جلسه نقد و بررسی کتاب «اقلیم خاطرات» شامل خاطرات فاطمه طباطبایی، عروس حضرت امام خمینی(س) عصر روز گذشته، 17 خردادماه، با حضور دکتر فاطمه طباطبائی، حجتالاسلام رسول جعفریان رئیس کتابخانه مجلس شورای اسلامی و محسن بهشتیسرشت مدیر گروه تاریخ پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی در محل شهر کتاب مرکزی برگزار شد.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی وخبری جماران، در ابتدای این نشست فاطمه طباطبایی که سخنانش را با ذکر جملاتی از تاریخ بیهقی آغاز کرد، کتاب اقلیم خاطرات را دربردارنده خاطرات خودش در یک دهه از سال 47 تا 57 عنوان کرد و افزود: در این کتاب سعی کردهام بدون حب و بغض، امانت و صداقت را رعایت کنم و شهامت مواجه با حقیقت را نیز تجربه کنم. البته تبعاً علاقه و حبّ افراد نمیتواند در نگاه انسان تاثیر نگذارد اما سعی من این بوده است به تحلیل حوادث نپردازم و تحلیل را به خواننده واگذار کنم و تنها به نقل تاریخ بپردازم.
وی زندگینامه خودنوشت را دارای قدمتی 100 ساله در ایران دانست و توضیح داد: نمونههای کهن زندگینامه خودنوشت به سفرنامه ناصرخسرو، ناصرالدین شاه و خاطرات اعتمادالسلطنه باز میگردد. این نوع زندگینامهها باید ویژگیهایی همچون صداقت، رعایت امانت و شهامت در مواجه با مباحث را دربرداشته باشند.
همسر مرحوم سید احمد خمینی با اشاره به اینکه کتاب با توجه به ماهیت خود، گزارشی از برخی رویدادهای تاریخ معاصر ایران از جنگ جهانی اول تا انقلاب اسلامی را در بر گرفته است، اظهار داشت: کتابم را نه خاطرهگویی صرف میدانم و نه تاریخ نویسی صرف، بلکه این کتاب تلفیقی از هر دو است. برخی از مطالب کتاب را از افرادی شنیده ام که برای من ثقه و قابل اعتماد بوده اند و هم اینکه می دانستم این خاطرات جای دیگری گفته نخواهد شد چرا که نه من قصد تاریخ نگاری دارم و نه آن افراد قصد چنین کاری را دارند.
وی افزود: یکی از علل و انگیزه های اصلی من در نوشتن این کتاب، شخصیت پر رنگ حضرت امام(س) بود که من را به نوشتن این خاطرات دعوت کرد. شخصیتی که هم مقام عرفانی داشت و هم مرجعیت. سعی کردم در این کتاب رابطه افراد مختلف با بیت حضرت امام(س) و نیز نوع رابطه خانوادههای مختلف با آنها را بیاورم. البته تلاش کردم از بزرگنمایی و خردانگاری نیز بپرهیزم.
در ادامه نشست نقد و بررس کتاب «اقلیم خاطرات»، علیاصغر محمدخانی، معاون فرهنگی شهر کتاب با ارایه تاریخچهای از خاطرهنویسی و تاریخ شفاهی در ایران تصریح کرد: در طول سه دهه گذشته، انواع تاریخ شفاهی در حوزههای سیاسی، فرهنگی و ادبی در ایران مورد توجه قرار گرفته و بسیاری از سیاستمداران و شخصیتها، خاطرات زندگی و فعالیتهای خود را به صورت مکتوب یا تاریخ شفاهی ضبط کردهاند.
محمدخانی، خاطرات بزرگان را بخشی از تاریخ یک کشور به شمار آورد و افزود: خاطرات، یادداشتهای روزانه و زندگینامهها، گونههای مهم ادبیاند که در برخی از دورههای تاریخ ایران مورد غفلت قرار گرفتهاند.
