برای نخستین بار در تاریخ اسرائیل، شمار دانشآموزان پایه اول در مدارس مذهبی از مدارس سکولار پیشی گرفته است؛ تغییری که کارشناسان آن را زنگ خطری برای ساختار اجتماعی و آینده اقتصادی و امنیتی اسراییل میدانند. همزمان، روند مهاجرت گسترده سکولارها، رشد جمعیت حریدی و ضعف آموزش دروس اصلی، چالشهای تازهای را پیشروی جامعهای قرار داده که اقتصاد و ارتشش بیش از هر زمان دیگری به دانش و فناوری وابسته است.
برای نخستین بار در تاریخ اسرائیل، امسال هزاران کودک بیشتر در مدارس مذهبی یهودی وارد پایه اول خواهند شد تا در مدارس سکولار؛ موضوعی که طبق دادههای ارائهشده از سوی وزارت آموزش به روزنامه تایمز آو اسرائیل، تغییری است که کارشناسان آن را نشانهای از یک دگرگونی بزرگ در ساختار اجتماعی اسراییل میدانند. علاوه بر این، دادهها نشان میدهد که شمار دانشآموزان پایه اول در مدارس سکولار برای دومین سال متوالی کاهش یافته است؛ بهطوریکه در سپتامبر ۲۰۲۳، پنجهزار دانشآموز کمتر وارد دبستانهای سکولار شدهاند، و این نیز رخدادی بیسابقه محسوب میشود.
کارشناسانی که با تایمز آو اسرائیل گفتوگو کردهاند هشدار دادهاند که دادههای مربوط به یک سال خاص باید با احتیاط تفسیر شود، چرا که عوامل ویژه میتوانند بر آن تأثیر بگذارند. با این حال، آنها اذعان دارند که این تحولات در مقایسه با ترکیب اجتماعی سنتی اسرائیل، تغییری چشمگیر به شمار میرود. این کارشناسان همچنین نگرانیهایی را مطرح کردهاند مبنی بر اینکه برخی شاخههای آموزش مذهبی، دانشآموزان خود را بهطور کافی برای ورود به دنیای مدرن یا برای ادغام و مشارکت در جامعه اصلی آماده نمیکنند؛ تغییری که میتواند اقتصاد و ارتش وابسته به فناوری اسرائیل را دچار آسیب و شکاف کند.
سرجیو دلاپرگولا، جمعیتشناس، استاد بازنشسته و رئیس پیشین مؤسسه «هارمان» مطالعات یهودیت معاصر در دانشگاه عبری اورشلیم در اینباره میگوید: «ما شاهد تغییری در ساختار اسراییل هستیم.»
تقریباً ۱۸۰ هزار کودک قرار است روز دوشنبه وارد دبستان شوند. از این تعداد، ۶۶ هزار و ۱۸۵ دانشآموز در مدارس دولتی عادی، ۲۹ هزار و ۴۷۰ دانشآموز در مدارس دولتی مذهبی ملی و ۴۲ هزار و ۷۵۱ دانشآموز در مدارس فوقارتدوکس ثبتنام کردهاند. علاوه بر این، ۱۱ هزار و ۴۱۸ کودک ششساله در مدارس بَدَوی، ۲ هزار و ۷۰۲ نفر در مدارس دروزی و ۲۶ هزار و ۹۷۵ نفر در مدارس عربی تحصیل خواهند کرد. دادهها همچنین شامل ۶۳ دانشآموز پایه اول ثبتنامشده در مدارس چرکس است.
