با وجود همه تضییقاتی که رژیم در این راه به عمل میآورد، به محض رسیدن خبر به ایران، آثار عزا و تعطیلی در بسیاری از شهرهای مختلف، مخصوصا در شهرهای قم و تهران نمایان شد. بازار قم تعطیل گردید و اقشار مختلف مردم به عزاداری پرداختند. بازار تهران و سایر شهرستانها نیز همچون شهر قم تعطیل و مجالس ختم و بزرگداشتی برگزار گردید.
شهادت آیتالله سید مصطفی خمینی، فرزند ارشد امام خمینی(ره)، یکی از نقاط برجسته و تأثیرگذار در تاریخ انقلاب اسلامی ایران است. تا آنجا که امام خمینی او را به عنوان «یکی از الطاف خفیه الهی» تعبیر کرده است. این حادثه دردناک که در اول آبان سال 1356 به وقوع پیوست، نه تنها غم و اندوهی عمیق بر قلب خانواده امام و بستگان ایشان وارد کرد، بلکه به عنوان یک رویداد مهم، موجی از بیداری و خروش مردمی را در سراسر ایران علیه رژیم پهلوی به وجود آورد. شهادت حاج آقا مصطفی، در شرایطی که مبارزات ملت ایران روند کُند و آرامی داشت، به یک عامل شتابدهنده برای تندتر کردن جریان مبارزات مردمی و تقویت نهضت امام خمینی تبدیل شد.
این مقاله که در پنج بخش توسط معاونت پژوهش، آموزش و برنامهریزی راهبردی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) تدوین شده، تلاش دارد تا ابعاد مختلف شخصیت علمی، فکری و مبارزاتی حاج آقا مصطفی خمینی را مورد بررسی قرار دهد. همچنین، به تأثیر شهادت ایشان در تقویت نهضت اسلامی و واکنشهای داخلی و بینالمللی نسبت به این حادثه پرداخته میشود. لذا هدف از این مجموعه، بازخوانی یکی از حساسترین و تأثیرگذارترین رخدادهای تاریخ انقلاب اسلامی است که به شکلگیری تحولات عظیم سیاسی و اجتماعی در ایران منجر شد و زمینهساز اتحاد گستردهتر مردم در مسیر مبارزه با رژیم پهلوی گردید. امید است این مجموعه بتواند شناختی عمیقتر از شخصیت حاج آقا مصطفی و جایگاه والای ایشان در تاریخ انقلاب اسلامی ارائه دهد.
بازتاب واقعه در شهرهای ایران
به دنبال شهادت سید مصطفی مناطق مختلف کشور طلاب و جوانان روشنفکر و بازاریان و فرهنگیان و کارمندان و کشاورزان کشور ایران دست به تحرکات تازهای زدند. ولی علیرغم تلاش های حاصل، شهربانی و ژاندارمری و ساواک به بهانههای مختلف غالباً مانع از برگزاری مجالس ترحیم علنی و عمومی شدند، این در حالی بود که ساواک تهران روز دوم آبان سال 56- یعنی دو روز پس از واقعه - طی بخشنامهای به سازمانهای تابعه – به ظاهر - اجازه داده بود که برگزاری مجالس ترحیم برای فرزند امام بلامانع است:
«سید مصطفی خمینی فرزند ارشد روح الله خمینی در اثر سکته قلبی در عراق فوت نموده است، و چون از جانب روحانیون مجالس ختمی به این مناسبت برگزار خواهد شد پیشبینی لازم معمول و چنانچه این مجالس به طور ساده برگزار شود بلامانع [است]. وعاظ و سخنرانان فقط درباره متوفی صحبت [نمایند] و حساسیتی درباره خود خمینی نشان داده نشود. ولی در صورتی که وعاظ و سخنرانان در مجالس علیه مصالح کشور مطالبی عنوان و یا در خارج از محیط مجالس، عناصری دست به تظاهرات و یا تحریکاتی بزنند شهربانی محل با تدابیر لازم از این اقدامات جلوگیری به عمل آورد.»