وی درباره کتاب «اقلیم خاطرات» توضیح داد: مخاطب این اثر، به خوبی با تفاوتهای بیت امامخمینی (س) و آیتالله سلطانی طباطبایی (منزل پدر فاطمه طباطبایی)، چگونگی روابط مادران و پدران در منزل مراجع و علما آشنا میشود. تکیه نویسنده کتاب بر خاطرات و رویدادهای داخلی خاندان امام خمینی (س) است و از جمله ویژگیهای کتاب نیز میتوان به هماهنگی تصاویر با مطالب کتاب اشاره کرد.
حجتالاسلام جعفریان، رئیس کتابخانه مجلس در ابتدای سخنان خود در این نشست گفت: نگارشهایی از این دست چندان زیاد نیست، مقصودم نگارشهایی است که از دل یک گروه و طیف که عنوان روحانی و مذهبی دارد، صادر میشود و اطلاعاتی را در اختیار دیگران قرار دهد که در داخل و بیرون این خانواده چه میگذرد، فراتر از آن، دیدگاهها، مناظرات علمی و بحثها و جدلها، حساسیتها و کارهای روزانه به ویژه بحث تربیت و آثار و نتایجی که برخوردها داشته، میزان صداقتی که در این قشر خاص است را در برمیگیرد.
وی ادامه داد: اینگونه مطالعات در بین ما چندان گسترده نیست؛ بنده تنها دو نمونه در دوران معاصر میشناسم که یکی از آنها کتاب «بردةالنبی» است که به فارسی ترجمه نشده و سرگذشت یک طلبه قمی است که دهههای ۶۰ و ۷۰ میلادی را روایت کرده و از زندگی طلبگی و جایگاه روحانیت در جامعه ایران سخن گفته که به نام مستعار «علی هاشمی» منتشر شده و تدوینگر این اثر از استادان دانشگاه هاروارد است.
حجتالاسلام جعفریان افزود: کتاب ردای پیامبر پژوهش سیستماتیک بسیار مهمی است؛ شاید به ۱۰ زبان ترجمه شده باشد، به دلیل اینکه طیف به خصوصی را هدف قرار داده و این کتاب مطالب خیلی مهمی حتی ویژگیهای لباس مرحوم آیتالله مرعشی از نوع دکمه لباس ایشان گرفته تا عمامه و مدل آن را بیان میکند تا دیدگاههایی که راجع به مصدق و آیتالله کاشانی راجع به امام (س) و اختلاف نظر ایشان با آیتالله کاشانی است و تکنگاریهای خیلی شگفتی است، این فرد روحانی اشرافی بوده و زندگی طلبگی اشرافی دارد.
وی با اشاره به نمونه دیگر ابراز داشت: فرزند یک روحانی قمی که قبل و بعد از انقلاب هم زندان بود و سپس از ایران رفت و از دین برگشت، خاطرات خود را با نام «خاطرات یک کافر» نگاشته است و سعی کرده زندگی طلبگی قم و خانواده روحانی قم را به طور کامل تصویر کند، البته با دیدگاه کاملاً الحادی و پشیمانی از گذشته خود و سرگذشت و اینکه تازه نجات پیدا کرده است این مطالب را نوشته است.
رسول جعفریان در ادامه ابراز داشت: منهای ملحدانه بودن اثر، یک نگاه بسیار ریز و جزئی دارد، مدرسه حقانی را تصویر کرده، منزل وی نزدیک مدرسه حقانی بوده و زندگی روحانی را خیلی بد تصویر کرده، البته روحانی فقیری بوده و مشکلات داخل زندگی آنها بسیار بوده است.
وی بیان داشت: کتاب «اقلیم خاطرات» نمونه دیگری است که به این دو نمونه افزوده شده و بسیار مغتنم است؛ هنگام دیدن خاطرات یک کافر با خود گفتمای کاش زمانی میشد که جنبههای زندگی روحانی از درون آشکار میشد و ما روحانیون راحت بودیم در گفتن آن، چرا که همیشه ما این معذوریت را داریم و همیشه به فرزندان خود بیان میکنیم، مراقب باشید چرا که پدرتان یک روحانی است البته این مسائل بیتأثیر هم نیست.
