دکتر رسول رئیس جعفری، استاد تاریخ سیاسی، در نشست بررسی انقلاب مشروطه، تاکید کرد که ایران مدرن از مشروطه آغاز شد، نه از دوره پهلوی. قانون گرایی، اصلاحات مالی و پایه گذاری نهادهایی مثل بودجه و دیوان محاسبات، دستاوردهای بنیادین مشروطه بودند. وی خواستار بازخوانی و بازگشت به اصول فکری و نهادی مشروطه شد و آن را لازمه نجات ایران از بحران های امروز دانست و تصریح کرد که در روایت رسمی، نقش روشنفکران و دولتمردان دوره قاجار به درستی دیده نشده است. به گفته او، برخلاف باور رایج، حرکت به سوی نوگرایی و توسعه از پیش از دوره پهلوی آغاز شده بود. ایران هنوز جایگاه خود را در نظم اقتصاد جهانی نمی داند و این یک خلاء خطرناک است. رئیس جعفری هشدار داد که بدون تعیین نقش ایران در اقتصاد جهانی، سیاست گذاری داخلی بی نتیجه خواهد ماند. توسعه نه فقط با ساختوساز، بلکه با قانون، شفافیت و مشارکت مردم ممکن است. او گفت مشروطه فقط یک واقعه سیاسی نبود، بلکه نقطه آغاز تفکر مدرن در ایران بود. رئیسجعفری در پایان بازگشت به روح مشروطه را شرط عبور ایران از وضعیت فعلی توصیف کرد.
در مراسمی به مناسبت سالروز صدور فرمان مشروطیت، دکتر رسول رئیس جعفری ضمن تحلیل تاریخی انقلاب مشروطه، آن را مهم ترین تحول نهادی ایران در دو قرن اخیر دانست و با رد نگاه تقلیل گرایانه ای که آغاز ایران مدرن را از دوره رضا شاه می داند، بر ریشه های عمیق تر اصلاح طلبی و روشنفکری در دوره های پیش از آن تاکید کرد.
وی با مروری بر شکست های تاریخی ایران از جمله جنگ های ایران و روس، تلاش های اصلاح طلبانه عباس میرزا، اعزام محصلان به غرب، نقش علما و روشنفکران و ظهور مطبوعات آزاد، نشان داد که مشروطه بر بستری از تحولات فکری، اقتصادی و بین المللی شکل گرفته است.
رئیس جعفری مهم ترین تحول مشروطه را نه صرفا در بعد سیاسی، بلکه در اصلاحات مالی و اقتصادی همچون تدوین قانون بودجه، نظارت بر دخل و خرج کشور، لغو تیول داری و تاسیس دیوان محاسبات دانست؛ تحولی که حاکمیت را از سلطنت به ملت منتقل کرد. او هشدار داد که بدون درک موقعیت ایران در نظم اقتصادی جهانی و بازتعریف نقش کشور، مشکلات فعلی قابل حل نیستند.
وی همچنین خواستار بازگشت به قانون اساسی مشروطه و دوری از نگاه های سیاسی و تخریبی به تاریخ شد و تاکید کرد: آنچه ایران را نجات می دهد، نه بازسازی چهره ها یا ایدئولوژی ها، بلکه بازخوانی دقیق تجربه تاریخی مشروطه و نهادهای مدرن آن است.
به گزارش جماران، متن این سخنرانی را در ادامه می خوانید:
دکتر رسول رئیس جعفری، استاد تاریخ سیاسی در موسسه مطالعات دین و اقتصاد در مراسمی که با عنوان «ریشه های انقلاب مشروطه در شکل گیری ایران مدرن و درس هایی برای آینده» و به مناسبت صد و نوزدهمین سالروز صدور فرمان مشروطیت برگزار شد، با بیان اینکه به جرات می توان گفت که مشروطه یکی از مهمترین تحولات نهادی و ساختاری ۲۰۰ سال گذشته ایران به شمار می آید، تصریح کرد: همچنان در جریان روشنفکری مان، خصوصا در یکی دو دهه اخیر، با یک اختلاف عمیق روبرو هستیم؛ اینکه مبدا تحولات ایران مدرن، انقلاب مشروطه است یا تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی. این بحثها، فارغ از نیت افراد، نتایج متفاوتی برای آینده ایران به دنبال دارند. اگر شما مبدا تحولات ایران مدرن و ایجاد دولت مدرن را سال ۱۳۰۴ و تغییر سلطنت بدانید، نسخه ای خاص برای آینده ایران تجویز خواهید کرد. اما اگر این مبدا را انقلاب مشروطه بدانید، به نسخه ای کاملا متفاوت خواهید رسید.
جنگ چالدران لحظه ای بود که شکاف بین جامعه ایران و دنیای غرب آشکار شد
وی با بیان اینکه اگر بخواهیم به بررسی دستاوردهای مشروطه برسیم، نمیتوان بدون واکاوی ریشههای تاریخی آن، بحث را آغاز کرد، توضیح داد: شاید یکی از مهمترین نقاط تمایز تاریخی ما، لحظه ای بود که شکاف بین جامعه ایران و دنیای خارج (به ویژه غرب) آشکار شد. اولین نشانه آن را می توان در جنگ چالدران دید؛ جایی که شاه اسماعیل با ارتش عثمانی روبرو شد. آنجا برای اولین بار تکنولوژی نظامی مدرن، یعنی سلاح گرم، توسط عثمانی ها به کار گرفته شد و ما فاقد آن بودیم. در واقع، این اولین مواجهه جدی ما با تکنولوژی غرب بود، و نشان داد که دیگر نمی توان با روشهای سنتی به مقابله پرداخت.
