رحیم نوبهار تاکید کرد: در نیکویی و اخلاقی بودن امر به معروف و نهی از منکر اختلافی نیست؛ اما در حدود و شرایط آن در دیدگاه ها و مکاتب اخلاقی و اجتماعی اختلاف نظر وجود دارد.
به گزارش جماران؛ از روابط عمومی خانه اندیشمندان علوم انسانی، رحیم نوبهار، استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی در ویژه برنامه ماه محرم در شب عاشورای حسینی در خانه اندیشمندان علوم انسانی در ابتدای سخنان خود با اشاره به اهمیت امر به معروف و نهی از منکر گفت: در متون متعددی آمده است که گوهر و هدف حرکت امام حسین(ع) امر به معروف و نهی از منکر بوده است. در سراسر قرآن مجید هم پیوسته بر امر به معروف و نهی از منکر تاکید شده است. درباره اخلاقی بودن امر به معروف و نهی از منکر، اختلاف نظری نیست. به نظر می رسد مکاتب مهم اخلاقی هم اصل نیکوبودن گسترش خیر و فضیلت را می پذیرند. هرچند درباره چند و چون آن اتفاق نظر وجود ندارد.
نوبهار گفت: حتی جان استوارت میل که از بنیان گذاران تمدن کنونی غربی است و طبعا آموزه های خود را از تعلیمات اسلامی نگرفته است؛ در "رساله درباره آزادی" می گوید: اگر کسی که عادت داشته روزانه در پارکی قدم بزند و قدری هم عقب عقب راه برود، هرگاه طبق عادت این کار را انجام می دهد اما اتفاقا پلی که او روی آن راه می رود در اثر سیل خراب شده باشد و او به وضعیت آگاه نیست؛ اگر ناظری این وضعیت را ببیند وظیفه اخلاقی او این است که شرایط را برای فرد عابر توضیح بدهد. بلی، شخص ناظر نمی تواند اگر عابر به رغم اطلاع از وضعیت موجود بخواهد به آن پیاده روی خطرناک ادامه دهد در جسم او تصرف کند و به طور فیزیکی مانع او شود. استاد سخن سعدی با ظرافت تمام سالها پیش از استوارت میل گفته است:
و گر بینم که نابینا و چاه است
اگر خاموش بنشینم گناه است
این استاد دانشگاه تاکید کرد: در نیکویی و اخلاقی بودن امر به معروف و نهی از منکر اختلافی نیست؛ اما در حدود و شرایط آن در دیدگاه ها و مکاتب اخلاقی و اجتماعی اختلاف نظر وجود دارد.
وی افزود: حتی لیبرال‌ها هم با آنکه از اجبار برای ترویج و توسعه خیر استفاده نمی‌کنند می‌پذیرند که انسان باید برای توسعه خیر تلاش کند.
نوبهار تأکید کرد: این مسئله در مبانی دینی ما حل شده و امر به معروف و نهی از منکر از ضروریات دین قلمداد شده است. البته در میان اندیشمندان اسلامی این بحث مطرح است که آیا امر به معروف و نهی از منکر از واجبات عقلی است یا شرعی. معنای عقلی بودن ضرورت امر و نهی، این است که قرآن و سنت هم این بر این موضوع از باب همراهی با عقل و تاکید بر همان دریافت عقلانی، تاکید کرده اند. از جمله فواید این بحث آن است که اگر این موضوع را عقلی بدانیم باید آن را در همان چهارچوب عقل و رهیافت عقلانی دنبال کنیم؛ اما اگر امر و نهی مقوله ای صرفا شرعی است باید آن را در محدوده و با شرایطی بپذیریم که شرع برای آن تعریف کرده است.
