وضعیت روزنامه نگاری در ایران از زبان دو پیشکسوت/ بهزادی: سال‌ها است روزنامه‌نگاران به کبریت بی‌خطر تبدیل شده‌اند/ نمکدوست: چگالی رسانه‌های جریان اصلی ما، علیه آگاهی است/ روزنامه نگاری ما سال های سال زیر خط استاندارد کار کرده است

به گزارش جماران؛ شفقنا نوشت: معمولا رسانه ها در هر رخدادی می توانند نقش های مختلفی از اطلاع رسانی درست تا خنثی بودن نسبت به یک رویداد را داشته باشند. شفقنا در سلسله نشست های خود با عنوان رسانه ها و اعتراضات به بررسی عملکرد رسانه ها پرداخته و ضمن آسیب شناسی به دنبال ارائه راهکاری منطقی و حرفه ای برای رسانه ها در بحران های مختلف است.

در نشست این هفته بهروز بهزادی مدیر مسئول روزنامه اعتماد و حسن نمکدوست تهرانی از اساتید بنام حوزه روزنامه نگاری حضور داشتند که در این باره به گفتگو پرداختند.

یکی از مباحث مهم در این میزگردها، بررسی عملکرد رسانه ها در انعکاس اعتراضات اخیر در جامعه بود،  بهزادی در ابتدا با اشاره به اقدامات رسانه ها  به بیان دلایل بیگانگی رسانه ها با پوشش تحولات اخیر پرداخت و گفت: دلیل اول فرهنگی است که در رسانه جاگیر شده است. به علت فشارهای زیاد بر رسانه ها در طی این سال ها، فرهنگ اهالی رسانه تبدیل به فرهنگی تدافعی شده است. اکثر مواقع بعد از نوشتن هر مطلب این جمله را از سردبیر می شنویم «این مطلب مشکلی که ندارد…». طبیعتاً مشکل همان چیزی است که مای رسانه ای باید به آن اشاره می کردیم.

او ادامه داد: دلیل بعدی به فشارهایی برمی گردد که در لحظه به رسانه ها وارد می شود. به عنوان مثال در روز دوم اعتراضات من را به ساختمانی فراخواندند و از من به عنوانِ سردبیر، مودبانه درخواست کردند که مراقب محتوای مطالب منتشر شده در روزنامه ام باشم. طبیعتاً این حرکت برای سردبیر و یا مدیر مسئولِ روزنامه یک اولتیماتوم محسوب می شود. در صورتی که ما در کشورمان قانون داریم، حتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم حق ندارد از رسانه ها بخواهد که فلان موضوع را پوشش ندهند. شورای امنیت ملی تنها جایی است که در قانون ذکر شده، می تواند به صورت موردی به ما بگوید فلان موضوع را پوشش ندهیم. وقتی از نهادهای مختلف به رسانه تاکید می شود که چیزی ننویسید، طبیعتاً خبرنگار، مدیرمسئول، سردبیر و… هم می ترسد و نمی نویسد.

فرهنگ آزادی نویسی در مملکت ما وجود ندارد

بهزادی با اشاره به تجربه فعالیت خبری خود در سال های اخیر گفت: من از روز اول بر این مشکلات واقف بودم ولی معتقدم ما مرغ عزا و عروسی هم هستیم به عبارتی در هر شرایطی یه عده از ما شاکی می شوند. به همین دلیل به دبیر سیاسی تحریریه پیشنهاد دادم تا با متخصصان علوم اجتماعی، رسانه، سیاست و… صحبت کند و راهکارهایی برای درست کردن اوضاع بپرسد تا شاید بتوانیم طرفین را به گفتگو برسانیم. حدود دو ماه با اکثر شخصیت های اجتماعی که تمایل به گفتگو داشتند، صحبت کردیم. در این بین چند نفر از این متخصصان به خاطر صحبت هایشان احضار شدند… . واقعیت این است که فرهنگ آزادی نویسی در مملکت ما وجود ندارد و خیلی از ما رسانه ای ها عقب نشینی کردیم  و کبریت بی خطر شدیم.

