این گزارش، چهارمین بخش از سلسله گزارشهای فارن پالیسی درباره عملیاتهای مهم و مخفی سازمان سیا است؛ گزارشی که نشان میدهد چرا با وجود گذشت دههها، نظریههای توطئه پیرامون سیا همچنان زنده و فراگیر ماندهاند. از واترگیت و ترور جان اف. کندی تا ماجرای کنتراها و حتی دوران ریاستجمهوری ترامپ، لایههای سنگین محرمانگی، عملیاتهای پرخطر و افشاگریهای رسانهای، تصویری مبهم و پرابهام از این سازمان ساخته که ذهنیت عمومی آمریکا را پیوسته درگیر کرده است.
ریاستجمهوری ترامپ و نگرانیهای عمیق در سیا
«ریاستجمهوری دونالد ترامپ نگرانی عمیقی را در جامعۀ اطلاعاتی آمریکا ــ بهویژه در سازمان سیا ــ برانگیخته است. این نگرانی تنها ناشی از بحثهای اخیر پیرامون سپردن یک نقش «نظارتی» بر این سازمان به رابرت اف. کندی جونیور ــ چهرهای جنجالی و نظریهپرداز توطئه ــ نیست؛ بلکه ریشه در وعدۀ ترامپ برای نابودی آنچه او و حامیانش «دولت پنهان» مینامند است. «دولت پنهان» در نگاه ترامپ و متحدانش، شبکهای از مقامات انتخابنشده ــ عمدتاً در سرویسهای اطلاعاتی ــ است که قصد دارند مانع ادامۀ حضور او در کاخ سفید شوند و در نتیجه ارادۀ مردم آمریکا را نادیده بگیرند.»
این گزارش برگرفته از کتاب «سیا: تاریخ امپراتوری» نوشتۀ هیو ویلفورد (انتشارات Basic Books، ۳۸۴ صفحه، ژوئن ۲۰۲۴) است.
ریشههای تاریخی «دولت پنهان»
نظریۀ «دولت پنهان» پدیدهای تازه نبود. ریشههای آن به دورۀ واترگیت بازمیگشت؛ زمانی که همپیمانان ریچارد نیکسون، رئیسجمهور وقت آمریکا، مدعی شدند او قربانی توطئۀ سیا برای پروندهسازی علیه خود شده است.
در ادامه، راجر استون، از وفاداران نیکسون و بعدها مشاور ترامپ، این ایده را وارد قرن ۲۱ کرد و آن را «کودتای خاموش» توسط بازیگران پنهان دولتی خواند. استون در پیامهای اخیر خود حتی سوءقصد نافرجام به ترامپ در ژوئیه را هم به ماجرای واترگیت پیوند داده بود.
پای سیا در نظریههای توطئه
اما «دولت پنهان» تنها یکی از روایتهایی نبود که سیا در آن نقش پررنگ داشت. در طول دههها، نظریههای توطئه متعددی پیرامون این سازمان شکل گرفته بود، از جمله:
• استفاده از ابزارهای مخفی علیه جنبش ضدجنگ ویتنام.
• دست داشتن در ترور جان لنون.
• اجرای آزمایشهای «کنترل ذهن» که به قتلهای مشهوری در خاک آمریکا منجر شد، از جمله قتل رابرت اف. کندی (پدر RFK Jr.) و جنایات خانوادۀ چارلز منسون.
• سازماندهی قاچاق گستردۀ کوکائین کراک در دهۀ ۱۹۸۰ برای تخریب محلات سیاهپوست آمریکا.
ترور جان اف. کندی؛ مادر همۀ نظریهها
در صدر همۀ این موارد، ترور جان اف. کندی در سال ۱۹۶۳ قرار داشت؛ حادثهای که به «مادر نظریههای توطئه مدرن آمریکا» شهرت یافت.
• برخی تحلیلگران، امتناع کندی از حمایت نظامی در عملیات نافرجام خلیج خوکها (۱۹۶۱) را دلیل احتمالی خصومت سیا با او دانستند.
• برخی دیگر، به قصد ادعایی او برای محدود کردن قدرت «مجتمع نظامی ـ اطلاعاتی» از طریق خروج از ویتنام اشاره کردند.
این تنها بخشی از گمانهزنیهای گستردهای بود که همچنان مطرح میشد.
