برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی متاسفانه طی دهه‌های گذشته میلیون‌ها هکتار از جنگل‌ها، دشت‌ها و حتی اراضی حاصلخیز کشاورزی کشور را با بحران‌هایی که به گفته متخصصان هم ردیف خطراتی همانند سیل و زلزله برآورد می‌شود را روبرو ساخته که حاصل آن پدیده‌ای با عنوان فرونشست را به وجود آورده است.
سوءمدیریتی که از گذشتگان به مدیران امروزی رسیده بی‌شک یکی از دلایل مهمی است که امروزه باعث شده تا مناطقی از کشور از جمله دشت قزوین به این مشکل گرفتار شوند اما مساله مهم در وقوع چنین پدیده‌هایی در منطقه‌ای مانند قزوین، عامل انسانی که همان برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی بوده و تاکنون نیز خسارت‌های فراوانی را به مجموعه اراضی کشاورزی منطقه وارد آورده، از سوی کارشناسان تخمین زده شده است.
براساس نتایج به دست آمده، طی دهه‌های گذشته پدیده فرونشست به عنوان یک بحران، در بسیاری از اراضی کشاورزی و حاصلخیز کشور، از جمله دشت قزوین به وجود آمده و نگرانی‌های زیادی را نیز با خود به همراه داشته و در سالیان اخیر نیز همراه با خشکسالی‌ها، علاوه بر کاهش سطحی آب‌های زیرزمینی، شکاف‌هایی تا عمق چند متر را نیز به همراه داشته است.
با توجه به مشکلات پیش آمده در این حوزه، خبرگزاری ایرنا مرکز قزوین مصاحبه‌ای را با قدرت‌الله مهدیخانی، مدیرکل بحران استان انجام داده تا مشکلات ایجاد شده و راهکارهای اساسی در جهت کاهش این مساله را از وی جویا شود.
ایرنا: وضعیت فرونشست دشت قزوین را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به لحاظ تاریخی، دشت قزوین از نظر کشت محصولات کشاورزی از قدیم الایام یکی از مناطق استراتژیک و مهم کشور و منطقه محسوب شده اما متاسفانه امروز به جایی رسیده که براثر برخی بی‌مبادلاتی‌ها و تخلیه بی‌رویه سفره‌های آب زیرزمینی آن، این دشت به یک معضل مهم زیست محیطی با عنوان فرونشست روبرو شده که روز به روز نیز وضعیت آن وخیم‌تر از گذشته می‌شود.
امروزه ۱۵ استان کشور با بحران فرونشست زمین روبرو هستند که قزوین جزو ۱۰ استان نخست قرار دارد و حدود ۲۰ سال است که خشکسالی این استان، به خصوص دشت آن را تهدید می‌کند و حتی بارندگی‌های اوایل سال جاری نیز تاثیری در میزان افزایش حجم آب‌های زیرزمینی آن نداشته و حتی مدیریتی هم برروی آب‌های سطحی آن صورت نمی‌گیرد.
نتایج تحقیقات اخیر برروی این دشت نشان داده که افت شدید آب‌های زیرزمینی طی سال‌های اخیر براثر برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب آن صورت گرفته تا جایی که بعد از زلزله سال ۴۲ بویین‌زهرا، کارشناسان سازمان ملل در بازدید خود از این استان، ظرفیت دشت قزوین را ۵۰۰ میلیون متر مکعب برآورد کرده بودند در صورتی که متاسفانه تا سال گذشته میزان برداشت آب از این دشت حدود یک میلیارد و ۵۰۰ میلیون متر مکعب برآورد شده بود.
وقتی فرونشست صورت می‌گیرد یعنی اینکه حفره‌های خالی زیرزمین که خالی از آب می‌شود، بسته شده و هر قدر هم بعدها با بارندگی روبرو باشیم دیگر ظرفی برای جمع‌آوری آب نمی‌ماند و این در حالی است که وقتی سفره از بین می‌رود منفذها بسته و دیگر آبی در آن جمع نمی‌شود.
آماری از کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و تعداد چاه‌های آب استان قزوین ارایه دهید؟
افت آب‌های زیرزمینی استان از ۱۰ تا ۹۰ متر گزارش شده و چاه‌های آب مورد شناسایی شده آن نیز هشت هزار و ۴۹۰ حلقه است که از این میان پنج هزار و ۶۰۰ حلقه آن دارای مجوز هستند.
حدود سه هزار حلقه چاه آب غیرمجاز در سطح استان وجود داشت که بخشی از آن مربوط به کشاورزان منطقه و بخشی هم از آن برخی دستگاه‌های دولتی و اجرایی بود که در حال انسداد آن از سوی دستگاه‌های ذیربط از جمله شرکت آب منطقه‌ای با کمک دستگاه قضایی هستیم.
متاسفانه زمانی بود که متقاضیان را تشویق به ایجاد حفر چاه آب غیرمجاز در سطح مناطق استان می‌کردیم و به آنها حتی مجوز سوخت هم دادیم و در حوزه کشاورزی نیز به تعدادی از کشاورزان تقدیرنامه هم اهدا شد و این در حالی بود که برخی از آنان آب را از زیرزمین بدون هیچ‌گونه حساب و کتابی برداشت و به زمین‌های خود سرازیر می‌کردند.