از جمله در گرگان، ساواک و شهربانی از برپایی چنین مجلسی برای شهادت حاج آقا مصطفی جلوگیری میکردند. جمعی از علمای مبارز گرگان پیشنویس اطلاعیه مجلس ترحیم را تهیه نمودند و پنج نفر به اسامی آقایان: 1- سید کاظم نورمفیدی 2- سید حبیبالله طاهری 3- شیخ رسول رضایی 4- سید محمد رئیسی 5- شیخ محمد شعبانی آن را امضاء نمودند و جهت اخذ مجوز به شهربانی گرگان فرستادند. این اطلاعیه از ساواک گرگان به مازندران و از آنجا به تهران ارسال شد و مقام مسئول در ساواک کشور به بخش امنیت داخلی دستور داد: «این اعلامیه تکثیر و روی پرونده افراد سابقهدار بایگانی و در مورد افرادی که دارای پرونده نمیباشند و همچنین برای میرحیدری پرونده تشکیل و روی پرونده موضوعی و استعلامی که قبلاً در مورد طرفداران خمینی از طریق مرکز استان شده بود نیز منعکس و با ارائه پرونده موضوعی مذاکره نمائید. ضمناً در مورد مراقبت از این قبیل افراد و در صورت لزوم ایجاد محدودیتهای لازم تبادل نظر شود.»
لذا شهربانی نه تنها با برگزاری آن موافقت نکرد، بلکه موضوع را به ساواک انعکاس داد. آقای سید صادق میرحیدری که خود این اطلاعیه را برای اخذ مجوز به شهربانی گرگان برده در این باره میگوید:
«یک شب که در مسجد پشت سر آقای نورمفیدی نماز میخواندیم به ایشان گفتم: نمیخواهید برای پسر امام مجلس بنشینیم؟ اگر خواسته باشید که بنشینیم من حاضرم اطلاعیه را به اطلاعات شهربانی ببرم و اجازه مجلس را بگیرم. حاج آقا خیلی خوشش آمد. منتظر بود و اطلاعیه را نوشتند و فردا ما این اطلاعیه را به اطلاعات شهربانی بردیم. در آنجا رئیس اطلاعات وقت آقای اتابکی بود که با نگاهی تند به من نگاه کرد و گفت: سید این چیه؟ و من گفتم بخوان ببین چیه، میخواهیم برای پسر امام مجلس ترحیم بنشینیم. گفت: برو ظهر بیا. ما ظهر رفتیم، مجدداً باز گفت: فردا بیا. فردا هم رفتیم باز ما را سرگردان کرد. تا اینکه ظهر موقع نماز حاج آقا میخواست نماز برود که ما را دید و گفت چه طور شد؟ گفتم جریان اطلاعیه اینطوری شده، به من گفتهاند: ظهر بیا، و رئیس فرهنگ [اداره آموزش و پرورش گرگان] هم ما را خواسته و بنا کرده به بد و بیراه گفتن و تهدید کردن. لذا حاج آقا دستور داد دیگر شما نروید، ما یکی دیگر را پیدا میکنیم که برود اعلامیه را از شهربانی بگیرد. پس از چند روز بعد که موضوع را از حاج آقا نورمفیدی پرسیدم، گفت: اجازه گذاشتن مجلس ترحیم برای پسر امام را ندادهاند.»
عوامل ساواک نه تنها در گرگان بلکه در سایر شهرها نیز چنین سختگیریهایی را به اجرا گذاشتند. چنان که آقای شیخ علیاصغر زنگانه یکی از روحانیان مبارز علیآباد کتول میگوید:
«در مورد برگزاری مجلس ترحیم برای آیتالله سید مصطفی خمینی، در آن روزگار حقیر برای جمع کردن همه روحانیون منطقه به منزل امام جماعت مسجد جامع علیآباد کتول، با ماشین به در خانه ایشان رفتم و آنها را آوردم. پس از اجتماع به یاد دارم که برای اداره و سخنرانی در جلسه ختم، گفتوگوهایی پیش آمد و حقیر با جرأت تمام آمادگیام را اعلام کردم. لذا بنا شد که من سخنرانی کنم و برنامه مراسم مشخص و تمام شد... ناگهان صبح زود دیدم زنگ در منزل ما به صدا در آمد. رفتم و در را باز کردم که مشاهده نمودم از طرف ساواک گرگان و فرمانده پاسگاه ژاندارمری آمدهاند و مرا به ساواک بردند... و چه سؤالاتی همراه با 2، 3 برخورد فیزیکی(سیلی) که نثار من کردند!... بالأخره فردای آن شب به خاطر همین، برنامهریزیهای ما برای برگزاری مجلس ختم مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی در علیآباد کتول به هم خورد و مأموران ژاندارمری در مسجد را بستند و مانع از برگزاری آن مراسم شدند.»