۲۰ سال تبریز در دست عثمانی بود، چون ما بلد نبودیم بجنگیم
این استاد تاریخ اقتصادی یادآورشد: در طول دوران صفوی، ما چندین بار با عثمانی ها درگیر شدیم و بارها تبریز را از دست دادیم. استراتژی بازپس گیری تبریز نیز یکی از مخرب ترین راهبردهای نظامی بود، نتوانستیم با تکنولوژی و آن را پس بگیریم و بهجای مقابله با توان نظامی و دانش برتر، به استراتژی «زمین سوخته» متوسل شدیم؛ یعنی تمام مسیرهای منتهی به تبریز را می سوزاندیم تا ارتش عثمانی نتواند در آنجا مستقر شود. در آخرین بار، در دوران شاه عباس، تبریز حدود ۲۰ سال در اختیار عثمانی بود تا اینکه دوباره توسط ایران بازپس گرفته شد.
بعد از صفویه، ایران وارد ۷۰ سال آشفتگی سیاسی شد
همزمان با انقلاب صنعتی در غرب، ایران درگیر جنگ قدرت بود
رئیس جعفری ادامه داد: پس از فروپاشی صفوی، ایران وارد یک دوره ۶۰ تا ۷۰ ساله فترت شد. در این دوره، ساختار سیاسی و اقتصادی کشور دچار فروپاشی شد. از سقوط شاه سلطان حسین تا روی کار آمدن آقامحمدخان قاجار، ۲۳ پادشاه در ایران حکومت کردند. اگر نادرشاه و کریم خان زند را از این فهرست کنار بگذارید، میتوان گفت تقریبا هر سال یا دوسال یک پادشاه داشتیم؛ گاهی حتی سه پادشاه هم زمان داشتیم! افشارها در خراسان، زندیه در فارس، و قاجارها نیز در مازندران برای سلطنت رقابت می کردند. این دوره دقیقا همزمان با انقلاب صنعتی در غرب بود، اما ایران در همان زمان دچار آشفتگی و عقب ماندگی شد.
نادر در حال سرکوب بود، مردم فرانسه شبها «روحالقوانین» می خواندند
نادرشاه هیچ ساختار ماندگاری برای ایران باقی نگذاشت
وی با بیان اینکه مرحوم رضاقلی می گفت روزی که نادر در سراسر ایران شورش ها را سرکوب می کرد، در فرانسه کتاب «روح القوانین» مونتسکیو منتشر شد و مردم آن را ده تایی قرض می گرفتند تا شب ها بخوانند و بفهمند چگونه باید جامعه را سامان داد، اضافه کرد: در دوران نادرشاه، هیچ زیرساخت یا ساختار ماندگاری برای ایران ایجاد نشد. حتی یک مسجد هم منتسب به او وجود ندارد. تنها نمادهای باقی مانده از آن دوران، کله مناره هایی هستند که در جای جای کشور برپا شده اند. حتی بسیاری از مورخین معتقدند که لشکرکشی بزرگ نادر به هند و غارت آن، که دو سال طول کشید، باعث تضعیف شدید هندوستان و زمینه ساز استعمار آن توسط بریتانیا شد.
عباسمیرزا فهمید مشکل ایران فقط در میدان جنگ نیست
از دل شکست ها، پرسش مدرنیته در ایران شکل گرفت
رئیس جعفری گفت: پس از آن، آقامحمدخان وقت بسیاری صرف کرد تا سرزمین های گسترده ای را که از ایران جدا شده بودند، بازپس گیرد. در همین دوران، و هم زمان با آغاز سلطنت فتحعلی شاه، روسیه به اوج اقتدار خود رسید و جنگ های ایران و روس آغاز شد. در این جنگ ها، که جنگ اول ۱۰ سال و جنگ دوم ۲ سال طول کشید، عباس میرزا فرماندهی لشکر ایران را بر عهده داشت. شکست های پی درپی موجب شد عباس میرزا، با روحیه نقادانه ای که داشت، متوجه شود که ریشه عقب ماندگی ایران تنها در میدان نبرد نیست. او در نامه ای معروف، به ژوبر فرانسوی می نویسد: به من بگو، آیا آفتابی که بر شما می تابد با آفتابی که بر ما می تابد تفاوت دارد؟ چه چیزی باعث شده شما پیشرفت کنید و ما عقب بمانیم؟
عباس میرزا فهمید شکست ما نظامی نیست، ساختاری است
به گزارش جماران، او با بیان اینکه عباس میرزا، اولین تلنگرها را می خورد و متوجه می شود دلایلی وجود دارد که ما نمی توانیم در جنگ ها پیروز شویم و تفاوتها در چیزهای دیگری است، خاطرنشان کرد: حتی گفته می شود جنگ های ایران و روس را، در واقع اولین جرقه های تجدد و روشنفکری و نیز اولین جرقه های مشروطیت است. این جرقه ها بعد از همین جنگ ها اتفاق می افتد. چند اتفاق مهم در این دوره رخ میدهد. جنگ دوم ایران و روس، به هیچ عنوان مورد پذیرش ایران نبود؛ نه فتحعلی شاه مایل به آن بود، نه عباس میرزا. اما با فتوای علمای دینی، این جنگ آغاز می شود. در چمن سلطانیه، جایی نزدیک زنجان، فتحعلی شاه همه را جمع می کند و می پرسد: بجنگیم یا نجنگیم؟ یکی از قوی ترین استدلال ها متعلق به قائم مقام است. قائم مقام آن جا به فتحعلی شاه می گوید: «اعلیحضرت می دانند که چقدر مالیات می گیرند؟» فتحعلی شاه پاسخ می دهد: «ما شش کرور مالیات می گیریم، مثلا سه میلیون تومان.» قائم مقام می پرسد: «در جریان هستید امپراتور روس چقدر مالیات می گیرد؟» می گوید: «از قراری که شنیدیم، سی کرور مالیات میگیرد.» قائم مقام در پاسخ می گوید: «مملکتی که شش کرور مالیات می گیرد، با مملکتی که سی کرور مالیات می گیرد، از درِ جنگ برنمی آید.» قائم مقام به همین دلیل متهم به روسوفیل بودن می شود و به خراسان تبعید می شود. عباس میرزا مجبور به جنگی نابرابر و ناجوانمردانه می شود. در آن جنگ، قوای ایران شکست می خورند و همان قائم مقام را بازمیگردانند تا قرارداد ترکمنچای را امضا کند؛ یعنی همان کسی که پیشتر طرد شده بود، بازمی گردد تا این قرارداد را امضا کند.
