هجرت امام خمینی (س) به فرانسه را باید نقطه عطفی در مبارزات مردم ایران علیه حکومت پهلوی دانست. حضور امام در فرانسه به حرکت های مردمی ضد رژیم شاه سرعت بخشید و به انعکاس گسترده نهضت انقلاب اسلامی در سطح جهان منجر شد. امام در روزهای پایانی مبارزه، از قلب اروپا نهضت شان را راهبری می کردند و این موضوع، قدرت رسانه ای شدن آن را بسیار بالا برد.
منصوره جاسبی: هجرت امام به پاریس یا به تعبیری دیگر تبعید امام خمینی به پاریس را می توان نقطه عطفی در روند رو به رشد حرکت های مردمی علیه رژیم پهلوی به شمار آورد چرا که با توجه به گسترش رسانه ای مبارزات مردمی به رهبری امام خمینی (س)، رژیم شاه بر سختگیری های خود و کشتار مردم افزود و روند انقلاب را تسریع بخشید که در این مقاله بر آنیم به علت این هجرت، چگونگی انجامش، پیامدهای آن، علت حمایت فرانسه از امام، مدت اقامت ایشان در فرانسه و محل اقامت امام در فرانسه بپردازیم.
علت هجرت امام به فرانسه
پس از سخنرانی امام خمینی علیه لایحه کاپیتولاسیون و تبعید ایشان به ترکیه و سپس به عراق، رژیم شاه گمان می کرد که برای همیشه خطر حضور امام و رهبری مردم به وسیله ایشان را دفع کرده است؛ غافل از آنکه امام بر قلب تک تک دوستانش فرمانروایی می کرد. ایشان که از دوران نوجوانی مبارزات خود علیه ظلم و ستم را آغاز کرده بودند، اجازه نمی‌دادند که دوری از وطن همراهی ایشان با مبارزات مردمی را کمرنگ کند. بنابراین هر چه ظلم و خفقان رژیم بیشتر می شد، فعالیت های مخفی مردم و شکل گیری گروه های مبارز نیز بیشتر می شد و امام نیز با تماس با مبارزانی که در نجف به حضور ایشان می رسیدند یا در نامه به افراد مختلف، نهضت را رهبری می کردند. البته ناگفته نماند که بی مبالاتی های رژیم و سران حکومت نیز در این قضیه، بر سرعت شکل گیری انقلاب بی تاثیر نبود، مانند مقاله روزنامه اطلاعات و توهین به امام که آتش خشم مردم را شعله ور کرده و باعث قیام های پی در پی در شهرهای مختلف شد که پیامدهای متفاوتی را که در ادامه به اختصار به آنها پرداخته می شود، به دنبال داشت:
۱. اخراج امام از عراق
۲. ممانعت دولت کویت از ورود امام به خاک آن کشور
۳. بازگشت امام به بغداد
۴. هجرت امام به فرانسه
برای مطالعه بیشتر درباره مبارزات امام خمینی پیش از هجرت به فرانسه زندگینامه کوتاه امام خمینی را مطالعه کنید.
۱. اخراج امام از عراق
شاه و همفکرانش چاره را در این دیدند که از حکومت بعث عراق بخواهند تا امام را از عراق اخراج کند بنابراین در دیداری که میان وزرای خارجه ایران و عراق در نیویورک صورت گرفت، این برنامه در دستور کار قرار گرفت؛ ناگفته نماند که پیش از این نیز رژیم بعث به خاطر تعهدی که به رژیم شاه داشت به وسیله حجت الاسلام والمسلمین سید محمود دعایی از امام خواسته بود تا فعالیت های خود را محدود کند. اما امام زیر بار این موضوع نرفت تا سرانجام اولین روز مهر ماه سال ۵۷، بیت امام در نجف به محاصره نیروهای بعثی درآمد. با انعکاس این خبر میان مسلمانان به ویژه مردم ایران و عراق، موجی از خشم و نفرت نسبت به حکومت های ایران و عراق بلند شد.