ولی علیرغم این سختگیریها در برخی از مناطق ایران مجالسی برای بزرگداشت شهادت او که در واقع بزرگداشت شخصیت حضرت امام و برافراشتن عَلَم مبارزه بر ضد رژیم شاه بود، برگزار شد. چنان که آقای محمدعلی ایزانلو میگوید:
«وقتی خبر شهادت آقا مصطفی منعکس شد، طبق معمول در مسجد جامع گنبد نیز به رسم یادبود، مراسمی برگزار گردید که در این مجلس آقای حسنی که روحانی ساکن گنبد بودند، سخنرانی کردند و آنجا نام امام و آقا مصطفی را بردند که برای اولین بار مردم حاضر در مسجد برای نام امام سه بار صلوات فرستادند.»
اما با وجود همه تضییقاتی که رژیم در این راه به عمل میآورد، به محض رسیدن خبر به ایران، آثار عزا و تعطیلی در بسیاری از شهرهای مختلف، مخصوصا در شهرهای قم و تهران نمایان شد. بازار قم تعطیل گردید و اقشار مختلف مردم به عزاداری پرداختند. بازار تهران و سایر شهرستانها نیز همچون شهر قم تعطیل و مجالس ختم و بزرگداشتی برگزار گردید. روز دوم آبان 1356 که مصادف با سالروز تولد امام رضا(ع) بود - به مناسبت عروج ملکوتی فرزند امام خمینی - مراسم جشن تعطیل شد و مردم به عزاداری و سخنرانی پرداختند.
همچنین به مناسبت هفتمین روز شهادت فرزند ارشد امام خمینی(ره) مجلس با شکوهی در مسجد ارگ تهران منعقد گردید. در برپایی این مجلس، تجار، بازاریان و دانشجویان برخی از دانشگاههای تهران نقش زیادی داشتند. در یکی از گزارشهای ساواک در مورد تلاش دانشجویان دانشگاه صنعتی آریامهر(صنعتی شریف کنونی)، چنین آمده است:
«خبر واصله حاکی است که دانشجویان دانشگاه صنعتی آریامهر به مناسبت فوت مصطفی خمینی، یک برگ آگهی در ساختمان مجتهدی آن دانشگاه نصب و ضمن آن از دانشجویان دعوت نمودهاند ساعت 13 مورخ 8/8/36 [56] در مسجد ارگ حضور به هم رسانند. مضافا به اینکه در این زمینه تراکتهای دیگری نیز پخش گردیده است. مراتب جهت اطلاع هرگونه پیشگیریهای لازم اعلام میگردد.»
بر اساس اسناد ساواک از ساعت 15 الی 17 مراسمی در تهران به مناسبت شهادت سید مصطفی خمینی با شرکت جمعی حدود سه الی هشت هزار نفر در مسجد ارگ تهران برگزار شد که در این مراسم آقای حسن روحانی سخنرانی کرد. او در پایان سخنرانی از مردم خواست تا در مجالسی که به همین مناسبت در مساجد پامنار و خاتم النبیین شهر ری تشکیل میشود شرکت نمایند.
همچنین از طبقه فوقانی مسجد ارگ تهران تعدادی اطلاعیه با امضای «دانشجویان مبارز مسلمان» در بین مردم توزیع شد.
گزارش دیگری از ساواک حکایت از سفر طلاب علوم دینی قم به تهران برای شرکت در مجلس فوق دارد: طبق اطلاع روز 36/8/8 [56] حدود 3000 نفر از طلاب علوم دینی و اهالی شهر قم با اتوبوس به تهران عزیمت کردند تا در مجلس ترحیم مصطفی خمینی، پسر روحالله خمینی که در مسجد ارگ تهران برگزار میگردد، شرکت کنند. خواهشمند است دستور فرمایید پیشبینیهای لازم برای مراقبت از مجلس مذکور معمول و نتیجه را به این اداره کل اعلام دارند.
در گزارش دیگر ساواک به پخش اعلامیههایی در خیابانهای اطراف دانشگاه تهران از جمله خیابان شاهرضا(انقلاب اسلامی کنونی)، 21 آذر و میدان 24 اسفند(انقلاب اسلامی کنونی) اشاره شده و در آن اعلامیهها، از درگذشت سید مصطفی به عنوان شهادت یاد شده است و از دانشجویان خواسته شده که در مجلس ترحیمی که قرار است در مسجد ارگ برگزار شود، شرکت نمایند.
علاوه بر این در بسیاری دیگر از مساجد تهران نظیر مسجد جامع بازار، مسجد امام خمینی، مسجد همت تجریش، علی ابن ابیطالب شوش، مسجد وفا، مسجد امام حسین، مسجد جامع نارمک، مسجد آیتالله کاشانی در پامنار، مسجد ابوالفضل رباط کریم مجالس با شکوهی برگزار گردید.