بر این اساس، مجموع کودکان ثبتنامشده در مدارس ارتدوکس به ۷۲ هزار و ۲۲۱ نفر میرسد؛ یعنی حدود ۶ هزار نفر بیشتر از مدارس سکولار یهودی. در سال ۲۰۰۰ ــ نخستین سالی که دادهها به روزنامه تایمز آو اسرائیل ارائه شد ــ توازن همچنان قاطعانه به نفع آموزش سکولار بود: ۵۱ هزار و ۶۸۰ دانشآموز وارد مدارس سکولار شدند، در مقایسه با ۱۶ هزار و ۶۳۹ نفر در مدارس مذهبی ملی و ۱۶ هزار و ۵۲۵ نفر در مدارس حریدی. در سال ۲۰۱۵، مدارس سکولار ۶۶ هزار و ۵۹ دانشآموز پایه اول را ثبتنام کردند، در حالیکه ۲۳ هزار و ۸۳ نفر وارد مدارس مذهبی ملی و ۲۹ هزار و ۹۶۷ نفر به مدارس حریدی پیوستند.
سرجیو دلاپرگولا، جمعیتشناس، در گفتوگوی تلفنی با تایمز آو اسرائیل گفت: «به نظر من اعداد وزارت آموزش نکات جالبی را نشان میدهد. پیش از هر چیز، طی ۲۵ سال گذشته، سهم کلی دانشآموزان یهودی و عرب در پایه اول نسبتاً پایدار مانده است، در حالیکه تعداد دانشآموزان عرب تنها اندکی کاهش یافته است.» او توضیح داد: «در سال ۲۰۰۰، کودکان عرب ۲۶ درصد از دانشآموزان پایه اول را تشکیل میدادند، این رقم در سال ۲۰۱۵ به ۲۴ درصد و در سال ۲۰۲۵ به ۲۳ درصد رسیده است. در مقابل، تغییر در بخش یهودی بسیار چشمگیر بوده است. در سال ۲۰۰۰، ۶۱ درصد از دانشآموزان پایه اول یهودی در مدارس سکولار، ۲۰ درصد در مدارس مذهبی ملی و ۲۰ درصد در مدارس حریدی ثبتنام کرده بودند. امروز، سهم سکولارها به ۴۸ درصد کاهش یافته، مذهبیهای ملی ۲۱ درصد و حریدیها ۳۱ درصد را تشکیل میدهند.» این آمار نشان میدهد که پس از سالها ثبات نسبی ــ با میانگین ۷۰ تا ۷۲ هزار دانشآموز سکولار پایه اول در هر سال ــ این تعداد در سال ۲۰۲۴ و سپس در سال ۲۰۲۵ کاهش یافته است.
وقتی از دلاپرگولا پرسیده شد آیا کاهش شدید شمار دانشآموزان سکولار پایه اول میتواند به موج بیسابقه مهاجرتی که اسرائیل طی دو سال گذشته تجربه کرده مرتبط باشد، او گفت چنین ارتباطی «قابلقبول» است. بین سالهای ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، شمار بیسابقهای از اسرائیلیها مهاجرت کردند. حدود ۸۲ هزار نفر که در سال ۲۰۲۳ از اسرائیل خارج شدند، تا پایان سال ۲۰۲۴ بازنگشتند، در حالیکه تنها ۲۴ هزار اسرائیلی در همین دوره مهاجرت معکوس داشتند. علاوه بر این، حدود ۳۰ هزار مهاجر جدید نیز وارد اسرائیل شدند.
این روند همزمان با تلاش دولت برای پیشبرد طرح بحثبرانگیز اصلاحات قضایی در اوایل ۲۰۲۳ آغاز شد؛ طرحی که به گفته منتقدان دموکراسی را تضعیف میکرد، و پس از حملات حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و جنگ متعاقب آن شدت بیشتری گرفت.
سرجیو دلاپرگولا گفت: «این فرض منطقی است که کاهش تعداد دانشآموزان سکولار پایه اول با مهاجرت مرتبط باشد، چرا که کسانی که فلسطین اشغالی را ترک میکنند، بیشتر سکولار هستند تا مذهبی یا حریدی. اما در این مرحله نمیتوان با قطعیت گفت که چنین است.»