پرسش اصلی
در نهایت، تمام این روایتها یک پرسش اساسی را پیش میکشند: چرا نظریههای توطئه پیرامون سازمان سیا تا این اندازه فراوان، ماندگار و تأثیرگذار باقی ماندهاند؟
فعال سیاسی دیک گرگوری در یک نشست خبری در سال ۱۹۷۵، سازمان سیا را به احتمال دست داشتن در فعالیتهای غیرقانونی پیرامون ترور رئیسجمهور جان اف. کندی و برادرش رابرت کندی متهم میکند
ریشههای آمریکایی و خارجی نظریههای توطئه
یکی از دلایل فراگیر بودن نظریههای توطئه این است که ایالات متحده همواره زمینهای مستعد برای چنین تفکراتی داشته است؛ آنچه تاریخنگار مشهور ریچارد هافستدر از آن با عنوان «سبک پارانویید در سیاست آمریکایی» یاد کرده است. در گذشته، بسیاری از آمریکاییها تصور میکردند گروههای بیرونی اساس جمهوری را تهدید میکنند: کاتولیکها، مورمونها، یهودیان یا کمونیستها. اما پس از جنگ جهانی دوم ــ زمانی که ساختار امنیت ملی مدرن آمریکا شکل گرفت (از جمله تأسیس سازمان سیا در سال ۱۹۴۷) ــ نظریههای توطئه بیش از پیش بر بخشهای مخفی خودِ دولت متمرکز شدند.
نقش شوروی و رهبران «جهان سوم»
این گرایش داخلی با تأثیر خارجی نیز تشدید شد. در دهۀ ۱۹۶۰، کا.گ.ب، سرویس اطلاعاتی شوروی، احتمالاً داستانهایی درباره ترور جان اف. کندی را در مطبوعات اروپایی منتشر کرد؛ داستانهایی که بعداً به آمریکا بازگشتند.
معترضان صلح چندان نیازی به تشویق برای باور این اخبار نداشتند، چرا که از پیش به سخنان رهبران موسوم به «جهان سوم» گوش میدادند ــ افرادی مانند فیدل کاسترو در کوبا ــ که (بهدرستی) مدعی بودند سیا علیه آنها توطئه میکند. از این منظر، توطئهباوری پس از جنگ جهانی دوم، نوعی اثر بومرنگ از مداخلات خارجی ایالات متحده بود.
در سالهای اخیر نیز، طی ریاستجمهوری ترامپ، عملیات تبلیغاتی روسیه در فضای آنلاین برای گسترش نظریۀ «دولت پنهان» جریان یافت.
خود سیا هم مقصر است
عامل دیگر، خود سازمان سیا بود
طبقهبندی بیش ازحد اسناد
تمایل تاریخی سیا به محرمانهسازی گسترده اسناد و مقاومت در برابر قوانین آزادی اطلاعات، شهروندان آمریکایی را به این باور رسانده که این سازمان اسراری بسیار بزرگتر از واقعیت را پنهان میکند. برای نمونه، حتی یک گزارش طنز اداری در سال ۱۹۷۴ درباره طرح خیالی «گروه اِبنیزر اِسکروچ» برای خرابکاری یک «پرواز پیک دولت قطب شمال»، مهر محرمانه خورد و تا سال ۱۹۹۹ منتشر نشد.
عملیات غیرقانونی و غیراخلاقی
از سوی دیگر، سیا در موارد متعددی واقعاً دست به اقدامات غیرقانونی و غیراخلاقی در داخل خاک آمریکا زد:
• دهۀ ۱۹۵۰: در قالب پروژهای به نام MKULTRA، پژوهشهایی دربارۀ روشهای بازجویی با استفاده از داروهای روانگردان و تکنیکهای آسیبزا انجام شد؛ آن هم بر روی افراد بیاطلاع. در یکی از آزمایشها، «خانههای امن» در نیویورک و سانفرانسیسکو راهاندازی شد تا واکنش مشتریانی بررسی شود که روسپیان در نوشیدنیشان LSD میریختند.
• دهههای ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰: در برنامۀ MHCHAOS، سیا به جاسوسی از معترضان صلح و فعالان سیاهپوست پرداخت؛ اقدامی به دستور لیندون جانسون و ریچارد نیکسون که تصور میکردند جنبش ضدجنگ تحت نفوذ خارجی است.