رئیس کتابخانه مجلس عنوان کرد: البته میتوان گفت کتاب «اقلیم خاطرات» نیز تقریباً یک نمونه اشرافی البته به معنای مثبت است؛ به این معنا که خانواده فقیری نیست و مشکلات آنطوری را ندارد و خانوادهای باتقوا و زاهد است و گفتن این مسائل ما را بسیار راحت میکند، از حیث اینکه مردم طبیعیتر زندگی ما را میشناسند و آرزو دارم حتی فیلمهای سینمایی بیشتری راجع به زندگی طلبگی ساخته شود و نمونههایی که اخیراً ساخته شده ما پس از آنها خیلی راحتتر از قبلش شدیم، ممکن است توهین و حملهای صورت گیرد اما اینها کار مار را سادهتر میکند.
وی افزود: مقصودم از اشرافیت نوع خوب آن است که خانواده آدابدان، مؤدب و مراعات میکند و مشکلی در طول سالها نداشته، افرادی از قبیل؛ نماینده مجلس، دادستان، مجتهد و مدرس حوزه داشته و در عرصه مانده است و این کتاب نمونه سوم است، البته امکان دارد مشکلاتی در زندگی طلبگی باشد که معتقدم بیان آنها به ما روحانیون کمک میکند، البته حساسیتها کم شود، سپس اینکه بگوییم ما نیز مانند دیگر افراد بوده و قدیس نیستیم، مشکلات و اختلاف نظراتی هم داریم و میتوانند تصور کنند در خانوادهای که آموزههای دینی محکمتر است، بیتأثیر نیست و جنبههای مثبت آن فراوان است.
به گفته جعفریان، ما به این مسائل واقعی بیشتر از بیان کراماتی نیاز داریم؛ چرا که کار ما خراب میکند، دوره قاجاریه یکی از پررونقترین دورههای سفرنامهنویسی است و یک مکتب است که به نحوی شایسته بر روی آن کار نشده است.
وی گفت: «مظفرالدین شاه» و «ناصرالدین شاه» سفرنامههای ارزشمندی دارند، و «تاجالسلطنه» نمونه مهم خانمها در سفرنامهنویسی است؛ وی اولین فردی است که اطلاعات داخل دربار را مطرح و ویژگیهای یک خانواده درباری را به طور کامل افشا میکند و مسائل آنها را توضیح میدهد.
رئیس کتابخانه مجلس اطهار داشت: دو نمونه دیگر را بیان میکنم به منظور اینکه توجه شود این ادبیات بسیار گستردهتر است و امروزه که این تجربه نو را داریم در ادامه حرکتی است که شروع آن در دوره قاجار است؛ «سفرنامه دختر فرهاد میرزا»، «سفرنامه علویه کرمانی» که خود سلطنتی است و اطلاعاتی از دل دربار دارد، تمام ویژگیهایی که در احساسات یک خانم میتوان دید در این سفرنامه و جزئیات زندگی شاهی را مطرح میکند و در ادبیات ما بینظیر است، دیگری سفرنامه سکینه سلطانالدوله در عصر ناصرالدین شاه که اطلاعات بسیار خوبی دارد درباره اینکه مردم چگونه با همسر شاه برخورد میکنند، چه مطالبی پشت سر او میگویند و چگونه باید اطرافیان را نگه دارد.
حجتالاسلام جعفریان خاطرنشان کرد: ما سابقه نگارش زندگینامه توسط زنان داریم و زنان راحتتر از مردان مسائل درون خانه را میگویند، روحیه زنانه و عاطفی در مسائل کاملاً آشکار است.