نمکدوست هم در بیان ارزیابی عملکرد رسانه ها در ماه های اخیر گفت: متاسفانه تعدادی از همکاران ما در زندان هستند. یقین دارم قلب آقای دکتر بهزادی با اعضای تحریریه شان است که این مشکلات را تحمل می کنند، و یقین دارم که همه ما باید به این دوستان فکر و توجه کنیم. ما به زندانی شدن همکارانمان معترض و نگرانشان هستیم.

او ادامه داد: از ابتدای شکل‌گیری رسانه ها در نظام تفکر حاکمان کشورمان،  درک معیوبی درباره یکسری از موضوعات وجود داشته است. اول درک از نقش رسانه است. چون باور غلط و مسلط حاکمان در تمام این 200 سال این بوده که رسانه باید دستگاه بوق و تبلیغاتی برای آن ها باشد. بنابراین درک درستی از آنچه رسانه انجام می دهد، ندارند. از طرفی مردم را موجودات نابالغ با ذهنی همانند لوح سفید تصور می کنند که می توان به کمک رسانه ها هر چیزی را بر روی آن حک کرد و فکر می کنند که رسانه های کشورهای دیگر هم همین کار را انجام می دهند. در حالی که رسانه این قدرت را ندارد و نمی تواند به تنهایی چنین کاری را انجام دهد. علاوه بر آن مردم هم آنقدر انعطاف پذیر نیستند که هر تک متغیری بتواند آن ها را تحت تاثیر قرار دهد. برهم کنش واقعیت هایِ اجتماعی، تفکرات سطح جامعه و حضور رسانه ها در این معامله مجموعاً این اتفاق را رقم می زند. این تفکر از اتاق هایی است که با ادبیات رسانه آشنا نیستند و فقط ادبیات جاسوسی، جنگ رسانه و جنگ نرم را می شناسند.

اگر واقعیت تلخ است، ربطی به مای روزنامه نگار ندارد

نمک دوست با تاکید بر اینکه عمده رسانه های ما در اختیار حاکمیت هستند، گفت: اگر رسانه می توانست چنین تاثیری بر روی مخاطب بگذارد که همه مطیع شده بودند. حقیقت این است که واقعیت های اجتماعی وجود دارند که غیر قابل انکار هستند و مردم در زندگی روزمره همیشه در حال تجربه آن ها هستند. مردم فقر، نابرابری، تبعیض، فساد و… را می بینند. سال هاست که این دروغ به مردم القا شده که جامعه مسئله ای ندارد و این تبلیغات به کمک رسانه های داخل (ستون پنجم) و رسانه های خارجی است. در حالی که چنین چیزی وجود ندارد و باید واقعیت های اجتماعی را دید و کار روزنامه نگار هم بیان همین واقعیت هاست. اگر واقعیت تلخ است، ربطی به مای روزنامه نگار ندارد.

چگالی رسانه های جریان اصلی ما، علیه آگاهی است

نمک دوست که همواره دغدغه آگاه شدن و اطلاع رسانی درست را دارد،  نقش آگاهی شهروندان در امنیت ملی را مسئله مهمی خواند و گفت: مسئله بعدی درک اشتباه از امنیت ملی است. در جهان امروز مهمترین عامل، ستون و تکیه گاه امنیت ملی، آگاهی شهروندان است. صورت بندی ها، فرمول ها و سازوکارهایی که بخواهد شهروندان را از آگاهی محروم کند، قطعاً ضد امنیت ملی است. به این اعتبار نظام ارتباطی- رسانه ای جریان اصلی ایران، رفتار پنهانکارانه، کتمان کننده و وارونه کردن روایت ها از منظر ارتباطی- رسانه ای مهمترین عامل ضد امنیت ملی است. چون نمی خواهند شهروندان آگاه باشند. چگالی رسانه های جریان اصلی ما، علیه آگاهی است و این عملکرد تنها مربوط به الان نیست بلکه در سال 1300 هم همینگونه بوده، چون این رسانه خود را ابزار تبلیغاتی حکومت تعریف کرده است. بنابراین اگر امنیت ملی را آگاهی شهروندان بدانیم، عملکرد رسانه ها در این ماه های اخیر ضد امنیت ملی بوده است. شهروندانی که باید در جریان موضوعات قرار بگیرند و از موضوعات مختلف در نقد مسائل برخوردار شوند، تحلیل درست کنند و تصمیم آگاهانه بگیرند.