ترکمانچای در تبریز و میانه بسته شد؛ روس ها تا آنجا پیش آمده بودند
عباس میرزا پس از شکست، اولین گروه محصلین را به خارج فرستاد
رئیس جعفری افزود: قرارداد ترکمنچای، که بسیاری فکر می کنند در نقطه ای مرزی لب ارس بسته شده، درواقع بعد از تبریز و میانه و در ترکمنچای امضا می شود؛ یعنی روس ها تا آنجا پیشروی کرده بودند. شاید اگر اولتیماتوم های انگلیس نبود، یا بیم از جنگ هم زمان با فرانسه برای روس ها وجود نداشت، کل آذربایجان جدا می شد. به هر حال، بعد از آن، عباس میرزا تلاش های زیادی آغاز می کند. اولین گروه محصلین را به خارج از کشور می فرستد.
انتقاد از نادیده گرفتن تلاش های تاریخی پیش از رضا شاه در نوسازی ایران
تلاش های نوسازی ایران پیش از رضا شاه آغاز شده بود
او با بیان این انتقاد که نگاه های ناجوانمردانه ای وجود دارد که تلاش های تاریخی ایرانیان را نادیده می گیرد و برخی طوری صحبت می کنند که گویی هیچ کس قبل از رضا شاه کاری نکرده است، گفت: مثلا اعزام اولین گروه محصلین از جمله مهندس بازرگان، دکتر شایگان و دیگران را در دوره رضا شاه می دانند، یادآورشد: شخصا لیست آنها را بررسی کرده ام. در زمان شاه عباس دوم، محمدزمان خان برای آموزش هنر به روم می رود تا نقاشی کلاسیک و مدرن بیاموزد. در زمان عباس میرزا، ابتدا دو نفر برای آموزش پزشکی و هنر به انگلستان می روند و بعد از چهار سال، پنج نفر دیگر نیز به انگلستان اعزام می شوند. اینها اولین جرقه های روشنفکری هستند.
ایران مدرن روی شانه های محصلین قرن ۱۳ ساخته شد، نه فقط رضا شاه
این اقتصاددان ادامه داد: در زمان محمدشاه نیز پنج نفر به فرانسه فرستاده میشوند. در زمان ناصرالدین شاه، در سال ۱۳۲۷ هجری قمری، ۴۳ نفر از نخستین دانش آموختگان دارالفنون به اروپا اعزام می شوند. اینها همان کسانی اند که ایران مدرن بعداً بر شانه هایشان بنا می شود. از جمله این افراد می توان به داور (بنیان گذار عدلیه)، دکتر مصدق (اولین دکترای حقوق)، محمود افشار، و میرزا حسن مشیرالدوله پیرنیا (بنیانگذار دانشکده حقوق و علوم سیاسی کشور) اشاره کرد. اولین گروه محصلین اعزامی در سال 1187 میلادی می روند؛ یعنی حدود ۱۱۰ سال پیش از اعزام دانشجویان در دوره رضا شاه. اینها به هیچ وجه به معنای بی ارزش کردن اصلاحات عمیق و نوسازی های مدرن دوره رضا شاه نیست؛ حتی در زمان خود رضا شاه هم دستاوردهای قبلی نادیده گرفته نشد. این تصور که مبدا تحولات از ۱۳۰۴ و نه ۱۲۸۵ آغاز می شود، زاییده توهماتی است که قصد دارند منشاء تحولات ایران را فقط به یک دوره خاص محدود کنند.
برادران عباس میرزا عَلَم استقلال برداشتند؛ کشور در بحران داخلی بود
عباس میرزا درگیر جنگ های داخلی شد؛ اصلاحات ناتمام ماند
رئیس جعفری با بیان اینکه برای اصلاح امور اداری، تلاش های گسترده ای با کمک قائم مقام بزرگ و قائم مقام کوچک صورت گرفت، اظهارداشت: این قائم مقام کوچک، همان قائم مقام بزرگی است که ما او را می شناسیم و مشهور است. متاسفانه، بعد از جنگهای ایران و روس، اتفاق ناگواری رخ داد. در شرایطی که آذربایجان مشغول پرداخت غرامت عهدنامه ترکمنچای بود، برادران شاه، یعنی برادران عباس میرزا، در کرمان، یزد و خراسان عَلَم استقلال برداشتند. عباس میرزا و قائم مقام برای تامین هزینه لشکرکشی و سرکوب این برادران یاغی، اقدامی بی سابقه انجام دادند. اگر می خواهید بفهمید اوضاع چقدر وخیم بوده، به این واقعه دقت کنید. عباس میرزا و قائم مقام، تمام حکام ولایات آذربایجان را عزل می کنند و حکام جدید با «پیشکشی» جدید منصوب می شوند. از پول این انتصابات، هزینه لشکرکشی تامین میشود. بیش از یک سال طول می کشد تا به خراسان برسند. برادران را سرکوب کرده، برخی را تبعید و برخی را عفو می کنند و به تهران می فرستند. لشکر عباس میرزا، که تازه از جنگ با روسیه بازگشته بود، یک سال و نیم دیگر هم درگیر جنگ های داخلی می شود تا اوضاع را سر و سامان دهد. او سپس به سمت فتح هرات حرکت می کند، اما در همان مسیر فوت می کند. عباس میرزا، یکی از رهبران جسور اصلاحات در ایران، درگیر جنگهای داخلی گسترده میشود و متاسفانه اصلاحاتش ناتمام می ماند.