این جمعیتشناس یادآور شد که دادههای اداره مرکزی آمار اسرائیل نشان میدهد حدود ۲۹ هزار نفر از کسانی که اسراییل را ترک کردهاند، اسرائیلیهایی بودهاند که توسط خاخاماعظم بهعنوان یهودی شناخته نمیشوند. در حالیکه خاخاماعظم تنها فرزندان مادران یهودی را یهودی میداند، طبق قانون بازگشت، هر فردی که یکی از پدربزرگها یا مادربزرگهای او یهودی باشد ــ به همراه خانواده نزدیکش ــ حق مهاجرت به اسرائیل را دارد. این جمعیت، که بیش از نیم میلیون نفر را شامل میشود، فرزندان خود را عمدتاً در مدارس سکولار ثبتنام میکنند.
دلاپرگولا همچنین اشاره کرد که تعداد کل دانشآموزان پایه اول در سالهای اخیر اندکی کاهش یافته است. پس از رسیدن به رکورد تاریخی ۱۸۰ هزار و ۳۵۶ نفر، این رقم در سال ۲۰۲۴ به ۱۷۸ هزار و ۵۲۶ نفر کاهش یافت و سپس در سال ۲۰۲۵ دوباره به ۱۷۹ هزار و ۵۶۴ نفر رسید. این تغییرات در حالی رخ داده که از سال ۲۰۰۰ روندی افزایشی ادامه داشت؛ سالی که تنها ۱۱۴ هزار کودک وارد پایه اول شدند.
با وجود اینکه نرخ باروری در میان اسرائیلیهای سکولار همچنان کمتر از گروههای مذهبی و حریدی است ــ خانوادههای آنها ممکن است بهطور متوسط تا شش فرزند داشته باشند ــ اما نرخ باروری سکولارها همچنان بیش از دو فرزند برای هر زن است؛ سطحی که برای حفظ جمعیت کافی به شمار میرود. دلاپرگولا در این زمینه گفت: «در شهر تلآویو ــ که عمدتاً سکولار است ــ تعداد کودکانی که به دنیا میآیند، بیشتر از هر کشور اروپایی است.»
امتناع از کار و خدمت سربازی
دلاپرگولا همچنین تأکید کرد که افزایش شمار دانشآموزان حریدی، چالشهای مهمی برای جامعه اسرائیل به همراه دارد. او گفت: «از یک سو، دولت باید به دلیل حق کودکان حریدی برای دریافت آموزش، منابع لازم را در اختیار این جامعه قرار دهد؛ اما از سوی دیگر، اگر در مقابل این منابع شاهد امتناع از کار و خودداری از خدمت در ارتش باشیم، با یک مشکل بزرگ روبهرو خواهیم شد.»
سیستم آموزشی حریدی شامل چندین نوع مدرسه است؛ از مدارس دولتی که کل برنامه درسی اصلی مورد نیاز در اسرائیل را تدریس میکنند، تا مدارس نیمهخصوصی یا کاملاً خصوصی که تنها بخشی از دروس اصلی یا تقریباً هیچیک از آنها را آموزش نمیدهند و فقط بخشی از بودجهشان از سوی دولت تأمین میشود.
رشد سریع جامعه حریدی طی سالها نگرانیهایی جدی درباره ادغام آن در جامعه گستردهتر اسرائیل ایجاد کرده است ــ بهویژه در زمینه تقسیم مسئولیتهای مدنی و اقتصادی. تنها ۵۴ درصد از مردان حریدی شاغل هستند، بخش بزرگی از خانوادههای این جامعه زیر خط فقر زندگی میکنند، و رهبران آن بهطور مداوم در برابر تلاشها برای اعزام جوانان به ارتش مقاومت کردهاند؛ با وجود آنکه دیوان عالی عدالت حکم داده است دههها معافیت عمومی از خدمت نظامی غیرقانونی بوده و اصل برابری را نقض کرده است.