این پژوهشگر حوزوی و مدرس دانشگاه در ادامه افزود: از جمله پرسش ها درباره امر به معروف و نهی از منکر این است که آیا آنها وظیفه آحاد مکلفین است یا حکومت دینی؟ از نظر مبانی دینی و قانون اساسی کشور ما روشن است که این وظیفه، عام است. هم حکومت باید برای گسترش خیر تلاش کند و هم مردم وظیفه بلکه حق دارند حاکمیت را امر و نهی کنند. بلکه جوهر و هسته امر به معروف و نهی از منکر این است که سلاح و ابزاری در دست شهروندان باشد. در واقع، امر و نهی سلاحی است که اسلام، عقل و عقلانیت به دست مردم داده است. اسلامی که باید از محمد(ص) و اصحاب راستین وی یاد گرفت این است که زبان کسی در برابر حاکم نلرزد و کسی برای بیان حق و ستاندن حق و واداشتن حاکمیت به راه صواب و درست دچار لکنت زبان نشود و هراس نداشته باشد.
نوبهار بیان کرد: درباره امر به معروف و نهی از منکر در روایات آمده است که دیگر واجبات و مقولات دینی در پرتو این دو فریضه برپا می شود و قوام می یابد. می توان از ادله ای با این لحن و آهنگی برداشت کرد که اگر این دو مقوله بد اجرا شود، دیگر فرامین و مقولات دینی هم آسیب می بیند.
نوبهار ادامه داد: به جهت حساسیت این مقوله است که فقیهان شرایطی را برای وجوب امر و نهی برشمرده اند و آن را از واجبات مطلق به شمار نیاورده اند. فقدان برخی از شرایط، تنها وجوب امر و نهی را از میان برمی دارد. اما نبود برخی از شرایط، حتی باعث حرمت امر و نهی می شود. یعنی در نبود برخی از شرایط، حکم وجوب به ضدش که حرمت است تبدیل می شود.
نوبهار در بیان شرایط امر به معروف و نهی از منکر گفت: اولین شرط وجوب امر و نهی، آگاه بودن آمر و ناهی است. کسی که امر و نهی می کند باید آگاهی عمیقی از دین و آموزه های دینی داشته باشد و این مهم، کار هرکسی نیست. شاید برای تاکید بر همین نکته است که قرآن می فرماید: ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر.
شرط دوم، آگاهی مرتکب به ترک واجب و ارتکاب حرام و اصرار بر آن است. اگر کسی از سر ناآگاهی واجبات را ترک می کند و یا محرمات را مرتکب می شود به اصطلاح جاهل است و باید او را آگاه کرد. مقوله ارشاد جاهل با امر و نهی متفاوت است. بین کسی که نمی داند و یا قانع نشده است که فلان رفتار واجب است و باید انجام دهد یا رفتاری حرام است و باید آن را ترک کند با فردی که واجب و حرام را می شناسد و دانسته مرتکب خلاف می شود و بر آن اصرار دارد، تفاوت وجود دارد. با آنکه آگاه کردن ناآگاهان کار بسیار خوبی است اما معمولا –جز در شرایط خاص- واجب نیست. در بسیاری از موارد، کار درست خیرخواهان واقعی، ارشاد و راهنمایی است.ن کسی که نمی داند و یا قانع نشده است که فلان رفتار واجب است و باید انجام دهد یا رفتاری حرام است و باید آن را ترک کند با فردی که واجب و حرام را می شناسد و دانسته مرتکب خلاف می شود و بر آن اصرار دارد، تفاوت وجود دارد. با آنکه آگاه کردن ناآگاهان کار بسیار خوبی است اما معمولا –جز در شرایط خاص- واجب نیست. در بسیاری از موارد، کار درست خیرخواهان واقعی، ارشاد و راهنمایی است.
این محقق حوزوی افزود: شرط دیگر وجوب امر به معروف و نهی از منکر این است که امر و نهی نباید ضرر داشته باشد. مقصود از ضرر چنان معنای عامی است که شامل ضرر به جان، عرض و آبرو و مال خود آمر و ناهی می شود. این گونه ضررها به کسان و نزدیکان آمر و ناهی یا مؤمنان هم همین حکم را دارد.