میرزا صالح و دیگر محصلین اعزامی، اولین پل میان ایران سنتی و مدرنیته غرب بودند
این استاد تاریخ اقتصادی، با بیان اینکه پس از این دوره، ریشه های اصلاحات را در چند گروه مختلف می توان جستجو کرد، ادامه داد: یکی از این گروه ها، ایرانیانی بودند که در زمره اولین محصلین اعزامی به خارج بودند. در راس آنها می توان به میرزا صالح شیرازی، ابوالحسن خان ایلچی و جعفرخان مشیرالدوله اشاره کرد. این سه نفر و سایر اعزام شدگان، اولین پیوندهای میان مدرنیته غرب و ایران سنتی را در گیرودار جنگ های ایران و روس فراهم کردند. میرزا صالح به انگلستان می رود و در آنجا با صنعت چاپ، روزنامه نگاری و علوم جدید آشنا می شود. او پس از بازگشت به ایران، اولین چاپخانه را در تبریز راه اندازی کرد و شروع به انتشار کتاب هایی کرد که تا آن زمان وجود نداشتند یا دسترس پذیر نبودند. سفرنامه بسیار خوبی هم دارد که در آن به تفاوت های ایران و غرب می پردازد.
واژه هایی چون قانون و پارلمان برای نخستین بار توسط سفیر فتحعلی شاه به ایران آمد
رئیس جعفری، با بیان اینکه میرزا ابوالحسن خان ایلچی نفر دیگری بود که در عصر فتعلی شاه، سفیر ایران در دربار بریتانیا شد، یادآورشد: او در ماموریت دیپلماتیکی اش با دربارهای انگلیس و فرانسه در ارتباط بود. سفرنامه اش مملو از واژه ها و مفاهیمی است که تا آن زمان در ادبیات سیاسی ایران نبوده؛ واژه هایی مانند قانون، پارلمان، حقوق مدنی، حق شهروندی و... . پس از بازگشت، این مفاهیم را ترویج داد. البته به دلیل ساختار سنتی آن دوره، این مفاهیم بیشتر در سطح نخبگان، درباریان و روحانیون باقی ماند.
رساله قانون میرزا ملکم خان؛ نطفه ای فکری برای انقلاب مشروطه
روشنفکران دوره ناصرالدین شاه و پایه گذاری فکری مشروطه با تاکید بر قانون
به گزارش جماران، این اقتصاددان خاطرنشان کرد: نفر سوم، میرزا جعفرخان مشیرالدوله است؛ یکی از دیپلمات های برجسته دوره ناصری که به روسیه، قفقاز و عثمانی سفر کرد. او نیز با نگاه وسیعی که دشت، به نظام آموزشی آن کشورها توجه کرد و ناکارآمدی نظام آموزشی ایران را بهروشنی دید و مکررا در یادداشت هایش به آن اشاره کرد. از دیگر روشنفکرانی که آثارشان بعدها تاثیر بسیار زیادی در مشروطه داشت، یوسف خان مستشارالدوله است. اثر معروف او، «یک کلمه»، بسیار شناخته شده است. او در این کتاب نوشت: «راه نجات ایران همین یک کلمه است و آن هم «قانون» است»، و تاکید کرد که باید به مسئله قانون توجه جدی شود. کتابچه قانون را به ناصرالدین شاه داد، اما با همین کتابچه، آنقدر بر سرش می زنند که از یک چشم نابینا می شود. رساله قانون میرزا ملکم خان که در اروپا آن را به چاپ رساند نیز ابتدا بدون نام، و بعد با اسم خودش منتشر شد. این آثار و اندیشه های روشنفکرانه، تاثیر مهمی در زمینه سازی فکری برای مشروطه داشتند.
نقش روحانیون مذهبی در شکل گیری انقلاب مشروطه ایران
رئیس جعفری خاطرنشان کرد: یکی دیگر از گروه هایی که نقش بسیار جدی در شکلگیری مشروطه ایفا کردند، گروه روحانیون مذهبی بودند که در فاصله بین جنگ های ایران و روس تا انقلاب مشروطه، فعال بودند. مهم ترین آنها شیخ هادی نجم آبادی است که بسیار تلاش می کرد پیوندی عمیق بین آموزه های دینی و مدرن برقرار کند. او معتقد بود که هیچ تمایز یا تفکیکی میان آنها وجود ندارد و اسلام بن بست ندارد، و می تواند با احکام مدرن پیوند بخورد. نفر بعد، سید جمال الدین اسدآبادی است که تلاش بسیاری برای استقرار نظام مشروطه داشت. او سخنرانی های گسترده ای ایراد کرد و شاگردان زیادی پرورش داد؛ از جمله میرزا رضا کرمانی، قاتل ناصرالدین شاه. سید جمال، از ایران تبعید شد؛ او را با وضع بسیار بدی از تحصن در شاه عبدالعظیم بیرون کشیدند. آثار سید جمال تاثیر بسیار گسترده ای بر جامعه روشنفکری ایران داشت، به ویژه به دلیل پیوندهای عمیقی که با بازار برقرار کرده بود، این ارتباطات به ترویج اندیشه هایش کمک فراوانی کرد.