سعدون شاکر، رئیس سازمان امنیت عراق به حضور امام رسید و شرط اقامت امام را دست کشیدن از فعالیت های سیاسی قرار داد اما فایده ای نداشت و امام زیر بار شرط و شروط ها نرفت و بدین ترتیب مقدمات هجرت امام از عراق و تبعید امام به فرانسه فراهم شد.
۲. ممانعت دولت کویت از ورود امام به خاک آن کشور
امام تصمیم گرفتند تا به سوریه بروند اما از آنجایی که روابط سوریه و عراق تیره بود مجبور بودند تا از طریق مرز کویت خود را به سوریه برسانند.
با رسیدن امام و همراهان به مرز عبدلی کویت، برای آقایان املایی، فردوسی پور و ابراهیم یزدی گذرنامه صادر می شود ولی با ورود امام و حاج احمدآقا موافقت نمی شود. خبر به وزارت کشور کویت می رسد و با این بهانه که قادر به تامین امنیت جانی امام نیستند از ورود ایشان جلوگیری می کنند حتی در مقابل این صحبت امام که قصد ماندن در کویت ندارند و تنها از طریق فرودگاه به سوریه خواهند رفت، نیز مقاومت کرده و عذر می آورند و به این ترتیب امام مجبور به بازگشت به بصره می شوند. در همین زمینه خاطره صادق طباطبایی از این رویداد و برخورد نامناسب مأموران عراقی را مطالعه کنید.
امام و همراهان در مرز عبدلی
۳. بازگشت امام به بغداد
پس از ممانعت ماموران کویتی برای عبور امام از مرز آن کشور، ایشان به همراه اطرافیانشان به مرز صفوان باز گشته و با تمسخر ماموران عراقی مواجه می شوند. آنها اصرار داشتند که مقصد بعدی امام را بدانند و برای اذیت و آزار بیشتر امام، آنها را متجاوز از هشت ساعت معطل می کنند تا جایی که ایشان عصبانی می شوند و می گویند که این رفتار ناشایست را به گوش جهانیان می رسانند. این برخورد امام باعث شد تا آنها را در هتلی در بصره پذیرایی کنند. در آنجا با همفکری فرزندشان مرحوم حاج احمدآقا تصمیم می گیرند به فرانسه هجرت کنند بنابراین فردای آن روز امام و همراهانشان با یک هواپیمای نظامی به بغداد منتقل می شوند. برای مطالعه بیشتر درباره اولین باری که اسم فرانسه به عنوان مقصد مهاجرت از سوی امام خمینی مطرح شد، اینجا کلیک کنید.
۴. هجرت امام به فرانسه
همان طور که گفته شد امام با مشورت حاج احمدآقا از رفتن به سوریه منصرف و فرانسه را برای اقامت کوتاه انتخاب کردند و به این ترتیب مقصد بعدی پاریس شد و هجرت امام به فرانسه شکل گرفت، و این هجرت را می توان یک کاتالیزور برای به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی نامید، هجرتی که امام خود را در انتخابش دخیل نمی دانستند، آنجا که در دهم مهر ۱۳۵۸ در جمع هیات دولت فرمودند:
«در صورتی که هیچ در ذهن من این نبود، تا آن وقت هم نبود ـ که من می روم خارج. من می روم پاریس که مملکتی است که آن دیگر وابسته به ایران و مستعمرۀ ایران نیست.» متن کامل سخنرانی امام درباره برخورد امنیتی دولت عراق و علت مهاجرت امام به فرانسه را ملاحظه کنید.
امام خمینی در نوفل لوشاتو
ایشان پیش از حرکت در پیامی که در چهاردهم مهر ماه سال ۵۷ خطاب به ملت ایران صادر کردند، علت مهاجرت به فرانسه را چنین عنوان داشتند:
«اکنون که من ـ به ناچار ـ باید ترک جوار مولا امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ را نمایم و در کشورهای اسلامی، دست خود را برای خدمت به شما ملت محروم ـ که مورد هجوم همه جانبۀ اجانب و وابستگان به آنان هستید ـ باز نمی‌بینم و از ورود به کویت با داشتن اجازه ممانعت نمودند، به سوی فرانسه پرواز می کنم.» متن پیام امام درباره علت هجرت به پاریس را در اینجا مطالعه کنید. همراهان امام نیز در خاطرات خود به دلایل مهاجرت امام به فرانسه پرداخته‌اند که یک نمونه از آن را می‌توانید در این گفتگو ملاحظه نمایید.