نوبهار افزود: برابر مبانی فقهی یکی از جلوه ها و مصادیق ضرری که می تواند وجوب امر و نهی را بردارد ضرر به اصل چهره و سیمای دین است. فرض بعید و دور از ذهنی نیست که گونه ای از امر و نهی، اصل دین و آیین را در دیدگان مردم زشت جلوه دهد. درست نیست که اصل دین فدای یکی از احکام آن بشود. بنابراین در امر و نهی باید فقدان ضرر به معنای عام آن را در نظرداشت.
نوبهار با اشاره به رخداد عاشورا گفت: یکی از عللی که قرن هاست این واقعه مورد بحث و تامل اندیشمندان است این است که چرا امام حسین(ع) برای امر و نهی حاکم جور زمان خود جان عزیز خود و اهل بیت گرامی اش را در معرض خطر قرار دادند. در واقع با توجه به اینکه ضرر وجوب امرو نهی را برمی دارد پرسش این است که امام حسین(ع) چه مصالحی را مد نظر داشتند که خود در این راه این گونه فداکاری و از جان گذشتگی نمودند؛ هرچند کسی را به ورود در این ماجرا مجبور نکردند.
نوبهار در ادامه بیان شرایط امر به معروف و نهی از منکر گفت: بی شک امر به معروف و نهی از منکر نباید مستلزم تحقیر و نقض کرامت کسانی شود که مورد امر و نهی قرار می گیرند. وقتی کرامت مجرمی که شایسته مجازات است نباید مخدوش شود به طریق اولی کرامت کسی که مورد امر و نهی قرار می گیرد نیز نباید مخدوش شود. حتی اگر قرار است کسی اعدام شود جایز نیست که او را دشنام دهیم. مرحوم امام خمینی در چند مساله از مسائل امر به معروف و نهی از منکر به این مساله تصریح کرده اند و این، برابر مبانی و اصول از مسلمات است و از مسائلی نیست که در آن اختلاف نظر وجود داشته باشد. هرچند فقیهان این نکته را صریحا در شمار شرایط امر و نهی نیاورده اند اما بی تردید از شرایط است.
نوبهار تاکید کرد: افرادی که در پی قانونمندکردن امر و نهی هستند خوب است شتاب نکنند و به این ظرافت ها هم توجه نمایند. جایز نیست که انسان با فعل حرام مانند دشنام دادن و اهانت نمودن یا تحقیر کردن، کسی را امر و نهی کند. در این باره حتی باید به آبرو و حیثیت خانواده کسی که مورد امر و نهی قرار می گیرد نیز توجه کنیم. گاه با اعلام خلاف یک عضو خانواده به طور عمومی حیثیت کل خانواده یا خاندان او در معرض هتک قرار می گیرد.
نوبهار در ادامه افزود: اما آیا آمر به معروف و ناهی از منکر باید عادل هم باشد؟ معمولا بیشتر فقها عدالت را از شرایط آمر و ناهی نمی دانند؛ اما برخی مانند شیخ بهایی عدالت را هم از جمله شرایط آمر و نهایی می دانند. نوبهار در ادامه افزود: اما آیا آمر به معروف و ناهی از منکر باید عادل هم باشد؟ معمولا بیشتر فقها عدالت را از شرایط آمر و ناهی نمی دانند؛ اما برخی مانند شیخ بهایی عدالت را هم از جمله شرایط آمر و نهایی می دانند.
نوبهار تاکید کرد: جدا از شرط عدالت، این فتوا که انسان آلوده به انواع معاصی در عین حال وظیفه داشته باشد دیگران را امر و نهی کند فتوای مناسبی نیست. گاه ورود افراد معصیت کار به ساحت امر به معروف و نهی از منکر مایه وهن دین هم هست. می توان گفت این نوع امر و نهی نوعاً مضر به حال دین و دینداران است. کسی که به انواع آلودگی ها مبتلاست چگونه می تواند دیگران را به کار خیر وادارد یا از زشتی بازدارد؟ اگر -به شرحی که عرض خواهم کرد- امر به معروف و نهی از منکر باید به نتیجه هم بینجامد و مبنای آن وظیفه گرایی صرف و غیر هدفمند نیست باز هم باید بر شرایط و کیفیت بالای آمر و ناهی تاکید کنیم. امر و نهی افراد بی کیفیت معمولا نتیجه بخش هم نیست. البته حساب جلوگیری از مواردی مانند قتل نفس که شارع مقدس در هر حال به آن راضی نیست جداست.