آیت الله نائینی، شاگرد میرزای شیرازی و صدور فتواهای تعیین کننده مشروطه
وی آیت الله نائینی را یکی از موثرترین شخصیت های آن دوره دانست که در عین حال که کمتر به او پرداخته شده و گفت: او شاگرد میرزای شیرازی بود و نقش بسیار گسترده ای در صدور فتاوای علما در حمایت از مشروطه داشت. رساله معروف «تنبیه الامه و تنزیه المله» او، از رساله هایی است که بین مشروطه خواهان و متشرعین پیوند برقرار کرد. او یکی از کسانی است که در جریان استبداد صغیر و ماجرای شیخ فضل الله نوری، آن فتوای معروف را صادر کرد که «دست شیخ فضل الله باید از امور کوتاه شود». به استناد همین فتوا، شیخ فضلالله را اعدام کردند.
مطبوعات، روحانیون متجدد و روشنفکران ؛ مثلث پیشرو مشروطه خواهی
رئیس جعفری با بیان اینکه در کنار این مباحث روشنفکری و مذهبی، با نهاد بسیار تاثیرگذار «مطبوعات» هم روبرو هستیم، به نشریاتی که در ترویج اندیشه مشروطه نقش داشتند اشاره کرد و اظهارداشت: مطبوعات، روحانیون متجدد و پیشرو و ایرانیانی که به خارج رفته و بازگشته بودند، در ترویج اندیشه مشروطیت، حاکمیت قانون و مبارزه با استبداد، سالها تلاش کردند.
سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا و تاثیر آن بر اندیشه سیاسی ایران
این اقتصاددان وقوع انقلاب مشروطه عثمانی در همسایگی ایران را به عنوان یک اتفاق مهم که نقش بسیار مهمی در اندیشه روشنفکری ایران ایفا کرد دانست و گفت: بخش عمده ای از مبارزات در دوره ناصری است. ناصرالدین شاه سه بار به اروپا سفر کرد و با مفاهیمی مانند دیپلماسی، مجلس و پارلمان آشنا شد. در روزنوشت هایش بارها تصریح کرده که باید به این سمت حرکت کنیم، ولی معتقد بود شرایط کشور هنوز برای این امر آماده نیست.
ناصرالدین شاه از انقلاب فرانسه و نهضت های آزادی خواه اروپا آگاه بود اما فکر می کرد ایران هنوز آماده نیست
رئیس جعفری با بیان اینکه ناصرالدین شاه به خوبی می دانست در اروپا چه می گذرد و اعتمادالسلطنه نقش مهمی در این آگاهی داشت و دائما او را با کتابهای تاریخ انقلاب فرانسه و نهضتهای آزادی خواه آشنا می کرد، تصریح کرد: شاه به روشنی وقایع را درک می کرد، اما گمان می کرد کشور هنوز آمادگی لازم را ندارد.
ناصرالدین شاه مشروطه خواهان را دخالت خارجی می دانست
شاه درک نمی کرد مطالبات مشروطه به پیشرفت ایران کمک می کند
وی شورش یا به عبارتی، انقلاب داخلی دارالفنون و نهضت بابیه و بهائیه را از دیگر وقایع مهم در دوره ناصری دانست و با بیان اینکه شاه، تمامی این تحرکات را که اهدافشان با خواسته های مشروطه خواهان هم راستا بود، ناشی از دخالت بیگانگان در امور داخلی ایران و تهدیدی برای اقتدار خود می دانست، ادامه داد: ناصرالدین شاه درک نمی کرد که این مطالبات ممکن است به پیشرفت و ترقی ایران منجر شود و ضروری است میان وقایعی که منشا داخلی دارند و آن دسته که تحت تاثیر عوامل خارجی هستند، تفکیک قائل شد.
ناصرالدین شاه در پاسخ به تحولات، اصلاحاتی آغاز کرد
مشروطه با مطالبه «عدالتخانه» و پایان استبداد شکل گرفت
رئیس جعفری با بیان اینکه در راستای پاسخ به این تحولات، ناصرالدین شاه اقداماتی انجام داد، گفت: در دوره ناصری، بحث مطالبه عدالت و قانون بسیار جدی بود. حتی بازرگانان و تجار نیز موفق شدند نخستین مجلس تجار را برای رسیدگی به امور اقتصادی و تجاری خود تشکیل دهند. افزون بر آن، ظهور فناوری های نوین همچون ماشین چاپ و تلگراف در کشور، گردش اطلاعات را دگرگون ساخت و دیگر نمی شد جامعه را با همان شیوه های استبدادی پیشین اداره کرد و در نهایت، مشروطه با مطالبه عدالت خانه آغاز شد.
قانون اساسی مشروطه در شرایط وخیم جسمانی مظفرالدین شاه تصویب شد
او با یادآوری اینکه با مطالبه عدالت خانه، روند شکلگیری مشروطه آغاز شد، اظهارداشت: قانون اساسی مشروطه در زمان مظفرالدین شاه، در حالی تدوین و تصویب شد که وی در شرایط وخیم جسمانی قرار داشت و اطرافیان دربار نیز با این اقدام مخالفت می ورزیدند. با این حال، با تلاش افرادی نظیر میرزا حسن مشیرالملک ،مشیرالدوله بعدی، که بعدها چندین دوره نخست وزیر در دوران مشروطه شد و بنیان گذار دانشکده حقوق و علوم سیاسی ،که بعدها بخشی از دانشگاه تهران شد، بود، قانون اساسی مشروطه تدوین شد و سپس متمم آن نیز نگاشته شد و به امضای شاه رسید.