بدین ترتیب پس از آنکه امام، مقصد حرکت و مهاجرت خود را مشخص کردند، با توجه به برخوردهای پیش آمده در ساعت های پیشین و تهدید امام به آشکارسازی این برخوردها و رساندنش به گوش جهانیان، دولت عراق مصلحت خود را در آن دید که امام را با هواپیمای عراقی عازم فرانسه کند.
محل اقامت امام در فرانسه
با ورود امام به خاک فرانسه ایشان در دو مکان اقامت کردند:
۱. اقامت امام در پاریس
۲. اقامت امام در نوفل لوشاتو
نوفل لوشاتو ۴۱ سال بعد از ورود امام
۱. اقامت امام در پاریس
امام در مدت زمان بسیار کوتاهی قصد مهاجرت به فرانسه را کردند. دکتر یزدی به دکتر حبیبی خبر داد و گفت که امام منزل مستقل می خواهند اما در آن مدت کوتاه، وی نتوانست خواسته امام را عملی کند بنابراین امام در پاریس در آپارتمان آقای غضنفرپور که در طبقه چهارم یک ساختمان در محله کشان پاریس بود، مستقر شدند.
از آنجایی که این خانه کوچک بود و امام به واسطه رفت و آمدهایی که داشتند، نگران نارضایتی همسایه ها بودند، از همراهان خواستند تا دنبال خانه دیگری باشند و مقدمات رفتن ایشان به نوفل لوشاتو فراهم و به اقامت کوتاه دوروزه شان در پاریس پایان داده شد. بنابراین می‌توانیم بگوییم که دوران تبعید امام خمینی در پاریس چندان به طول نیانجامید.
۲. اقامت امام در نوفل لوشاتو
با اعلام نارضایتی امام از محل اقامتشان، دکتر عسکری ویلای خود را در دهکده نوفل لوشاتو در حومه پاریس در اختیار امام قرار داد و بعد از بازدید حاج احمدآقا از آنجا و مهر تاییدشان، فردای آن روز امام با اتومبیل آقای کیارشی از اعضای اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان اروپا به نوفل لوشاتو منتقل شدند و اینگونه این روستای کوچک، مرکز مخابره اخبار بزرگترین انقلاب قرن به سراسر دنیا شد. برای مطالعه بیشتر درباره دلایل انتخاب خانه دکتر عسکری برای سکونت امام خمینی، این خاطره از زبان حجت الاسلام و المسلمین محمود دعایی را ببینید.
چه کسانی در نوفل لوشاتو با امام دیدار کردند؟
الف) دیدار امام با شخصیت ها و گروه های ایرانی در زمان تبعید در فرانسه
در مدت اقامت امام در نوفل لوشاتو علاوه بر دانشجویان و خبرنگاران که علاقه مند به دیدار با امام بودند، بسیاری از گروه ها و شخصیت های سیاسی ایران به دیدار امام رفتند. از جمله این افراد می توان به شخصیت هایی چون آیت الله منتظری، سید محمد خامنه‌ای، آیت الله ابراهیم امینی، دکتر ابراهیم یزدی، دکتر کریم سنجابی، مهندس بازرگان، حسین مهدیان، حسن شریعتمداری، سید جلال‌الدین تهرانی و بسیاری از افراد سرشناس دیگر اشاره کرد.