این روحانی در ادامه شرایط وجوب امر و نهی گفت: امر و نهی باید نتیجه ای در پی داشته و مؤثر و کارآمد باشد. تحلیل ده ها مساله ای که فقیهان در باب امر به معروف و نهی از منکر بیان کرده اند نشان می دهد که از نظر آنان روح نتیجه گرایی و پیامدگرایی بر این مقوله حاکم است. چنین نیست که وظیفه داشته باشیم امر و نهی کنیم حتی اگر نتیجه ای عایدمان نشود. پس افزون بر این که امر و نهی نباید زیانبار باشد؛ باید نتیجه هم در بر داشته باشد. البته مقصود نتیجه در معنای وسیع آن است. گاه امروز که کسی را امر و نهی می کنیم سودی نمی بخشد اما در آینده همین امر و نهی نسبت به او به بار می نشیند و ثمر می دهد. گاه کسی را امر و نهی می کنیم و بر او اثر نمی گذارد اما بر دیگری اثر می گذارد.
نوبهار تاکید کرد: اگر ملاک دستیابی به نتیجه است، گاه نتیجه ممکن است با سکوت یا با خواهش و درخواست محقق شود؛ در این فرض، وظیفه همین است نه امر و نهی.
نوبهار تاکید کرد: اگر ملاک دستیابی به نتیجه است، گاه نتیجه ممکن است با سکوت یا با خواهش و درخواست محقق شود؛ در این فرض، وظیفه همین است نه امر و نهی.نوبهار تاکید کرد: اگر ملاک دستیابی به نتیجه است، گاه نتیجه ممکن است با سکوت یا با خواهش و درخواست محقق شود؛ در این فرض، وظیفه همین است نه امر و نهی.
این استاد دانشگاه با اشاره به نظام اخلاقی وظیفه گرا افزود: در این نظام اخلاقی، کنش گر اخلاقی در مقام عمل خود یا داوری اخلاقی نسبت به دیگران نباید به نتیجه و پیامد عمل نگاه کند بلکه باید به وظیفه عقلانی و اخلاقی خود و یا دیگری قطع نظر از نتایج و پیامدهای آن نگاه کند. کانت بر مبنای همین وظیفه گرایی است که معتقد است اگر ظالم قاهری سراغ مظلومی را از شما گرفت و او در خانه شماست مجاز نیستید برای نجات جان مظلوم دروغ بگویید؛ زیرا در این صورت اعتبار صدق و راست گویی مخدوش می شود. در واقع دروغ مصلحت آمیز از نظر او توجیه اخلاقی ندارد.
وی در نقد این دیدگاه گفت: گمان نمی کنم کانت و یا دیگر وظیفه گرایان توانسته باشند دفاع مطلق و بی نقصی از این نظریه بکنند و اشکالات آن را پاسخ دهند. درست است که وظیفه گرایی به ارزش های مطلق دامن می زند و الهام بخش این اندیشه است که مجاز نیستیم زیر تاثیر ملاحظات و مصلحت سنجی های عملگرایانه از اصول اخلاقی دست بکشیم و این امر مثبتی است؛ اما شهود اخلاقی ما نمی پذیرد که فارغ از نتیجه و پیامد رفتارهایمان اقدام کنیم.