پایه گذاری ایران مدرن از دوران مشروطه آغاز شد
تحدید قدرت سلطنت، گام مهم مشروطه برای حاکمیت قانون
این اقتصاددان به تشریح اقدامات عملی صورت گرفته پس از صدور فرمان مشروطه، قانون و متمم آن و همچنین مشروح مذاکرات مجلس اول پرداخت و با بیان اینکه پایه گذاری ایران مدرن از دوران مشروطه آغاز شد، افزود: در حوزه تحدید قدرت سلطنت، اصل دوم قانون اساسی تصریح می کند که سلطنت ودیعهی الهی نیست، بلکه موهبتی است از جانب ملت. بدین ترتیب، پس از بیش از دو هزار سال، سلطنت دیگر از جایگاه ماورایی و آسمانی خود به زیر آمد و تحت حاکمیت قانون قرار گرفت. شاه بدون تصویب مجلس حق انعقاد قرارداد یا موافقت نامه با دولت های خارجی را ندارد.
اصول قانون اساسی مشروطه، کلید نجات امروز ایران
رئیس جعفری ضمن تاکید بر اینکه فقط خواندن این اصول قانون اساسی مشروطه و متمم آن نشان می دهد که چه انقلاب مترقیانه و روشنی بوده است. ما همین الان اگر به همان اندیشه ها برگردیم، مملکت نجات پیدا می کند، گفت: اثر اینها بر اقتصاد این طور است که در اصل ۸۸، بودجه مملکت باید به تصویب مجلس برسد. تاسیس دیوان محاسبات که وظیفه نظارت بر اجرای این مالیه را داشت گام بسیار مهمی بود. نکته کلیدی که اینجا اتفاق افتاد، لغو تیول داری بود. یکی از مهم ترین پاشنه آشیل های اقتصاد ایران، همین تیول داری بود . تیول داری ورود اقتصاد به دست نظامیان بود. چون مثلا در دوره صفویه، هر کدام از سران قزلباش، حکومت یک منطقه را به تیول داشتند و موظف بودند از آن منطقه محافظت کنند، در مواقع جنگ لشکر مورد نیاز را برای حکومت مرکزی بفرستند و بودجه ثابتی را برای پایتخت ارسال کنند.
مالیه، روح واقعی انقلاب مشروطه بود
منابع درآمدی دولت از دربار به دست مردم منتقل شد
به گفته این پژوهشگر تاریخ اقتصادی؛ برقراری اصول مالی قانون انقلاب مشروطه، شاید بسیار مهم تر از اصول سیاسی و قضایی اش بود. بسیاری از روشنفکران مشروطه و کسانی که در آن دوره حضور داشتند معتقد بودند که در اصل، مالیه، روح مشروطه بود. برخلاف آن تصور عمومی، مالیه را روح مشروطه می دانستند. چون منابع درآمدی دولت و حاکمیت از انحصار دربار خارج شد و به دست مردم سپرده شد. در کنار آن، گمرکات و وضع عوارض هم بر اساس قانون صورت می گرفت.
تقسیم ایران بین روس و انگلیس؛ خیانتی پس از انقلاب مشروطه
او توضیح داد: اگر بخواهید بدانید که چقدر این مسئله مهم است در داستان انقلاب مشروطه، بلافاصله بعد از تصویب قانون مشروطه، عدالتخانه در سراسر کشور شروع می شود، نهاد آموزش شکل می گیرد و اقدامات مختلف انجام می شود. اما اولین بانک ایرانی، بیست سال بعد از فرمان مشروطه تاسیس می شود؛ یعنی همچنان بیست سال بعد از فرمان مشروطه، اختیار امور مالی کشور را اجازه نمی دهند روس و انگلیس که در دست ایران باقی بماند. از آن بدتر، اگر بخواهید بدانید این دو کشور خارجی حتی با مشروطه چه بلایی سر ایران آوردند، کافی است بدانید مشروطه در سال ۱۲۸۵ ( ۱۹۰۶ میلادی) اتفاق می افتد، و در ۱۹۰۷ میلادی، در حاشیه یک اجلاس جهانی در ایتالیا، انگلستان و روسیه توافقنامه ای امضا می کنند و ایران را به دو بخش تقسیم می کنند و می گویند: «در این بخش من به کار تو کاری ندارم، در آن بخش تو به کار من کاری نداشته باش!» یعنی حضور خودشان را در ایران تقسیم می کنند و بر سر پاره کردن ایران به تفاهم می رسند. اینقدر این نقشه ها جدی بوده است.
روس ها مستشار آمریکایی را از کشور بیرون کردند
دولت ایران ناچار شد از روسیه عذرخواهی کند
رئیس جعفری به تلاش مشروطه خواهان برای سامان دهی به وضعیت مالیه دولت اشاره کرد و یادآورشد: در اقتصاد ایران، بلافاصله بعد از مشروطه، ایرانی ها تصمیم می گیرند که امور مالی شان را با کمک مستشاران خارجی پیش ببرند. مورگان شوستر، مستشار آمریکایی، با معرفی دولت آمریکا، که آن زمان هنوز وارد بازی های استعماری جهان نشده بود، در ۱۲۹۰ وارد ایران می شود و کل امور مالی کشور را در دست می گیرد. در یکی از اقدامات، به خاطر مالیات معوقه ای که شعاع السلطنه، برادر محمدعلی شاه، داشته، پارک و خانه و عمارتش را اشغال و مصادره کردند. دولت روسیه به ایران اولتیماتوم داد که شعاع السلطنه به بانک استقراضی بدهی دارد و تا روشن نشدن بدهی، این ها باید در اختیار دولت روسیه باشد. دولت بی اعتنایی و مجلس هم اولتیماتوم روسیه را رد کرد. روسیه اعلام جنگ کرد و با ورود لشکر به ایران، کاری کرد که وثوق الدوله، وزیر مالیه ایران، به طور رسمی به سفارت روسیه رفت و عذرخواهی کرد. آنها کوتاه نیامدند و گفتند باید مورگان شوستر از ایران خارج شود. توافق نامه ای سه بندی با ایران امضا کردند که بند دوم آن این بود «ایران حق ندارد بدون اجازه سفرای انگلیس و روسیه مستشار خارجی استخدام کند.» یعنی تا این حد، مالیه برای آنها و اهداف استبدادی و استعماری شان، مهم بوده است.