لذا شهادت فرزند گرامی حضرت امام برخلاف تصورات رژیم شاه، تحرک فزایندهای در فضای مبارزاتی کشور ایجاد کرد و علیرغم سختگیریهای ساواک، مخالفان حکومت پهلوی در نقاط مختلف کشور و در سایر کشورها دست به تحرک تازهای زدند و در بسیاری از مناطق ایران حتی در شهر کوچکی مثل بهشهر مراسم گرفتند. ساواک مازندران در این باره نوشت:
«مجلس مذکور ساعت 15 مورخه 36/8/7 [سال 56] در مسجد ملاصفر بهشهر منعقد [شد و] عده زیادی از روحانیون و افراد متعصب مذهبی در این مجلس شرکت کرده بودند، شیخ ابوالحسن فاضلی فرزند محمود، شیخ حسین شفیعی، شیخ علی اسدی، [و] شیخ جعفر رحمانی در حیاط مسجد ایستاده و به شرکتکنندگان تسلیت میگفتند.
ضمناً شیخ صادق چالویی به منبر رفته، درباره فضیلت و علم و دانش سید مصطفی خمینی صحبت و اضافه مینماید شخصی خبر آورده، آن مرد بزرگ و مرجع عالیقدر با شهامت و شجاعت در مقابل مرگ فرزندش خم به ابروی خود نیاورده، و وقتی فرزند خود را در قبر قرار میداده به آسمان نگاه کرده و گفته: خدایا خودت او را به من دادی و خودت از من گرفتی. جلسه در ساعت 17 خاتمه یافت.»
واکنشها و تحرکات خارجی
علاوه بر ایران و عراق، شهادت آیتالله سید مصطفی خمینی، در میان مسلمانان سایر کشورهای جهان، مخصوصاً ملل اسلامی نیز انعکاس یافت و بیش از همه در بین انقلابیون و نیروهای مبارز خارج کشور دیده شد. زیرا حاج آقا مصطفی در طول حیات سیاسی 12 ساله خود در تبعیدگاه نجف، نقش مؤثر و آشکاری برای فعال نگهداشتن نهضت امام خمینی(ره) و ارتباط با نیروهای اسلامی مبارز در اروپا، آمریکا و سایر کشورهای مسلمان داشت. بر این اساس جایگاه و نقش ایشان در هدایت و هماهنگی یاران و دوستداران امام، کاملا منحصر به فرد بود.
با تلاش و برنامهریزیهای مبارزین خارج از ایران، و ارسال هزاران پیام تسلیت و برگزاری مجالس ترحیم و کشاندن آن به رسانههای ارتباط جمعی جهان، بُعد جهانی نیز به خود گرفت. حتی گذشت زمان نیز موجب کاهش و فرو نشستن امواج آن نشد، بلکه برخلاف تصور و پیشبینیهای ساواک و دیگر عوامل رژیم پهلوی، روز به روز بر ابعاد آن افزوده گشت.
در کشورهای اروپایی و آمریکا، بیشترین فعالیت از سوی انجمنهای اسلامی دانشجویان در اروپا، آمریکا و کانادا بود. یکی از اعلامیههای این این مجموعه به تاریخ یکشنبه اول آبان 1356 برابر با 22 اکتبر 1977 به این شرح است:
«خواهر و برادر!
هم اکنون، اطلاع حاصل کردیم که برادر مبارز و گرانمایه ما حضرت حجتالاسلام آقای حاج سید مصطفی خمینی، فرزند ارشد مرجع عالیقدر جهان تشیع حضرت آیتالله خمینی نیمه شب گذشته در نجف به دیار ابد پیوست. درگذشت برادر فقید ما به قرار اطلاعاتی که از نجف به دست ما رسیده، به طور مرموزی صورت گرفته است.
مرحوم حاج آقا مصطفی خمینی در وقایع سالهای 1342 و 1343 (15 خرداد و احیای کاپیتولاسیون) در کنار پدر ارجمند خود بود و پس از گذراندن یک دوره زندان، همراه معظم له از ایران به ترکیه و سپس به عراق تبعید گردید. بیوگرافی این برادر فقید به زودی در اختیار همگان قرار خواهد گرفت. ما ضمن ابراز تأثر شدید و عمیق خود از این ضایعه دردناک، درگذشت نا به هنگام و مرموز برادر گرانقدر خود حجتالاسلام آقای حاج سید مصطفی خمینی را به پیشگاه قائد زمان، مجاهد بزرگ و مرجع عالیقدر جهان شیعه – آیتالله خمینی- تسلیت گفته، از خداوند برای رهبر خردمند و نستوه خود، طول عمر و برای کلیه بازماندگان آن مرحوم، صبر و تحمل مسألت میداریم.