بهزادی هم در ادامه گفت: روزنامه نگار واقعی، حتما سیاسی نیست چون می خواهد واقعیت های جامعه را بنویسد. اگر سیاسی باشد واقعیت را قلب می کند و یا آن را نمی نویسد. کما اینکه برخی از رسانه های ما هم این کار را انجام می دهند و من آن ها را از اصحاب رسانه نمی دانم.

روزنامه نگاری ما سال های سال زیر خط استاندارد کار کرده است

نمک دوست با اشاره به رویکرد حرفه ای که باید در هر رسانه ای جریان داشته باشد، توضیح داد: کار طبیعی روزنامه نگاران نگاه کندوکاوانه به رویدادها است. به دلایل فرهنگی و سیاسی روزنامه نگاریِ ما سال های سال زیر خط استاندارد کار کرده است به همین دلیل رویکرد تدافعی در آن نهادینه شده و اگر عملکرد خوبی هم در گذشته داشتیم، الان حسرت آن را می خوریم. مگر جریان معمول روزنامه نگاری در دنیا چگونه است؟ مگر وقتی در کشور دیگری تظاهراتی صورت می گیرد، فیلم بردارها و خبرنگارها به دنبال پلیس و مردم حرکت نمی کنند و فیلم نمی گیرند و در صفحات اول روزنامه ها و شبکه های اجتماعی شان منتشر نمی کنند؟ روال عادی دنیا این است که روزنامه نگار به نمایندگی از جامعه در صحنه ها حضور داشته باشد و به جامعه متعهد است که تا حد ممکن آنچه را که می بیند، با دقت و احساس مسئولیت و منصفانه گزارش کند. این چیز عجیبی نیست ولی برای ما به رویایی دست نیافتنی و خطرناک تبدیل شده است.

نمک دوست با هشدار درباره تداخل کارکردی برخی از نهادها بویژه حوزه سیاست به فرهنگ و رسانه در کشور گفت: مسئله دیگری که در طی سالیان در کشور ما آسیب جدی دیده، این است که هر نهادی کارکرد خود را ندارد. سال های سال به گرایش های سیاسی درون حکومت اجازه فعالیت متعارف حزبی نمی دهند و روزنامه تبدیل به  حزب شده است. در حال حاضر برخی از رسانه های ما کارکرد حزب را دارند و از این عجیب تر کارکرد نیروی فشار هم به آن ها داده ایم. به عبارتی روزنامه داریم که تاکید می کند فلان روزنامه باید توقیف شود! یا بخش های خبری رادیوتلویزیون علیه روزنامه نگارها گزارش تهیه می کند و می گوید چرا فلان مطلب را پوشش داده یا پوشش نداده است! این یعنی مشخص نیست که نهاد مطبوعات و رسانه در این مملکت چکاره است؟ کما اینکه نهاد حزب هم مشخص نیست، چکاره است؟ و این تعرض سیاست به نهادهای دیگر است.