• دهۀ ۱۹۸۰: این سازمان با قاچاقچیان مواد مخدر ضدکمونیست همکاری کرد؛ افرادی که هم شورشیان کنترا را برای سرنگونی دولت ساندینیستها در نیکاراگوئه تجهیز میکردند و هم همزمان کوکائین را در شهرهایی مثل لسآنجلس پخش میکردند.
به این ترتیب، ترکیب زمینه تاریخی آمریکا در پذیرش توطئهباوری، دخالت خارجی رقبای جهانی و اقدامات پنهانی و غیرقانونی خود سیا، همگی دست به دست هم دادهاند تا نظریههای توطئه پیرامون این سازمان همواره پرشمار، ماندگار و تأثیرگذار باقی بمانند.
معترضان در تاریخ ۲۲ فوریه ۱۹۹۷ در شهر لسآنجلس علیه سازمان سیا تظاهرات میکنند
رسانهها و سرکوب افشاگران
هر زمان که روزنامهنگاران یا افشاگران تلاش میکردند فعالیتهای پنهان سیا را برملا کنند، رسانههای نزدیک به این سازمان، آنها را یا عوامل بیگانه مینامیدند یا نظریهپردازان توطئۀ بیمارگونه. در دهۀ ۱۹۸۰، روزنامۀ محافظهکار واشنگتن تایمز تحقیقات مربوط به ماجرای «کنترا» را تخریب کرد. حتی روزنامۀ معتبر واشنگتن پست نیز همراه با چندین رسانه بزرگ دیگر، به گری وب، خبرنگار کالیفرنیایی که ارتباط سیا با قاچاقچیان مواد مخدر همکار کنتراها را افشا کرده بود، حمله کرد.
محرمانگی افراطی و عملیات پرخطر در دورۀ کندی
این دو ویژگی سیا ــ محرمانگی بیشازحد و زیادهروی عملیاتی ــ بهویژه در دوران ریاستجمهوری کندی به اوج رسید. در اوایل دهۀ ۱۹۶۰، سیا (به ironic دستور دولت کندی) سلسله تلاشهای بیمحابا برای حذف فیدل کاسترو را پیش برد؛ اقداماتی که نهتنها کوباییها بلکه حتی گانگسترهای آمریکایی را نیز در بر میگرفت؛ موضوعی که در مستند Mafia Spies تولید پارامونت پلاس نیز بازتاب یافته است. با این حال، کمیسیون وارن که به دستور دولت جانسون برای بررسی ترور کندی تشکیل شد، این عملیات و ارتباط احتمالی آنها با قتل جان اف. کندی را نادیده گرفت. همین بیاعتنایی، خلأهایی در گزارش نهایی به جا گذاشت که خوانندگان شکاک را به سمت ساختن نظریههای توطئه سوق داد.
صحت یا نادرستی نظریهها
این مسئله به معنای درست بودن نظریهها نبود. با وجود تلاش هزاران پژوهشگر، هیچ مدرکی که بهطور قطعی سیا را به ترور جان اف. کندی پیوند دهد، به دست نیامده است. همچنین نظریههای دیگر ــ مانند دست داشتن سیا در مرگ جان لنون یا قتلهای خانوادۀ منسون ــ نیز تقریباً هرگز اثبات نخواهند شد، زیرا اساساً احتمال درستی آنها بسیار اندک است.
واکنش سیا: از جنگ پنهان تا روابط عمومی
سیا در برابر این اتهامات منفعل نماند.
• در دهۀ ۱۹۶۰، این سازمان پشت صحنه تلاش کرد تا با تردیدها نسبت به نتیجۀ کمیسیون وارن ــ که لی هاروی اسوالد را تنها عامل ترور کندی معرفی کرده بود ــ مقابله کند.
• پس از افشای پرهزینه «جواهرات خانوادگی» در سال ۱۹۷۴ و تحقیقات جنجالی کنگره در سال ۱۹۷۵، سیا یک کارزار روابط عمومی برای ترمیم تصویر خود آغاز کرد؛ کارزاری که رهبری آن را دیوید اتلی فیلیپس، افسر بازنشستۀ خوشسیما و سرسخت اطلاعاتی، بر عهده داشت.
• از دهۀ ۱۹۹۰ به بعد، سیا بهطور منظم با هالیوود همکاری کرده است تا در تولید آثاری که تصویر مثبتی از آن ارائه میدهند مشارکت کند؛ نمونهاش فیلم Zero Dark Thirty (۲۰۱۲) درباره تعقیب و کشتن اسامه بنلادن.
