بازتاب اظهارات جنجالی یک چهره دانشگاهی در فضای مجازی/ اصلاح‌طلبان با 38 درصد در صدر مخالفان و منتقدان

پایگاه خبری جماران،  محمد تقی زاده: اظهارات محمود سریع‌القلم، استاد دانشگاه شهید بهشتی و مشاور سابق حسن روحانی در امور بین‌الملل، در مصاحبه‌ای اخیر انتشار یافته در اوایل آذرماه ۱۴۰۴ مبنی بر اینکه «فقرا نباید در سیاست و اقتصاد وارد شوند، زیرا فاقد ظرفیت‌های ذهنی لازم هستند»  و «در آینده ایران نباید اجازه دهیم از این طبقات وزیر شوند»، موجی گسترده از واکنش‌ها را در فضای مجازی، به ویژه پلتفرم «ایکس»، برانگیخت.

این سخنان، که ریشه در تجربیات شخصی سریع‌القلم از اپلیکیشن‌های دانشگاهی آمریکایی (مانند USC) و نقد «طبقه ضعیف» به عنوان عامل مشکلات ایران دارد، به سرعت به یک بحث ملی درباره نخبه‌گرایی طبقاتی، عدالت اجتماعی، شایسته‌سالاری و تبعیض تبدیل شد.

محمود سریع القلم، استاد اقتصاد سیاسی بین‌الملل در واکنش به انتقادات از سخنانش در مورد طبقه متوسط گفته است: بحث مطرح شده از سوی او علمی و دانشگاهی است. این نکاتی که چند رسانه ذکر کرده‌اند اصلا در بیانات او نیست.

در سخنان او فقط طبقه متوسط آورده شده که یک بحث بنیانی اقتصاد سیاسی در توسعه یافتگی کشور ها است. واژه فقیر استفاده نشده است.طبقه متوسط نه صرفا به معنای مالی بلکه به اعتبار فکری، تحصیلی و علاقه به سرمایه گذاری اهمیت دارد. به عنوان مثال، یک علت استحکام ژاپن به موجب طبقه متوسط ۹۰ در صدی است.

در این گزارش توئیت های پربازدید استخراج و تحلیل کیفی و جریان شناسی سیاسی شدند ضمن اینکه کاربران موثر این جریان شناسایی و بررسی شدند:

تحلیل کیفی توئیت ها: خطوط اصلی نقد مخالفان

۱. نقد طبقاتی و ضد تبعیض

بیشترین واکنش‌ها حول محور طبقاتی شکل گرفت. واژگانی چون «فاشیستی»، «نژادپرستانه»، «الیتیستی» و «ضد عدالت اجتماعی» به سرعت به برچسب‌های غالب بدل شدند. این ادبیات نشان می‌دهد که بخشی از افکار عمومی سخنان سریع‌القلم را نه یک لغزش فردی، بلکه بازتاب یک نگاه ساختاری و تحقیرآمیز به طبقات پایین جامعه تلقی کرده است. حتی مفاهیمی چون «ضد انقلاب اسلامی» و «ضد مردم‌سالاری دینی» وارد میدان شد تا نشان دهد بحران از سطح دانشگاهی فراتر رفته و به حوزه مشروعیت سیاسی و اجتماعی کشیده شده است.

۲. نقد علمی و تجربی

منتقدان با ارجاع به رهبران فقیرزاده موفق جهانی – از لینکلن و اوباما تا ماندلا و لولا – نشان دادند که مسیر توسعه الزاماً به طبقه اجتماعی وابسته نیست. همچنین سیاست‌های «need-blind» در دانشگاه‌های برتر آمریکا به‌عنوان نمونه‌ای از شکستن مرزهای طبقاتی مطرح شد. در همین راستا، شایعه‌سازی درباره دانشگاه USC و تناقض‌گویی سریع‌القلم به‌عنوان نشانه‌ای از بی‌اعتباری علمی او برجسته شد.

۳. حمله شخصی و خانوادگی

بخش دیگری از واکنش‌ها به سمت حملات شخصی رفتند. پرونده‌های قدیمی درباره یکی از نزدیکان وی  و فساد برنج پاکستانی در فروشگاه شهروند دوباره مطرح شد. همچنین سابقه مشاوره برای روحانی و نزدیکی به چهره‌هایی چون شریعتمداری و وزارت اطلاعات بازخوانی شد. این حملات نشان می‌دهد بحران اخیر به حوزه‌های شخصی و خانوادگی نیز سرایت کرده است.