اجازه تعرض سیاست به رسانه ها را ندهیم

نمکدوست در ادامه توضیح داد: باید به این درک برسند که هر نهادی کارکرد خود را دارد و  اجازه تعرض سیاست را به دیگر نهادها ندهیم. مثلا اقتصاد، رسانه و خانواده کارکرد و سازوکار خود را دارد، اما زمانیکه به دنبال تحمیل سیاست به این نهادها هستیم، قطعا متضرر می شویم. امکان ندارد اگر سیاست به رسانه تعرض پیدا کند، کارکرد رسانه درست بشود. یا در حوزه های دیگر هم به این شکل است با ورود سیاست کارکرد دین و خانواده نمی تواند شکل بهتری به خود بگیرد.

این استاد حوزه روزنامه نگاری با تاکید بر استقلال رسانه ها ادامه داد: باید استقلال در نهادهای ما نهادینه شود تا شاهد کارکرد درست آنها باشیم‌.کانون وکلا، نهاد رسانه، دانشگاه ها و …نیازمند استقلال هستند. کارکرد مطبوعات و رسانه های خبری آگاهی بخشی، اطلاع رسانی، انسجام بخشی بر اساس آگاهی بخشی است و این ویژگی ها از زمان پیدایش رسانه ها بوده و موارد تازه و جدیدی نیست. از دیگر رسالت مهم روزنامه نگاران هشدار درباره رفتار و عملکرد نادرست دولت، بخش خصوصی و مقامات و افراد است. پس اینکه از رسانه یا خبرنگار خواسته می شود اگر اتفاقی در جامعه رخ داد، اطلاع رسانی نکند، روزنامه نگاری نیست. مگر می شود مردم در خیابان در حال اعتراض باشند و رسانه هیچ واکنشی نداشته باشد. یا در موضوعات و مسائل دیگر جامعه نمی تواند از رسانه و خبرنگاران انتظار داشته باشد واکنشی نداشته باشند.

خبرنگاران همواره با دیواری بلند روبرو اند

این روزنامه نگار پیشکسوت گفت: بسیاری از بزرگان رسانه ای و ارتباطاتی قبل از ما تا به امروز بر این مساله تاکید داشتند که اجازه دهید روزنامه نگاران کار طبیعی خود را انجام دهند تا همه جامعه از مواهب این امر برخوردار شوند.

به نظر می رسد با سیاست های حاکم بر فضای رسانه ای، تلاش و وسواس روزنامه نگاران در انعکاس واقعیات جامعه جای خود را به محافظه کاری و افزایش سانسور در رسانه داده است. بهزادی در این باره توضیح داد: دود این مساله به چشم مردم و رسانه و حاکمیت می رود. بسیاری از روزنامه نگاران آرزوی آزادانه نوشتن را دارند، اما متاسفانه این آرزو محقق نمی شود. در تمام این سال ها روزنامه ها تحت فشار بوده اند. شخصا می توانم بگویم ۵۰ ساله است که این آرزو را دارم بتوانم خوب بنویسم و هر آنچه می خواهم بنویسم. یک زمانی در این فکر بودم که جای اوریانا فلاچی را بگیرم. ولی در تمام سال های روزنامه نگاری ام، با دیواری بلند روبرو بودم که نمی توانستم جلوتر بروم.

او در میانه صحبت های خود روایتی از گفتگوی خود در سفر به زامبیا را نقل کرد و گفت: در دهه ۷۰ سفری به زامبیا داشتم و قرار شد با رئیس جمهور این کشور مصاحبه ای داشته باشم. همان موقع معلم های این کشور در اعتراض به حقوق پایین خود اعتصاب کرده بودند. از رئیس جمهور این کشور پرسیدم نمی خواهید به خواسته های این صنف توجه کند و سوالاتی از اینکه چرا به رسانه ها آزادی عمل نمی دهید و…. همان موقع بسیاری از خبرنگاران این کشور با تعجب من را نگاه می کردند و انتظار داشتند اتفاقات بدی در آنجا برایم رقم بخورد،  چرا که هیچ کدام از رسانه ها تا این حد شفاف با رئیس جمهور خود مصاحبه نکرده بودند، بعد از پایان مصاحبه دیدند که اتفاقی هم برایم نیافتاد و آنها هم می توانند چنین جسارتی داشته باشند و اثر گذار باشند. در ایران هم روزگاری بود که آزادی‌های بسیار محدودی ایجاد شد، اما نبود جریان آزاد در میان رسانه‌های ما به فرهنگ ما برمی گردد.