وی ابراز داشت: نویسنده کتاب «اقلیم خاطرات» بخشی از حریمها را طی کرده و پشت سر گذاشتند و تنها به عنوان یک پرسش مطرح میکنم که این مسیر را چگونه میتوانیم ادامه دهیم و تا کجا میتوان رفت؟ در دورههای گذشته، در فرهنگ گذشته، زنان همواره پس پرده بودند و مسائل خانوادگی نیز اینچنین بوده، در دنیای امروز که دنیای افشا است، اگر وارد این حریمهای خصوصی شدیم تا کجا میتوان ورود یافت؟
رئیس کتابخانه مجلس عنوان کرد: نگارنده «اقلیم خاطرات» هیچ ریایی در نوشته ندارد، خوشبختی این اثر در آن است که طباطبایی مورخ نیست، چرا که مورخ موارد را انتخاب میکند و همه مسائل را بیان نمیکند، اما غیر مورخ برخی مطالب را ارائه میدهد و یک اطلاعاتی را از آن مطالب به دست میآوریم، اما مورخ عواقب این مطالب را سنجیده و گزینش میکند، درحالی که غیر مورخ همه مطالب را بیان میکند.
وی افزود: البته برخی مطالب غیرمستند در این اثر وجود دارد که در بخشهای شنیدههاست، گاهی نقل قولها مستقیم است اما هیچ ارجاعی ندارد، امیدوارم مقدمه اثر در ویرایشهای بعدی بازخوانی بیشتری شود.
وی با بیان اینکه خاطرهنویسی به هیچ وجه تاریخ شفاهی نیست، افزود: شاید بخشی از کتاب، مصاحبه باشد، اما نوع نگارش آن تاریخ شفاهی نیست و سنت انتقال مطالب شفاهی مکتوب غیر از تاریخ شفاهی است، اما تاریخ شفاهی یک علم است و در این اثر تاریخ خیلی از اطلاعات مشخص نیست؛ در حالیکه اگر مصاحبهگری وجود داشت، سعی میکرد این تاریخها را به یاد نگارنده آورد یا او را وادار به پرسش از افراد آگاه کند، اما در تاریخ شفاهی مصاحبهگر وجود دارد که اطلاعات را به یاد مصاحبه شونده میآورد.
به گفته جعفریان، طباطبایی به راحتی آنچه را که در دل داشته بیان کرده و این نکته برای ما غنیمت است و مواد خامی است برای اهل تاریخ؛ چرا که نمیشود به خاطرات انسانهای حسابگر اعتماد کرد، اما شعری در کتاب نقل شده که شاعر آن بیان نشده، البته نمیدانم از روی عمد بوده یاشناختی از نام شاعر نداشتند که در صورت عدم بیان به دلیل عمد با صراحت ایشان سازگاری ندارد و معتقدم میتوان این مطالب را به افرادی داد و آنها را مستند کرد و برای اینکه فایده بهتری داشته باشد حتی به ۱۰ نفر داده تا روبهراه کنند.
وی افزود: سرنوشت بسیاری از افراد تنها یک بار در این اثر میآید و دیگر نمیآید، به عنوان مثال بسیار مشتاق بودم بدانم عاقبت وفا چه شد، همچنین وفا حادثه شگفتآوری را از فردی به نام مظفر نقل میکند که عملیات انتحاری در فلسطین داشته است که تاکنون چنین نکتهای را نشنیدهام، اما برخی از قسمتها هم خیلی خوب است مانند اطلاعات زندگی شهید چمران که همواره مشتاق دانستن آنها بودم.
حجتالاسلام جعفریان با بیان اینکه اخلاقیات کتاب را بسیار میپسندم، ابراز داشت: متنفرم از خاطراتی که در آن به اشخاص در دعواهای سیاسی توهین میکنند، همچنین تصویرسازی این اثر فوقالعاده است، برخی صحنههای این اثر را به راحتی میتوان به فیلم تبدیل کرد.