دیدار افراد مختلف با امام در نوفل لوشاتو
ب) دیدار امام با شخصیت های سیاسی خارجی در زمان تبعید در فرانسه
امام در دوران تبعید در فرانسه علاوه بر دیدار با افراد و گروه های سیاسی ایرانی، با برخی از مقامات کشورهای خاص نیز ملاقات داشتند. از مهم‌ترین این مقامات می توان به چند عضو ارشد آمریکا، راسل کر نماینده‌ی مجلس عوام انگلیس، ریچارد کاتم استاد علوم سیاسی دانشگاه پیترزبورگ، نخست‌وزیر فرانسه و مذاکره با یکی از وزیران کابینه ضیاء الحق اشاره کرد. وجه اشتراک این افراد، عدم اطمینان آنان به پیروزی انقلاب و در مقابل، قاطعیت امام در مواضع و اندیشه های خود و سقوط رژیم پهلوی بود.
چرا فرانسه از امام خمینی حمایت کرد؟
به محض اطلاع مقامات کاخ الیزه از حضور امام در پاریس، مقاماتی از طرف ریاست جمهوری فرانسه در محل اقامت ایشان حاضر شدند و امام را به سکوت دعوت کردند اما امام نپذیرفتند. حاج احمدآقا در این باره گفته است:
«...رسیدیم پاریس... همان شب از کاخ الیزه آمدند پیش من که: «ما مواجه شدیم با این قضیه، چه بخواهیم و چه نخواهیم، آیت الله آمده است. اگر مطلع می شدیم نمی‌گذاشتیم.» وقت خواستند. امام گفتند بیایند. آمدند و گفتند حق ندارید کوچک ترین کاری انجام دهید و امام گفتند: «ما فکر می‌کردیم این جا مثل عراق نیست، من هر کجا بروم حرفم را می‌زنم. من از فرودگاهی به فرودگاهی دیگر و از شهری به شهری دیگر سفر می‌کنم تا به دنیا اعلام کنم که تمام ظالمان دنیا، دستشان را در دست یکدیگر گذاشته اند تا مردم جهان صدای ما مظلومان را نشنوند ولی من صدای مردم دلیر ایران را به دنیا خواهم رساند. من به دنیا خواهم گفت که در ایران چه می گذرد.» (کوثر، ج ۱، ص ۴۳۷-۴۳۸)
به این ترتیب امام دو سه روزی را از روی مصلحت به سکوت گذراندند اما این موضوع دوام نیاورد و خبرنگاران و عکاسان بسیاری خود را به محل اقامت امام رساندند و رقابت دو روزنامه لوموند و فیگارو بر سر مصاحبه با امام باعث شد تا مقامات فرانسوی موضع خود را تغییر دهند و به این ترتیب، نوفل لوشاتو تبدیل شد به مرکز مخابره اخبار مربوط به انقلاب و امام و گفت و گوها با ایشان با سرعت پیش رفت. برای مطالعه بیشتر در این خصوص می‌توانید خاطره جالب حاج احمدآقا از رقابت «لوموند» و «فیگارو» برای مصاحبه با امام خمینی را ملاحظه کنید.
امام در حلقه خبرنگاران و عکاسان
اولین سخنرانی امام پس از ورود به خاک فرانسه، در هفدهم مهر ماه سال ۵۷ و در جمع دانشجویان و ایرانیان مقیم فرانسه و دیگر کشورها صورت گرفت که امام در آن وعده پیروزی دادند. برای مطالعه بیشتر جلد سوم صحیفه امام خمینی را بخوانید.
اما بر خلاف تصوری که در زمینه آزادی عملی که دولت فرانسه به اجبار به امام داد، نکته های مهمی در بررسی اسناد به دست می آید که اولا چنین آزادی عملی وجود نداشته و دولت فرانسه محدودیت های فراوانی برای ایشان ایجاد کرده بود، ثانیا بر اساس اسنادی که به دست آمده است دولت این کشور تلاش داشت تا ایشان را ترور کند. ثالثا بر اساس اسناد بر جای مانده، دولت فرانسه، از همان روزهای نخستین ورود امام به آن کشور و به دنبال عملی نشدن توطئه برای ممنوعیت فعالیت سیاسی امام ، قصد اخراج ایشان از فرانسه را داشت که به دلیل مخالفت هایی که سفیر شاه در این زمینه داشت مجبور شد تن به اقامت اجباری امام بدهد؛ بنابر این دولت فرانسه در طول تاریخ اقامت امام در نوفل لوشاتو از هیچ توطئه ای علیه ایشان کوتاهی نکرد.