نوبهار در پایان با بازگشت به مقوله امر و نهی در حرکت امام حسین(ع) افزود: به نظر می رسد امام(ع) هم با توجه به نتایج امر به معروف و نهی از منکر نمودند. هر هدفی را که برای اقدامات امام ترسیم کنم آن حضرت به طور هدفمند و عقلانی به آن هدفها دست یافتند. امام علیه السلام در برابر استبداد و بیعت اجباری و بدعت های نظام اموی تا پای جان ایستاد. عمق فساد و استبداد عمیق نظام اموی را افشا نمودند. شرایط به گونه ای بود که امام(ع) لازم دانستند جان عزیز خود را فدا کنند. توجه کنیم که گاه سکوت در برابر نوعی ستم و بدعت برای فرد عادی جایز است، اما برای کسی مانند سبط پیامبر(ص) که الگوی جامعه اسلامی است جایز نیست. بر همین مبناست که امام خمینی در شرایطی در مباحث امر به معروف و نهی از منکر بر لزوم اعلام بیزاری روحانیون از رژیم شاهنشاهی تاکید داشتند حتی اگر نتیجه خاص و معین مورد نظر از امر و نهی حاصل نشود. زیرا این گونه امر و نهی اتهام سازش و همراهی علما با ظلم و ظالم را از میان برمی دارد و این چیز کمی نیست. امام حسین علیه السلام با خون پاک خود و یارانش درختی را آبیاری کرد که پیوسته در حال ثمردهی است. امام(ع) چراغی را برافروخت که پیوسته به روح و جان آزادگان و آزادی خواهان نور و روشنایی می بخشد و الهام بخش آنهاست. بنابر این، اهداف عقلانی امر و نهی آن حضرت هم تحقق یافته و یا در بستر حرکت زمان در حال تحقق یافتن است.
محمد سعید بهمن‌پور: اسماعیل امام حسین(ع) علی اکبر بود
محمد سعید بهمن‌پور در پنجمین شب از سلسله نشست‌های خانه اندیشمندان علوم انسانی به مناسبت ایام شهادت سیدالشهدا (علیه السلام) به ایراد سخنرانی پرداخت.
محمد سعید بهمن پور در ویژه برنامه ماه محرم در خانه اندیشمندان علوم انسانی با اشاره به اهمیت توسل گفت: موردی که همواره در اجتماع ما مورد شبهه قرار گرفته و در معنا و مفهوم آن ما و مردم دچار مشکل شدیم، موضوع توسل است. توسل نوعی شفاعت است. وقتی همه اینها با هم قاطی می شوند مورد گیج شدن گوینده، مستمع و مردم می شود. توسل وسیله حرکت به سمت پرودگار است. در سوره مائده آمده است ای کسانی که ایمان آورده اید از اینکه خداوند را فراموش کنید و مخالفت کنید پرهیز کنید و وسیله ای برای به سوی او رفتن بجویید. فرشتگان هم به دنبال وسیله ای هستند که به خداوند نزدیک شوند. نمی شود کسی بگوید من عاشق خدا هستم ولی کاری نمی کنم. باید کاری کنیم تا به خدا نزدیک شویم. در نهج البلاغه، امیرالمومنین درباره وسیله صحبت قراع دارند. بالاترین وسیله ایمان است. اصل وسیله ایمان است.
وی افزود: در جهان عده ای خداوند را بدون دین قبول دارند و می گویند دین های قدیمی به درد ما نمی خورد. برخی می خواهند بین خدا و رسولان خدا فاصله بیندازند که این مورد قبول نیست.
بهمن پور با اشاره به اهمیت جهاد در راه خدا گفت: قله اسلام و تسلیم شدن، جهاد در راه خدا است کاری که امام حسین (ع) کردند. جهاد امام کار معمولی نبود.
وی افزود: وسیله دیگری که باعث ارتباط ما می شود فطرت است.
وی با اشاره به اهمیت نماز بیان کرد: ما دین بدون نماز در هیچ دوره ای نداشتیم. از صد تا نماز شاید در دو مورد، ارتباط ما برقرار شود همین بس است. اگر نماز نخوانیم اصل ارتباط برقرار نمی شود.
بهمن پور بیان کرد: صله رحم باعث زیاد شدن مال و تاخیر انداختن اجل می شود. صله رحم فقط تلفن زدن نیست اصل صله رحم، کمک کردن به فامیل و خویشاوندان است که نیاز به کمک دارند. ممکن است خویشاوندی را سال ها نبینیم این قتل رحم نیست اما اگر به نیاز آنها توجه نکنیم، قتل رحم کردیم.