• در سال ۲۰۲۲ نیز، سیا پادکستی به نام The Langley Files راهاندازی کرد که مقر سازمان را بهعنوان مکانی مملو از حرفهایگری، تنوع و توجه به سلامت روان معرفی میکرد. حتی در یکی از قسمتها گفتوگویی با «رئیس سلامت سازمان» منتشر شد.
کارزارهای تبلیغاتی و بازتاب معکوس
با این همه، روشن نیست که این تلاشهای روابط عمومی تا چه اندازه برای سیا مفید بودهاند.
• پادکست The Langley Files با انتقاد محافظهکاران مبنی بر «بیدارگرایی» (wokeness) مواجه شد.
• افشای نقش سیا در ساخت Zero Dark Thirty، انتقادات عمومی را نسبت به استفاده این سازمان از «تکنیکهای بازجویی پیشرفته» همچون واتربوردینگ علیه مظنونان تروریستی تشدید کرد.
• و شهرت عمومی بالای فیلیپس در اواخر دهۀ ۱۹۷۰ باعث شد او خود به یکی از مظنونان اصلی در نظریههای ترور کندی تبدیل شود؛ تجربهای که او در خلوت بهسان کابوس یکی از شخصیتهای رمانهای کافکا توصیف میکرد.
کمیسیون وارن که از سوی دولت جانسون منصوب شد، برای بررسی ترور جان اف. کندی تشکیل جلسه میدهد
ضرورت شفافیت و بازگشت به مأموریت اصلی
تا زمانی که سازمان سیا به اجرای عملیاتهای مخفیانهای ادامه دهد که بر حوزۀ داخلی ایالات متحده تأثیر میگذارند و فعالیتهای خود را در لایههای نفوذناپذیر محرمانگی رسمی پنهان کند، شهروندان آمریکایی ناگزیر بدترین احتمالات را درباره آن تصور خواهند کرد.
پایبندی به آزادی اطلاعات
برای تغییر این وضعیت، سیا باید تلاش بیشتری برای رعایت قوانین آزادی اطلاعات و مقررات مربوط به رفع محرمانگی اسناد انجام دهد. چنین اقدامی علاوه بر کاهش «نادانی تحمیلی» که بسترساز رشد نظریههای توطئه است، موجب بهبود اشتراکگذاری اطلاعات با دیگر نهادهای دولتی خواهد شد و انگیزۀ افشای اطلاعات توسط کارکنان ناراضی را نیز کمتر میکند.
اجتناب از عملیات مشکوک
همزمان، این سازمان باید از ورود به عملیاتهای مخفیانه و مشکوکی که اساساً زمینهساز نظریههای توطئه بودهاند خودداری کند و بار دیگر بر مأموریت اصلی خود یعنی تحلیل اطلاعات تمرکز نماید. همانگونه که در جنگ سرد رخ داد، «جنگ علیه ترور» نیز موجب انحراف مأموریتی شد؛ چراکه رؤسایجمهور پیاپی از قدرتهای پنهانی سیا برای بازداشت، بازجویی و حتی کشتن تروریستها استفاده کردند.
نشانههای تغییر در سیا
اکنون که آن منازعه رو به پایان است، نشانههای امیدوارکنندهای از بازگشت سازمان به مأموریت اصلی دیده میشود:
• در سال ۲۰۲۱ دو مرکز مأموریتی جدید ایجاد شد: یکی ویژه چین و دیگری در زمینۀ فناوریهای نوظهور، تغییرات اقلیمی و بهداشت جهانی.
• پیشبینی دقیق این سازمان از تهاجم روسیه به اوکراین در سال ۲۰۲۲ ــ که دولت بایدن بهطور راهبردی آن را از طبقهبندی خارج کرد ــ موجب افزایش اعتماد عمومی به تواناییهای اطلاعاتی سیا شد.
پرسش پایانی: آیا کافی خواهد بود؟
با این حال، روشن نیست که این گامها بتوانند مانع گسترش بیشتر نظریههای توطئه از نوع «دولت پنهان» شوند. رفع بدگمانی نسبت به سیا و دیگر ۱۷ نهاد اطلاعاتی آمریکا در جامعهای که بهطور تاریخی به قدرتهای پنهان مشکوک است، شاید مأموریتی غیرممکن باشد. اما این تلاشی است که باید انجام گیرد؛ چراکه در دوران ترامپ، بقای خود سازمان سیا ممکن است به آن وابسته باشد.