کلیه واحدهای اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشجویان در سراسر اروپا و سازمانهای اسلامی دانشجویان وابسته به انجمن اسلامی دانشجویان در آمریکا و کانادا و نیز انجمنهای اسلامی دانشجویان در هند، روزهای جمعه و شنبه 6 و 7 آبان ماه (28 و 29 اکتبر) برابر با 14 و 15 ذیعقده مراسم یادبود و فاتحه برگزار خواهند کرد.
اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان در اروپا.»
پس از انتشار خبر شهادت حاج آقا مصطفی، در کشورهای پاکستان(شهرهای کراچی، لاهور و کویته)، افغانستان، بحرین، قطر، امارات متحده عربی و هندوستان، مراسمی به این مناسبت برگزار شد و اعلامیههایی نیز منتشر گردید. برخی از این مراسمات، از جمله مراسم شهر کابل، بسیار عظیم و کمسابقه بوده است.
در کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه، انگلستان و سوئد نیز اعلامیههایی را مسلمانان و مبارزان ایرانی مقیم آن کشورها صادر کردند و مراسم ختمی برگزار شد. این واکنشها در شهرهای لندن و پاریس قابل ملاحظه بوده است. در این مراسمات نیز همچون مجالس منعقد شده در ایران و نجف اشرف، حکومت ایران و ساواک، عامل شهادت حاج آقا مصطفی معرفی شده و سخنرانان، ضمن تجلیل از مقام ایشان و مرجعیت و رهبری امام خمینی(ره)، از رژیم ایران نیز به شدت انتقاد کردهاند. در گزارشهای ساواک نیز به بیانیه جنبش آزادی ایران در پاریس و اعلامیه روحانیون مبارز ایران در آن شهر و تلگراف تسلیت جمعیت علمای امامیه کراچی، انتشار نشریاتی در کویت، بیانیه مسلمانان انگلیس، مطالب روزنامه فرانسوی زبان المجاهد چاپ الجزایر و غیره اشاره شده است.
یکی از تحلیلگران ساواک تهران 10 روز پس از شهادت حاج آقا مصطفی در گزارشی نوشت: «اکثر شرکتکنندگان در این مراسم و مجالس، شعارهایی بر له(به نفع) خمینی و علیه دستگاه(حکومت پهلوی) داده و هم دست به دعا بودند که یک بار دیگر خمینی به ایران مراجعت نماید.»
البته نه تنها در ایران، بلکه گاهی اوقات مجالس و اجتماعات سیاسی معترضان ایرانی در خارج از کشور نیز مبدل به تظاهرات خیابانی میشد و شعارهایی نیز به دفاع از نهضت امام و بزرگداشت شهید سید مصطفی خمینی فریاد می زدند. از جمله :
الله اکبر، الله اکبر
لااله الا الله، لااله الا الله
ان الحیاه عقیده و جهاد
درود بر خمینی، مرگ بر حکومت یزیدی
خمینی خمینی خدا نگهدار تو بمیرد بمیرد دشمن خونخوار تو
درود بر مجاهد شهید آیتالله سید مصطفی خمینی
درود بر زندانیان سیاسی ایران
مرگ بر رژیم ضد اسلامی شاه
مرگ بر امپریالیسم آمریکا
مرگ بر سیاست امپریالیستی شاه
سرنگون باد رژیم منفور پهلوی
نیم قرن کُشت و کُشتار، سرهای پاکان بردار، بر شاه نفرت و عار
یاران ما در زندان، با خون خود نوشتند: یا مرگ یا استقلال
مردم جهان برای نجات جان صد هزار زندانی سیاسی ایران بکوشید
مستشاران نظامی آمریکا و اسرائیل از ایران خارج شوند
پیوند دانشجو و روحانی ناگسستنی است
مرگ بر دودمان کثیف پهلوی
آیتالله سید مصطفی جاوید است
آیتالله سعیدی جاوید است
آیتالله ربانی جاوید است
صلوان به روان شهدای اسلام
و دهها شعار انقلابی دیگر که به زبانهای فارسی، انگلیسی و عربی بر زبانها جاری و یا روی پلاکاردها نوشته شده بود.
......................................................................
* محقق و پژوهشگر تاریخ