محمدخانی دبیر این نشست نیز گفت: در دو سه دهه اخیر نوع تاریخ شفاهی در حوزههای سیاسی، فرهنگی و ادبی بسیار مورد توجه قرار گرفته بسیاری از سیاستمداران و شخصیتهای ادبی خاطرات خود را از دوران زندگی و فعالیتها را یا نوشتهاند یا در گفتوگو بازگو کردهاند که ثبت شده است این خاطرات بخش مهمی از منابع ما در حوزه تاریخ معاصر است، پرسش ما در حوزه تاریخ میتوان مطرح کرد که تفاوت خاطره و تاریخ چیست؟ خاطرات چه نقشی در فهم ما از تاریخ دارند و تا چه حد کمک میکنند، تفاوت خاطرهنگار با مورخ چیست و چه مقدار جزء اسناد مهم تاریخی به شمار میرود.
وی ادامه داد: این نوع ادبی که در حوزههای مختلف ادبیات و هم در حوزه تاریخ شفاهی بسیار مورد توجه قرار گرفته در کنار یادداشتهای روزانه و خود زندگینامه نوشت یکی از انواع مهم ادبی را تشکیل میدهند.
وی ادامه داد: متأسفانه در ایران خیلی به این مسئله توجه نداشتهاند، برخی از این خاطرات که به صورت یادداشتهای روزانه است. شخصیتهای سیاسی چه در دوران پیش از انقلاب و چه پس از انقلاب آثارشان وجود دارد که گاهی مختصر وگاه مفصلتر یادداشتهای روزانه دارند و بخشهایی از رویدادهای روزانه فرهنگی یا سیاسی خود را به صورت یادداشتهای روزانه نوشته و منتشر کردهاند، اما برخی خاطرات به صورت شفاهی است که افرادی با شخص گفتوگو میکنند که مکتوب میشوند.
محمدخانی خاطرنشان کرد: نکات فراوانی در بحث تاریخ شفاهی و خاطرات وجود دارد که باید صاحبنظران به این مسائل توجه کنند و به این مسئله پاسخ دهند؛ از قبیل جنبههای عاطفی و شخصی در حوزه خاطراتنویسی، با چه محدودیتهایی روبهرو هستیم، طبیعتاً هر شخصیت فرهنگی یا سیاسی در بیان خاطرات خود با محدودیتهایی روبهروست و این محدودیتها چه آسیبهایی ممکن است به خاطرات وارد آورد؛ روایت در بیان خاطره چه تفاوتی با بیان روایت در دیگر گونههای ادبی مانند داستان و نمایشنامه دارد.
وی افزود: پس از نشر این خاطرات مسئله در بیان آنهاست که شناخت و تشخیص ناگفتههای این خاطرات است که پس از نشر ممکن است خیلی ناگفتههایی نیامده باشد، بررسی تطبیقی یک اثر در حوزه تاریخ شفاهی با سایر آثار از دیگر نکات این مسئله است.
به گفته وی، شیوه این کتاب به صورت گفتوگو بوده که بعد مکتوب شده است، خاطرات در این کتاب ۸ فصل است که از سال ۴۷ تا ۵۷ را از رفتن خانواده امام به عراق تا پیروزی انقلاب بیان میکند، فصل یک با عنوان «یک اتفاق ساده» شامل سفر به عراق است، فصل دو «خانواده من» است که در این فصل مخاطب با خانواده نگارنده از طرف خانواده پدری و مادری آشنا میشود، فصل سه «روزهای زیبای آشنایی» است که ازدواج طباطبایی با سیداحمد و تولد سیدحسن است.
وی ادامه داد: فصل چهار «خانه دوست» نام دارد که به مبارزان مهاجر و تلاشهای امام موسی صدر در لبنان و حضور نگارنده در نجف و خاطراتی که در این بخش از همسر امام و از زبان امام شنیده را بازگو میکند، فصل پنج «نامآوران»، فصل شش «شب آخر» سفر دوباره به لبنان و فعالیتهای دکتر چمران میپردازد؛ فصل هفت «فریاد خشم» که به حوادث قم و روزهای تاسوعا و عاشورا در سال ۵۷ میپردازد و فصل هشت دوران اقامت امام در نوفللوشاتو و حوادث آن دوران را بیان میکند.