برای رسیدن به توسعه، راهی جز آزادی برای رسانه نیست

بهزادی با اشاره به نتایج آزادی رسانه ها برای کشور گفت: بسیاری از کشورهای توسعه یافته در گذشته نظام استبدادی داشتند و با سانسورهای زیادی روبرو بودند اما در نتیجه به این توافق فرهنگی و اجتماعی رسیدند که برای رسیدن به توسعه، راهی جز آزادی برای رسانه نیست. اگر آزادی برای رسانه باشد، قطعا این رکن از جامعه مسائل موجود را در مقابل حاکمیت و مردم می گذارد و همین شفاف سازی و ورود به موقع خبرنگاران، باعث می‌شود تا دُمل های چرکین تبدیل به سرطان نشود‌ و این از وظایف ذاتی روزنامه نگاران است.

صدا و سیما فاقد سواد حرفه ای در برابر رسانه‌‌های رقیبش است

او ادامه داد: سال هاست به ما گفته می شود که برخی مطالب منتشر شده در رسانه های داخلی باعث شده تا بیگانه دست به موج سواری و بهره برداری بزنند، در حالیکه یک خبرنگار وظیفه خود را انجام می دهد و سیاست های غلط در جامعه باعث آن بهره برداری ها شده است‌.به نظرم صدا و سیما با توجه به امکانات و بودجه ای که در اختیار دارد، اگر به صورت حرفه ای کار خود را انجام می داد، می تواست جلوی بهره برداری ده‌ها کانال خارجی را به راحتی بگیرد و خنثی کند. اما متأسفانه دانش و سواد این کار را ندارند.

عواقب بی توجهی به بحران ها و مشکلات 

در ادامه این میزگرد، نمکدوست با اشاره به اینکه رسانه ها در شرایط سختی قرار دارند، توضیح داد: بارها به این مساله اشاره کرده ام که راهکار بسیاری از گره های رسانه ای بسیار ساده است، اما گویی هشدارها و بحران های موجود یا شنیده نمی شود، یا درک نمی شود یا نمی خواهند بفهمند که جامعه چه می گوید. در نتیجه جامعه هم در بخش های بزرگی به صحبت های حاکمیت بی اعتنا می شود و به آنها باور نخواهند داشت.

او که سال هاست بر اصلاح نظام رسانه ای و ارتباطی کشور تاکید داشته و عواقب آن را گوشزد کرده، معتقد است:  در دهه ۶۰ اگر یکی از مسئولان در تلویزیون از اقدامات خود صحبت می کرد، افکار عمومی تا حدی آن صحبت ها را می پذیرفت، اما الان چنین حسی در جامعه نیست و بیشتر شاهد استمرار نوعی تناقض گویی در جامعه هستیم. زمانیکه ما یک نظام ارتباطی و  رسانه ای معیوب داریم، شاید مدتی عوارض آن را کوچک و قابل کنترل ببینیم، اما در بلند مدت به مرحله ای می رسیم که دیگر قابل کنترل نیست. اگر همین روال ادامه پیدا کند قطعا ما با جامعه ای خشمگین تر و عصبی تر روبرو خواهیم بود که بی اعتمادی و نشنیدن ها بیشتر می شود. به همین خاطر باید تجدید نظری در این باره صورت بگیرد.