به گفته پروفسور دن بندیوید، رئیس مؤسسه پژوهشی شورش در حوزه اجتماعی-اقتصادی و استاد اقتصاد دانشگاه تلآویو، جامعه حریدی تنها یکی از چالشهایی است که نظام آموزشی اسرائیل با آن مواجه است. او در گفتوگوی تلفنی گفت: «اسرائیل اساساً در ریاضی، علوم و خواندن پایینتر از کل دنیای توسعهیافته قرار دارد.»
او به عملکرد سالهای طولانی اسرائیل در آزمون بینالمللی پیزا (PISA) سازمان OECD اشاره کرد که سطح عمومی دانشآموزان کشورهای عضو را میسنجد.
بندیوید توضیح داد: «مدارس سکولار در اسرائیل بهترین عملکرد را دارند، اما دانشآموزانشان همچنان پایینتر از بیشتر همتایان OECD رتبه میگیرند. مدارس مذهبی ملی ضعیفتر از ۸۰ درصد کشورهای دیگر عمل میکنند، در حالیکه دانشآموزان عرب پایینتر از بسیاری از کشورهای در حال توسعه قرار دارند. اما مدارس حریدی اساساً در این معادله جایی ندارند، چرا که دانشآموزانشان معمولاً در این آزمونها شرکت نمیکنند.»
بر اساس دادههای مؤسسه شورش، دانشآموزان اسرائیلی در مجموع در میان ۳۶ کشور رتبه ۳۱ را کسب کردهاند، در حالیکه کره جنوبی، ژاپن و فنلاند در صدر قرار دارند. اگر تنها مدارس سکولار در نظر گرفته شوند، اسرائیل به رتبه ۲۲ میرسد، اندکی بالاتر از فرانسه و ایالات متحده. مدارس مذهبی ملی بهتنهایی در رتبه ۲۹ قرار میگیرند، میان لتونی و ایتالیا، و دانشآموزان عرب در پایینترین جایگاه جدول خواهند بود.
بندیوید هشدار داد: «این همان شیوهای است که ما فرزندانمان را برای رقابت با دانشآموزان دیگر کشورها در یک اقتصاد جهانی آماده میکنیم.»
او با اشاره به ضعف جدی در آموزش دروس اصلی در بخش حریدی افزود: «تقریباً نیمی از کودکان اسرائیلی در حال دریافت چیزی هستند که در اصل یک آموزش جهانسومی است.»
به گفته او: «اگر امروز آنها نیمی از کودکان هستند، فردا نیمی از بزرگسالان ــ و حتی بیشتر ــ خواهند بود. سهم جامعه حریدی در جمعیت کل هر ۲۵ سال یکبار دو برابر میشود.» بهعنوان نمونه، در شهر قدس شمار دانشآموزان پایه اول حریدی تقریباً دو برابر مجموع دانشآموزان یهودی سکولار و مذهبی است (۸۶۵۲ در مقابل ۴۶۴۳)، بر اساس آماری که شهرداری به روزنامه تایمز آو اسرائیل ارائه کرده است. علاوه بر این، تعداد کودکان عربی که امسال وارد دبستان میشوند ۷۷۸۰ نفر است.
بندیوید تأکید کرد که اقدام فوری برای اصلاح نظام آموزشی اسرائیل ضروری است. او خاطرنشان کرد که با وجود اینکه دانشآموزان اسرائیلی نسبت به تقریباً تمام همتایان OECD روزهای بیشتری در مدرسه میگذرانند و ساعات بیشتری در کلاس هستند، نتایج آموزشی آنان همچنان بسیار پایینتر از استانداردهای بینالمللی است.
او در پایان گفت: «اکثریت بزرگسالانی که آموزشی جهانسومی دریافت کردهاند، نمیتوانند یک اقتصاد جهاناولی یا یک ارتش جهاناولی را حفظ کنند. ما با یک وضعیت اضطراری در حوزه امنیت ملی روبهرو هستیم.»