محمدخانی تصریح کرد: با مطالعه این اثر مخاطب با چند ویژگی از قبیل؛ مناسبات خانوادگی امام و آیتالله سلطانی طباطبایی در این کتاب به خوبی بیان شده، تفاوت بیت امام با بیت آیتالله سلطانی بیان میشود، چگونگی روابط مادران با پدران و روابط مادران و فرزندان در بیت علما و مراجع که این نکته بسیار مهم است و شاید در کمتر کتابی میتوان این روابط را پیگیری کرد، تکیه کتاب بر خاطرات رویدادهای درونی خاندان امام است، کتاب با عکسهای شخصیتهای مختلف همراه است که عکس با رویدادها هماهنگ است و زبان گفتاری و ساده دارد.
وی در خاتمه عنوان کرد: خوب است این نوع خاطرهنویسی و خاطرهگویی و تنظیم حوادث فرهنگی و سیاسی را بتوانیم ضبط و ثبت کنیم و بخشهایی از تاریخ معاصر را با خواندن این کتاب بتوانیم آشنایی بیشتری پیدا کنیم.
محسن بهشتیسرشت، مدیر گروه تاریخ پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی نیز به عنوان آخرین سخنران این نشست با اشاره به اینکه موضوع نسیان و فراموشی خاطرهنگار، خود محور و خود بزرگبینی خاطرهگو، مستندسازی ادعاهای خاطرهنگار، فاصله معرفتی وی و نیز تعلقات او در متن اثری که خلق میکند تاثیرگذار است، اظهار کرد: انتظار خواننده اقلیم خاطرات این بود که در بسیاری از موارد اطلاعات بیشتری از متن کتاب دریافت میکرد، اما با این وجود شبکههای فامیلی، پیوندهای خانوادگی، خاندانهایی که با امامخمینی (س) بیعت و وصلت کردهاند، در کتاب «اقلیم خاطرات»، بسیار خوب توضیح داده شده است و استنادات آن برای توضیح بسیاری از جریانات تاریخی بسیار مفید است.
رییس گروه تاریخ پژوهشکده امامخمینی (س) ادامه داد: جزئیاتی مانند سفر فاطمه طباطبایی و والدینش به عراق، به خوبی در کتاب مورد توجه قرار گرفته، اما کودتای حزب بعث همزمان با این سفر، مطالب کوتاهی را به خود اختصاص داده است.
بهشتیسرشت، توجه نویسنده کتاب «اقلیم خاطرات» به ویژگیهای اخلاقی، قانونمداری و سیره عملی امام خمینی (س) را قابل توجه دانست و گفت: دکتر طباطبایی، به دو واژه مورد تاکید امامخمینی (س) یعنی اتکال و اتحاد، توجه داشته و در بخشهای مختلف کتاب، این دو واژه را به همراه آیات قرآن از زبان امام خمینی (س) نقل کرده است.
بهشتیسرشت با اشاره به روایت ماجرای تبعید حضرت امام(س) به ترکیه و نجف در این کتاب اظهار داشت: نویسنده میتوانست در این بخش از کتاب اسناد و اطلاعات بیشتری را در رابطه با نحوه این اتفاق ارائه کند اما با این وصف صراحت بیان ایشان در روایت صرف نظر از برخی اغلاط تاریخی بسیار قابل توجه است.
گفتنی است، حجتالاسلام سید محمود دعایی، دکتر نجفقلی حبیبی، عبدالله ناصری، سیدحسین طباطبایی ، دکتر حمید بصیرت منش و نیز محمود دولت آبادی از میهمانان ویژه این نشست بودند.
متن کامل این میزگرد منتشر خواهد شد .