برخی اصول قانون اساسی در دوره رضا شاه تضعیف شد
ترور صنیع الدوله، مانعی برای اصلاحات مالی شد
وی به ترور صنیع الدوله در درب ورودی مجلس در دوره ای که قصد ایجاد نوعی نظام بودجه ریزی و سامان دهی به بودجه داخلی داشته اشاره کرد و گفت: پس از پایان جنگ جهانی اول و روی کار آمدن رضا شاه، روند مدرنیزاسیون با قدرت بیشتری پیش رفت، اما برخی اصول قانون اساسی مانند حاکمیت مردم تضعیف شد. از سال ۱۳۲۰ که رضا شاه سقوط کرد تا ۱۳۳۲، سال ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد، دولت هایی تشکیل شدند که همچنان پایبند به قانون اساسی مشروطه هستند. در این دوره، قوانین مترقی بسیاری تصویب شد که به آزادی مطبوعات و آزادی های سیاسی کمک کرد.
پیشرفت ها بدون پشتوانه مردمی دوام نیاوردند
به گزارش جماران، رئیس جعفری تاکید کرد: در تمام دورانی که قانون اساسی مشروطه در اولویت قرار داشت، مردم به آرمان ها و اهدافشان نزدیک تر شدند. هر کجا که حاکمیت ملی تضعیف شد، اگرچه دستاوردهای اقتصادی وجود داشته، اما پس از آن از دست رفته است؛ زیرا بسیاری از آنها با پشتوانه مردمی و ملی پیش نرفتند.
علمای روشنفکر پیوند میان دین و آزادی را برقرار کردند
مطبوعات آزادی خواه فساد را به چالش کشیدند
وی با بیان اینکه علمای روشنفکر مشروطه کسانی بودند که توانستند پیوند میان اندیشه دینی و قانون و آزادی های مدنی را برقرار کنند و نشان دادند که اینها با هم تضادی ندارند، به تشریح موضوعات مطرح شده در بحث و مناظره میان آخوند خراسانی و میرزای نائینی به عنوان یکی از مهم ترین رساله های روشنفکری آن دوره پرداخت و در توضیح عوامل موفقیت انقلاب مشروطه، گفت: مطبوعات آن دوره توسط آزادی خواهان اداره می شد که هدفشان کشور بود و به دور از منافع رانتی و فساد، نقش جدی در روشنگری جامعه داشتند. رسانه های آزاد توانستند نقش مهمی در فسادستیزی در جامعه ایفا کنند. مشروطه زمانی در ایران موفق شد که توانست همراه با موج حمایت مردمی در سراسر کشور باشد.
قوانین مالیاتی و گمرکی، استقلال اقتصادی مردم را به مجلس سپرد
رئیس جعفری ضمن تاکید بر اینکه مهم ترین تحول اساسی مشروطه در ایران، تحولات حوزه اقتصادی و مالی بود؛ تدوین قانون بودجه، تصویب بودجه یک ساله، تاسیس دیوان محاسبات، تصویب قوانین گمرکی و مالیاتی در مجلس را از جمله این تحولات برشمرد و ادامه داد: این موارد باعث شد مقدرات اقتصادی مردم از دست حاکمیت به دست مجلس سپرده شود و این اصول در قانون اساسی مشروطه وجود داشت. این تحولات دست بسیاری از بزرگان آن زمان مانند فرمانفرما در کرمان، ظل السلطان در اصفهان، نایب السلطنه کامران میرزا در تهران را از مال و جان مردم کوتاه کرد.
صد سال مبارزه به فراموشی رفت، چرا مشروطه را کنار گذاشتیم؟
رئیس جعفری افزود: بازگشت به قانون اساسی مشروطه و اصول آن می تواند برای ایرانیان نجات بخش باشد. متاسفانه در دعواهای حیدری و نعمتی که این روزها رخ می دهد، آرزوهای زیادی داریم، اما بازگشت به مشروطه و قانون اساسی آن در این مباحث مغفول مانده است. هیچ کس به این نمی پردازد که ما یک رنج صد ساله کشیده ایم و یک انقلاب مشروطه کرده ایم. چرا نمی خواهیم که اصول مشروطه برگردد و روی آن پایه کار کنیم؟
تخریب بی پایه چهره های تاریخی؛ جامعه ای که تاریخ را نمی خواند
بسیاری حتی متمم قانون اساسی را نخوانده اند
تخریب بی مطالعه تاریخ، گفت و گو را از بین برده است
رئیس جعفری ضمن انتقاد از فضای تخریب شخصیت ها در جامعه با اشاره به چهره هایی چون قوام، فروغی و پیرنیا افزود: هرگاه فردی برجسته می شود، گروهی بدون تحلیل تاریخی، به تخریب او می پردازند. جامعه ما به جای گفت وگو و مطالعه، با پیشداوری به شخصیت ها می تازد. بسیاری از افراد حتی یک بار متمم قانون اساسی مشروطه را نخوانده اند و نگاهشان به تاریخ، گزینشی و سیاسی است.