اما در ایام منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، دولت فرانسه سیاست جدیدی را در قبال امام اتخاذ کرد و به ناگاه با تلاش های دولت این کشور برای باقی ماندن امام خمینی در فرانسه مواجه می شویم. علت این امر نیز این بود که در دی ماه سال ۵۷ (۱۱-۱۷ دی ۵۷) ، کنفرانسی به نام گوادلوپ با حضور سران چهار کشور فرانسه، انگلیس، آمریکا و آلمان برگزار شد که در آن موضوع های مختلفی از جمله وضعیت ایران مطرح شده و با توجه به افزایش یافتن شعله های انقلاب، در آن جلسه مقرر شد تا شاه از ایران برود و زمام امور را به بختیار بسپارد تا ایشان امور را سامان بخشد. به دنبال این تصمیم گیری مقرر شد تا دولت فرانسه به نمایندگی از آمریکا پیامی را به امام خمینی بفرستد تا ضمن دعوت امام به حمایت از دولت بختیار، ایشان اقداماتی را به منظور جلوگیری از بروز هرگونه کودتا در ارتش شاهنشاهی انجام دهند.
این پیشنهادها که ظاهری معقول داشت در واقع فریبی بود که از آن طریق آمریکا تلاش داشت تا برنامه احتمالی کودتا را به ارتش شاهنشاهی و بدون دخالت خود معرفی کرده و با ایجاد ترس، امام را از پیگیری اهداف انقلابی خود منصرف کند. (برای مطالعه بیشتر، علت احترام دولت فرانسه به امام را مطالعه کنید) لیکن امام خمینی با درایتی بی نظیر در پاسخ به دولت فرانسه که واسطه ابلاغ پیام کارتر بود چنین فرمودند: "پیام آقای کارتر، دو جهت در آن بود؛ یکی راجع به موافقت کردن با حکومت فعلی، که دولت بختیار باشد؛ یا حداقل سکوت در این شرایط، و حفظ آرامش در این فترت؛ و یکی هم راجع به احتمال کودتای نظامی و یا پیش‌بینی کودتای نظامی، پیش‌بینی کشتار وسیع مردم، که ما را از آن می‌ترسانید." برای مطالعه بیشتر به صحیفه امام رجوع کنید.
هجرت امام خمینی به پاریس چه پیامدهایی در پی داشت؟
هجرت تاریخی امام خمینی به فرانسه، پیامدهای داخلی و خارجی مختلفی در پی داشت که به دلیل گستردگی آن تیتروار به آن اشاره می شود:
الف) واکنش دولت های ایران و فرانسه به حضور امام در فرانسه
ب) استراتژی اشتباه دولت شریف امامی در قبال این هجرت
ج) ایجاد محدودیت برای امام خمینی
د) تقویت روابط اطلاعاتی ایران و فرانسه
ه) استقرار امام خمینی در نوفل لوشاتو و ادامه مبارزات سیاسی
و) پاریس و سهولت ارتباطات و افزایش رسانه ای شدن اخبار نهضت امام خمینی
اولین پیام امام پس از هجرت به فرانسه
امام خمینی پس از هجرت به پاریس در شانزدهم مهر ماه سال ۵۷ در پیامی به ملت ایران به مناسبت آغاز سال تحصیلی به نکته های مهمی اشاره کرده و رسیدن به سعادت و آزادی و استقلال و حکومت عدل اسلامی را مستلزم برداشتن سدهای مختلف دانستند که عبارتند از:
۱ـ برچیده شدن نظام شاهنشاهی
۲. بیرون راندن تمام عناصری که در زمان سلطنت پهلوی متصدی امور مهمۀ کشور بوده‌اند.
۳. در همه حال، شعار ما قطع ایادی اجانب راست و چپ از سر کشور است.
ایشان در ادامه پیام به برشمردن وظایف دانش آموزان، دانشجویان و طلاب علوم دینی پرداخته اند.
برای مطالعه اصل پیام به صحیفه امام مراجعه کنید.
