزان تبدیل کرده است.
به موازات تحولات جمعیت شناختی در جهان، ایران نیز نوسان جمعیتی زیادی را تجربه کرده و از دهه های گذشته به ویژه از سال 65 به بعد میزان باروری به طور چشمگیری کاهش پیدا کرد و هم اینک آثار کاهش باوری به طور واضح و شفاف مشهود است.
تحلیل اجتماعی سیر تحول جمعیت از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به استناد به آمارها و یافته های علمی مبین سیر نادرست رشد جمعیت در برهه ای از زمان است.
در دهه 70 با توجه به اینکه در بین سالهای 60 تا 65 شاهد انفجار موالید بودیم، حدود 45 درصد از جمعیت کشور را زیر 15ساله ها تشکیل می دادند و 50 درصد در سن فعال قرار داشتند به همین دلیل سیاست کنترل جمعیت در پیش گرفته شد.
در آن دوره شعار و پلاکاردهای 'ایست، دو بچه کافی است' در حاشیه جاده ها بر در و دیوار بیمارستان ها و مراکز درمانی نقش بست و برنامه‌های تبلیغی وسیعی برای کاهش زاد و ولد در اولویت قرار گرفت.
البته تنها این شعارهای خوش رنگ و لعاب در کاهش جمعیت موثر نبود؛ بلکه اجرای سیاست کاهش جمعیت از سال 68 در کنار افزایش مشکلات اقتصادی و اجتماعی، ارتقای سطح علمی شهروندان، افزایش سطح توقعات و الگو شدن زندگی غربی استقبال مردم از کاهش باروری را افزایش داد.
در گذشته خانواده های سنتی قدرت و توان خانواده را بر مبنای تعداد فرزندان ارزیابی می کردند ولی هم اینک کیفیت جایگزین کمیت شده و داشتن فرزند کمتر ولی با وضعیت بهداشتی بهتر، باسواد و فرهنگ و تربیتی غنی به اولویت خانواده ها مبدل شده است.
تغییرات جمعیتی، متاثر از مولفه هایی همچون باروری، مرگ و میر و مهاجرت است، ولی در استان همدان که در آخرین سرشماری نفوس مسکن آمارها حاکی از کاهش شدید جمعیت است، مهاجرت نقش موثری نسبت به دیگر مولفه ها در سیر نزولی جمعیت داشته است.
طبق آمار نفوس مسکن، سال 95 به نسبت سال 90 ، 131 هزار و 528 نفر از جمعیت این استان مهاجرت کرده اند که این کاهش زنگ خطر جدی برای نرخ جمعیت همدان است چون این استان بیشترین نرخ کاهش جمعیت را در کشور به خود اختصاص داده است.
میزان مهاجرت از استان همدان به سایر استانها در سالهای 90 تا 95 به قدری شدت گرفته که می توان عنوان کرد یک شهرستان از استان همدان حذف شده است.
به گفته کارشناسان عواملی نظیر تلاش برای کسب فرصت های شغلی، کاهش تمایل خانواده‌ها به فرزندآوری، بالا رفتن سن ازدواج و ترجیح به ادامه زندگی مجردی در افزایش مهاجرت و کاهش نرخ جمعیت استان موثر بوده است.
میانگین رشد جمعیت جمعیت در سالهای 90 تا 95 در شهرستان همدان 3.7 دهم درصد و ملایر 2 دهم درصد بوده و سایر شهرستان ها دارای رشد منفی هستند.
با وجود افزایش مهاجرت ها ولی آمار موالید و مرگ و میر نشان دهنده این است که در این فاصله زمانی (95 - 90) 165 هزار و 732 نفر متولد و 57 هزار تن فوت کرده اند؛ یعنی 106 هزار نفر به جمعیت استان افزوده شده است.
نرخ طبیعی رشد جمعیت در استان که نتیجه تفاضل ولادت ها و فوت است رو به رشد بوده به گونه ای که از 1.14 درصد در سال 90 به حدود 1.3 درصد در سال 95 رسیده است.