آزادی و استقلال در رسانه ها، کلید بسیاری از مشکلات

نمکدوست با ابراز ناراحتی از اینکه هشدارهای فعالان و اساتید حوزه رسانه شنیده نمی شود، معتقد است که نظام مجوز برای فعالیت رسانه ها، سانسور ، وجود انحصار در رادیو و تلویزیون دیگر کارکردی ندارد و آسیب های زیادی به نظام رسانه ای کشور وارد کرده است. او گفت: آزادی و استقلال در رسانه ها، کلید بسیاری از مشکلات است‌. اما متأسفانه نه تنها به چنین مساله فکر نمی کنند، بلکه  به دنبال فیلترینگ و ایجاد محدودیت برای رسانه ها هستند.

در چنین وضعیتی آیا راهکاری برای اینکه رسانه بتواند به نیروی اثرگذار در جامعه تبدیل شود، وجود دارد؟ بهزادی پاسخ داد: یکی از مهمترین اقدامات، کار فرهنگی است. باید آنقدر گفت و نوشت تا بالاخره اثر خود را بگذارد. معتقدم در پنهان‌کاری فساد ایجاد می شود، زمانیکه شفافیت برقرار باشد، روزنامه نگار بر اساس وظایف ذاتی خود واقعیات را به جامعه انتقال دهد، قطعا بحران در جامعه ما کاهش پیدا می کند. تأکیدم بر انعکاس واقعیات توسط رسانه هاست. من هم با صحبت های نمکدوست درباره لغو نظام مجوز موافقم. الان بسیاری از کشورهای همسایه ما نظام مجوز ندارند. چون با مجوز در حال تبعیض و اعطای امتیاز به برخی هستیم. الان به بی بی سی نگاه کنید در حالی یک شبکه دولتی و پرمخاطب است که در کنارش بسیاری از شبکه های خصوصی هم در حال فعالیتند و همین رقابت باعث شده تا این رسانه پرمخاطب بماند. باید اهالی رسانه و ارتباطات مدام این هشدار و توصیه ها را بگویند تا بالاخره به اثرگذاری برسیم.

نمکدوست که اغلب از اساتید امیدوار به اصلاح وضع موجود و رسانه ها بوده، در این میزگرد هم با نگاه خوشبینانه به آینده گفت: حرفه روزنامه نگاری یعنی امید داشتن.  تمام امید ما روزنامه نگاران این است که اوضاع جامعه بهتر شود، اگر فاقد چنین امیدی باشیم نباید این حرفه را دنبال کنیم. همه جای دنیا روزنامه نگاران بر این باورند بتوانند به سمت توسعه،  پیشرفت، صلح، دوستی و آزادی و رفع تبعیض ها پیش بروند و رویای روزنامه نگاران چیزی جز این باورها نیست. در هر تحولی جامعه نشان داده بیش از پیش به حقوقش واقف می شود و مطالباتش را درخواست می کند. همچنین مردم روز به روز آگاه تر می شوند تا به استانداردهای بهتری در حوزه فردی و جمعی برسند. اتفاقاتی که در کف جامعه می افتاد سمت و سوی آن به راستی به سوی توسعه و پیشرفت است و یکی از مطالبات اصلی جامعه‌ی ما این است که بتواند افق های بهتری و روشن‌تری را تجربه کنند.

نمکدوست در پایان آرزوی محقق شدن جریان آزاد برای رسانه ها را داشت و گفت: آزادی بیان بهترین، کم هزینه ترین، انسجام بخش ترین فعالیت اجتماعی رسانه ای است  که می تواند باعث انسجام شود. برعکس این مساله هم صادق است که محدودیت در آزادی رسانه، بیان و دسترسی به اطلاعات، قطعا به زیان انسجام اجتماعی و پیشرفت و توسعه جامعه است. این مساله آنقدر بدیهی است که واقعا جای سوال است که  چرا این هشدار دیده نمی شود. هیچ جامعه ای از طریق سرکوب رسانه ها به رستگاری نمی رسد. بزک و دوزک دارد، اما به رستگاری نمی رسد. هر چند این مسائل را به کرات گفته و گوشزد کرده ایم اما همین گفتن و تکرار حقیقت از ویژگی های بارز روزنامه نگاران است.