نباید نقش دوره قاجار را در ساخت زیرساخت ها نادیده بگیریم
از تقابل و تخریب در تاریخ فاصله بگیریم
او با بیان اینکه نباید نقش دوره هایی مانند قاجار در شکلگیری زیرساخت هایی نظیر دانشگاه و راه آهن نادیده گرفته شود، خواستار نگاهی عمیق تر، منصفانه تر و غیرسیاسی به تاریخ شد و گفت: باید از تقابل و تخریب فاصله بگیریم و از تاریخ برای ساختن آینده ایران درس بگیریم.
مغول ها بازرگانان را برای عبور از ایران فرستادند اما حاکم منطقه مانع شد
پس از باز شدن راه جاده ابریشم، جنگی در ایران رخ نداد
این اقتصاددان با اشاره به بخشهایی از کتاب «اژدهای هفت سر» نوشته باستانی پاریزی، خاطرنشان کرد: او در آن کتاب درباره مسیر و جاده ابریشم صحبت و تحولات تاریخی پیرامون آن را بیان می کند. اکثر حوادث مهم اقتصادی و تاریخی ایران به دلیل قرار گرفتن ایران سر این مسیر بوده است، چون این مسیر نقش راه سوق الجیشی را داشته است. ایشان می گوید که روایت عامیانه درباره مغول ها این است که مغولها سفیر فرستادند و ایرانی ها سر آنها را بریدند، به همین دلیل مغول ها حمله کردند. اما واقعیت این است که مغول ها بازرگانی را فرستاده بودند تا از ایران عبور کنند و به مدیترانه برسند، ولی حاکم آن منطقه اجازه عبور به آنها نداد، اموالشان را مصادره کرد و جلوی کاروان را گرفت. به همین دلیل مغول ها لشکرکشی کردند و راه را باز کردند. پس از باز شدن راه تجاری، دیگر جنگی در نگرفت.
مغول ها تنها راه تجاری ایران را باز کردند و جنوب را تصرف نکردند
ایرانی ها با ابداع قنات، مسیر تجارت ۵۰۰۰ ساله را کوتاه تر کردند
به گفته رئیس جعفری؛ اگر مسیر حرکت مغول ها به ایران را نگاه کنیم، می بینیم که آنها به جنوب ایران کاری نداشتند؛ حتی به اصفهان، کرمان و شیراز هم نیامدند. اگر می خواستند ایران را بگیرند، باید این مناطق را هم تصرف می کردند، مثل اهواز و کرمان، اما این کار را نکردند. هدف آنها فقط باز کردن راه تجاری بود، یعنی یا شما جزئی از این اقتصاد جهانی می شوی یا به زور جزئی از آن خواهی شد. اسماعیلیه هم در قلعه هایشان علیه این کاروان ها حمله می کردند. هلاکوخان بیست سال بعد دوباره لشکر کشید، اسماعیلیه را سرنگون کرد، سپس حکومت خلیفه در بغداد را هم براندازی کرد و راه را باز کرد. منظور از این مثال ها این است که نشان دهد چقدر تحولات مهمی در ایران بر سر این مسیر اقتصادی شکل گرفته است. باستانی پاریزی می گوید کاروانهای تجاری که می خواستند به اروپا بروند از چین می آمدند و از شمال ایران عبور می کردند، چون نمی توانستند از کویر عبور کنند. این مساله خیلی قدمت دارد، یعنی ۴۰۰۰ یا ۵۰۰۰ سال پیش. در این مسیر، قنات ها کشف شدند تا مسیر کوتاه تر شود و ایرانی ها قنات را ابداع کردند که یک سوم مسیر تجاری را کوتاه کرد.
ایران در تله ای جغرافیایی گرفتار شده که خروج از آن به نفع هیچ کس نیست
بلاتکلیفی ایران در نظام اقتصاد جهانی، ریشه مشکلات امروز است
نباید منتظر بود دیگران ایران را از بن بست اقتصادی نجات دهند
وی اضافه کرد: اگر به این مسائل از دید اقتصادی نگاه کنیم، به این جمعبندی می رسیم که باید در این نقشه اقتصادی جهانی برای ایران یک نقش تعریف شود. اگر این نقش برای ایران تعریف نشود، هیچ کس کاری با ما ندارد. در تمام این سال ها ایران در نزاعی بر سر تعریف نقش اقتصادی بوده است؛ چه در دوره نفت و چه پیش از آن. در دوره مشروطه، به دولت ایران اولتیماتوم داده شد که حق ندارد از مردم مالیات بگیرد، مستشار خارجی بدون اجازه ایران نمی توانست وارد شود، بانک تاسیس کند یا فعالیت کند. این موضوع نه فقط به فرهنگ که بیشتر به جبر جغرافیایی ما برمی گردد؛ ما در این نقطه حساس گیر کرده ایم. یکی از دلایل عمدهای که وضعیت ایران درست نمی شود، این است که هنوز تکلیف مان در اقتصاد جهانی روشن نیست و در یک تله گیر کرده ایم که وضعیت فعلی به نفع همه دنیا است؛ یعنی اگر دور ایران چند حلقه بکشیم، می بینیم که به نفع هیچ کس نیست که ایران از این وضعیت خارج شود. حالا خودمان باید تلاش کنیم، اما واقعیت این است که به نفع هیچ کس نیست که ایران از این وضعیت خارج شود.