وی در ادامه افزود: برای هر انسانی در ابتدای تولد اجل تعیین شده است اما هر انسانی با آن اجل نمی میرد. امام سجاد (ع) می فرمایند انسان ها بیشتر از اینکه با اجلی که خداوند برای آنها تعیین کرده بمیرند با گناه خود می میرند. گاهی انسان ها بیشتر از اجلی که برای آنها مقرر شده عمر می کنند. چیزی که عمر را زیاد و تقدیر را عوض می کند اجلی است که نزد او نوشته شده است و او نمی داند این هم وسیله ای برای رسیدن به خداوند است. هرکار خیری که انسان انجام می دهد وسیله ای برای رسیدن به خداوند است. هر کمکی که می کنیم و هر قرآنی که می خوانیم وسیله ای برای رسیدن به خداوند است.
این روحانی برجسته تاکید کرد: فکر می کنیم بین خداوند و ما واسطه وجود دارد و باید همه چیز را از ائمه سوال کنیم. اهل سنت در این مورد با ما اختلاف نظر دارند آنها معتقد هستند خداوند واسطه نیاز ندارد همه باید مستقیم از خداوند سوال کنند. با خداوند کسی دیگری را نخوانید این آیه قرآن است. توسل معنای دقیقی دارد.
بهمن پور تاکید کرد که وسیله با واسطه اشتباه نشود. اینکه کنار حرم هستید همه چیز را از خداوند بخواهید اما چون تصور می کنیم امامان قدرت دارند به آنها متوسل می شویم. آن قبر وسیله ای برای تقرب به خداوند است.
وی با طرح یک سوال که آیا گریه وسیله تقرب به خداوند است، گفت: بله. هرچه انسان ها، بیشتر به خداوند نزدیک شوند خواسته های آنها زودتر اجابت می شود. اشک برای امام حسین (ع) وسیله ای برای نزدیک تر شدن به خداوند است.
بهمن پور با اشاره به حکومت معاویه اظهار کرد: حکومت معاویه ۲۰ سال طول کشید و مفاد صلح نامه هم نقض شد. در سال ۵۸ امام حسین (ع) به حج رفتند و شاید در همان سال دعای عرفه را خواندند. آنجا امام خواستند تا اصحاب پیغمبر و تابعین بیایند. حدود ۷۰۰ نفر آمدند و در خیمه امام جمع شدند، امام سخنرانی غرایی کردند و دلیل قیام خود را نیز بیان کردند. در این خطبه امام درباره مقام امام علی (ع) و اینکه معاویه چه کرده است سخنرانی کردند. امیر مدینه، امام حسین (ع) را فراخواندند تا بیعت کند امام می فرمایند چطور می توانم با یزید بیعت کنم.
بهمن پور با اشاره به ذبح اسماعیل بیان کرد: وقتی ابراهیم مامور ذبح اسماعیل شد و این کار را انجام داد یعنی هر دو تسلیم شدند. وقتی کارد بر گلوی اسماعیل قرار گرفت ندا آمد که بس است ما می خواستیم، تسلیم پذیری و آستانه انسان را در برابر خدا ببینیم. خداوند با ابراهیم آستانه تسلیم پذیری انسان را سنجید و ندا آمد من تو را امام قرار دادم. در ادامه ندا به پیغمبر آمد که از دین و ملت ابراهیم تبعیت کن.
وی با طرح این مسئله که، کار ابراهیم سخت بود یا اسماعیل، اظهار کرد: کار ابراهیم سخت تر بود زیرا باید شیره دل و فرزند خود را ذبح می کرد. داستان ابراهیم چندین بار برای امام حسین (ع) تکرار شد. کسی نمی تواند تصور کند که در یک روز همه عزیزان یک نفر شهید شوند. وقتی علی اصغر شهید می شود امام دست بر گلوی او می گذارند و خونش را به آسمان پرتاب می کنند و به خداوند می گویند، من در برابر تو تسلیم هستم. اسماعیل، امام حسین (ع) علی اکبر بود.