به عنوان مثال، کشاورزی که مجوز آبیاری برای یک هکتار زمین جهت برداشت یک تن محصول را داشته، با برداشت‌های غیرمجاز خود در نهایت محصول خود را به ۲ تن افزایش داده که به این عمل خلاف با اهدای لوح و تقدیرنامه ، حمایت به عمل آمده و امروز به جایی رسیده‌ایم که باید به هر طریق ممکن سعی کنیم تا جلوی برداشت‌های بی‌رویه از این دست آب‌های زیرزمینی را بگیریم.
البته این در حالی است که با حمایت برخی دستگاه‌ها از جمله شرکت آب منطقه‌ای و به خصوص دستگاه قضایی استان موفق شده‌ایم یک هزار و ۷۰۲ حلقه چاه آب فرم ۵ و یک هزار و ۶۰۰ حلقه چاه آب فرم ۲ را از سال ۹۶ تا امروز را مسدود و برای انسداد سایر چاه‌های آب غیرمجاز نیز همچنان در تلاش هستیم.
با توجه به اخطارهای داده شده به یک هزار و ۱۸۸ حلقه چاه آب فرم یک جهت نصب کنتورهای هوشمند در سطح استان، ۲۷۵ حلقه آن پر و مسلوب المنفعه شده و دیگر به آنان مجوز داده نخواهد شد.
فرونشست ۴ تا پنج میلی‌متری زمین در اروپا بحران محسوب می‌شود
در حالی بیشترین میزان فرونشست‌های استان قزوین با ۲۴ سانتی‌متر در منطقه بویین‌زهرا به ثبت رسیده که این میزان در کشورهای اروپایی اگر ۴ تا پنج میلی‌متر مشاهده شود، از سوی مسوولان آن بحران اعلام خواهد شد.
یکی از دلایل مهم فرونشست دشت قزوین، برداشت‌های بی‌رویه از چاه‌های آب مجاز و غیرمجاز بوده تا جایی که براساس اعلام سازمان نقشه‌برداری کشور به مدیریت بحران استان، از کل دشت ۴۴۳ هزار هکتاری قزوین، ۲ هزار و ۴۱۰ کیلومتر مربع آن دارای بیشترین فرونشست بوده و میانگین آن در سطح منطقه نیز ۱۷ سانتی متر به ثبت رسیده و اگر برنامه‌ای برای برداشت آب‌های بی‌رویه و کنترل فرونشست‌ها نداشته باشیم، در آینده نزدیک این دشت را از دست خواهیم داد.
بحران فرونشست در دشت قزوین ۱۳۸ روستا، ۷۷ کیلومتر خطوط ریلی، ۳۴۰ کیلومتر خطوط انتقال نیرو و ۱۰۰ هزار جمعیت ساکن در حاشیه آن را مورد تهدید جدی قرار داده تا جایی که با ادامه روند کنونی آن، در آینده نزدیک با وجود همجواری آن با فروچاله‌هایی نظیر استان همدان، شاهد فاجعه زیست محیطی تمام عیار خواهیم بود.
براساس نقشه برداری‌های صورت گرفته نیز میانگین روند فرونشست دشت قزوین از ۱۵ سال پیش آغاز شده و با وجود بی‌توجهی‌های صورت گرفته، دستگاه‌های متولی بایستی هشدارهای لازم را در این زمینه ارایه می‌کردند و همچنین نباید این دشت را فدای برخی مسایل مانند تولیدات کشاورزی و یا صنعتی می‌کردیم.
راهکارهای ارایه شده برای نجات دشت قزوین چیست؟
با توجه به اینکه به غیر از شهرستان آوج، تمامی مناطق استان قزوین مورد تهدید جدی فرونشست زمین قرار دارد باید در گام نخست از صدور مجوزهای جدید چاه آب در مناطق پرخطر و مورد تهدید جلوگیری به عمل بیاوریم و شرکت آب منطقه‌ای در مناطق یاد شده به طور جدی و شبانه‌روزی اقدام به مسدود کردن چاه‌های آب غیرمجاز کند و به مجوزهای داده شده نیز از طریق هوشمندسازی چاه‌های آب، مدیریت شود.
تشویق کشاورزان به الگوی صحیح کشت با مکانیزه کردن اراضی کشاورزی خود، ترویج محصولات کم آب بر، کشت آبیاری قطره‌ای و توسعه محصولات گلخانه‌ای به خصوص کشت بدون خاک که در این صورت دشت به حالت اولیه خود بازنخواهد گشت اما تا حدودی حفظ خواهد شد.
این مساله نیز باید مورد توجه قرار گیرد در مناطقی که با فرونشست روبرو هستیم هیچ کاری نمی‌شود انجام داد بلکه با مدیریت صحیح، برنامه‌ریزی منطقی و کنترل‌های شدید، وضعیت موجود را می‌توان تا حدودی حفظ کرد.