با این وجود نرخ رشد سالیانه، بر منفی شدن آمار جمعیت استان تاثیر بالایی داشته است و نرخ رشد جمعیت را از 63 دهم درصد به 23 دهم درصد کاهش داده است.
بررسی آمار موالید در 6 ماهه سالجاری گویای کاهش 7.3 درصدی نسبت به زمان مشابه در سال گذشته است و امسال 16 هزار و 373 ولادت ثبت شده است.
اولین و بیشترین میزان کاهش موالید پس از سال های متمادی در سال 95 رخ داد؛ با این توضیح که از سال 90 تا پایان سال 93 شاهد روند صعودی جمعیت بوده ولی از سال 94 به بعد این روند کاهشی شده است.
رشد شهرنشینی و تمایل به زندگی صنعتی و مدرنیته و دوری از زمین کشاورزی و دامداری از مهمترین عوامل مهاجرت از روستاها به شمار می رود.
البته نمی توان تاثیر خشکسالی های پی در پی و بروز تنش های آبی را در کم شدن شمار جمعیت روستایی نادیده گرفت؛ چرا که آب به عنوان مایه حیات می تواند مهمترین عامل جلوگیری از خالی شدن روستاها باشد.
سهم نرخ ولادت در شهرها از 65 درصد در سال 90 به 67.7 درصد افزایش و در روستاها از 34.7 درصد به 32.3 درصد کاهش یافته که این آمار موید افزایش نرخ شهرنشینی و خالی شدن روستاها از جمعیت است.
طی 6 ماهه سالجاری نرخ خام ولادت در استان همدان 18.8 درصد گزارش شده است در حالیکه میانگین کشوری 19.5 درصد است.
هر چند کاهش باروری یکی از مشکلات استان همدان به شمار می رود ولی این مساله را نمی توان در اولویت دانست چون مهاجرت مهمترین نقش را در کاهش جمعیت این استان داشته است.
مولفه باروری در ترکیب و کاهش جمعیت به اندازه مهاجرت تاثیر نداشته است بنابراین توجه ها بیشتر باید بر این مساله معطوف باشد.
اگر رشد منفی جمعیت، باروری زیر سطح جایگزینی و مهاجر فرستی جمعیت در استان تداوم یابد به طور حتم همدان در آینده نزدیک با پدیده سالخوردگی جمعیت مواجه می شود.
حال سوال این است چرا با وجود تلاش مسئولان برای ایجاد فرصت های شغلی، این اقدام ها منجر به نگهداشت جمعیت در استان نشده است؟ برای دست یابی به پاسخ این سوال، با توجه به اینکه نیروی کار بیشترین مهاجرت را به خود اختصاص داده است، باید کارکردهای اقتصادی و اجتماعی استان و علت اثرگذار نبودن آنها در جلوگیری از مهاجرت جمعیت بررسی شود.
همچنین باید تصویر دقیقی از آمار آینده جمعیتی استان تخمین زد، چرا که بدون توجه به آمار جمعیتی استان، اجرای طرح های توسعه ای، افزایش مراکز علمی و دانشگاهی و ساخت فضاهای تفریحی به اهداف مورد نظر نمی رسد.
در صورت ارائه یک تصویر واقعی از جمعیت استان تا افق 1404 می توان به سیاستگزاران و برنامه ریزان راه روشنی را برای تدوین برنامه مشخص متناسب با الگوی جمعیتی را نشان داد. هر چند تجربه کشورهای مختلف نشان داده که به راحتی نمی توان رشد منفی جمعیت را به سمت رشد مثبت سوق داد اما می توان راهکاری برای جلوگیری از پیری جمعیت و راهبردی برای کند شد روند کاهش جمعیت ارایه کرد.
**خبرنگار ایرنا مرکز همدان
کپی شد