۴. مقایسه با گذشته و ثبات نگاه نخبه‌گرایانه

یادآوری سخنان سال ۹۲ او («لبوفروش و راننده تاکسی چرا درباره مذاکرات ژنو نظر می‌دهند؟») نشان داد که از منظر منتقدان، نگاه تحقیرآمیز او به طبقات پایین یک الگوی پایدار است. همین تداوم باعث شد سخنان اخیر به‌عنوان بخشی از یک خط فکری نخبه‌گرایانه تثبیت شود. مقایسه او با محسن رنانی و ماجرای «کورتکس نازک ایرانی‌ها» نیز به شکل‌گیری یک «میم» جدید انجامید؛ هر دو به‌عنوان نمونه‌های نخبه‌گرایی نژادپرستانه معرفی شدند.

۵. بحران اعتبار عمومی

این موج واکنش‌ها بزرگ‌ترین بحران اعتبار عمومی سریع‌القلم در دو دهه اخیر را رقم زد. حتی پایگاه سنتی او اصلاح‌طلبان، روشنفکران و تکنوکرات‌ها با شدیدترین لحن به نقد او پرداختند. موافقان واقعی‌اش تقریباً غایب بودند و دفاع‌های باقی‌مانده ضعیف و نیمه‌جان بود. در کمتر از ۴۸ ساعت، سریع‌القلم از «استاد توسعه» به «نماد فاشیسم طبقاتی» بدل شد؛ سقوطی سریع و بی‌سابقه که نشان داد چگونه یک جمله می‌تواند تمام سرمایه نمادین یک فرد را فرو بریزد.

جریان‌شناسی سیاسی کاربران

این جدول جریان‌شناسی سیاسی کاربران نشان می‌دهد که واکنش‌ها به سخنان سریع‌القلم نه تنها گسترده، بلکه از نظر ترکیب سیاسی نیز متنوع بوده است. مهم‌ترین نکته آن است که بیشترین خشم از درون پایگاه سنتی او یعنی اصلاح‌طلبان و غرب‌گرایان برآمد؛ همان حلقه‌ای که طی دو دهه گذشته پشتوانه اصلی اعتبار دانشگاهی و رسانه‌ای او محسوب می‌شد. این طرد درونی، بحران را از یک جدل عمومی به یک فروپاشی پایگاه تبدیل کرد.

در محور اصلاح‌طلب/غرب‌گرا/تکنوکرات، با (۳۸٪)، چهره‌های شاخصی چون Parpanchi، HamzeGhalebi و KavehGhoreishi به شدت موضع گرفتند. این حجم واکنش نشان می‌دهد که سخنان سریع‌القلم نه تنها با گفتمان عدالت اجتماعی این جریان در تضاد بود، بلکه به‌عنوان خیانت به سرمایه نمادین خودشان تلقی شد. به همین دلیل، شدت لحن در این بخش از همه بیشتر بود و حتی به برچسب‌هایی چون «فاشیستی» و «نژادپرستانه» رسید.

در جریان اصولگرا/انقلابی/حامی نظام، (۲۸٪)، واکنش‌ها بیشتر در قالب بهره‌برداری سیاسی دیده شد. چهره‌هایی چون رائفی‌پور و نظام الدین موسوی از این فرصت استفاده کردند تا نخبه‌گرایی غرب‌گرایان را به‌عنوان نشانه‌ای از بی‌ارتباطی با مردم برجسته کنند. این واکنش‌ها کمتر شخصی و بیشتر در خدمت تثبیت روایت ضدنخبگانی اصولگرایان بود.

اپوزیسیون خارج‌نشین و جمهوری‌خواه، با (۱۴٪)، واکنش‌هایی عمدتاً در قالب تمسخر و برجسته‌سازی تناقضات سریع‌القلم داشتند. برای آنان، این ماجرا فرصتی بود تا نشان دهند که حتی روشنفکران نزدیک به اصلاح‌طلبان نیز گرفتار نگاه نخبه‌گرایانه‌اند و از مردم فاصله دارند. این نقدها بیشتر در سطح رسانه‌های برون‌مرزی بازتاب یافت.

جریان چپ/سوسیالیست/ضدسرمایه‌داری، با (۱۰٪)، واکنش‌هایی ایدئولوژیک داشت. آنان سخنان سریع‌القلم را نشانه‌ای از سلطه گفتمان سرمایه‌داری و تحقیر طبقات فرودست دانستند. در این بخش، نقدها بیشتر بر محور عدالت اجتماعی و ضدسرمایه‌داری متمرکز بود و به زبان تئوریک‌تر بیان شد.

در نهایت، مستقل‌ها و تحلیل‌گران رسانه‌ای، با (۱۰٪)، بیشتر بر پیامدهای رسانه‌ای و بحران اعتبار عمومی او تمرکز کردند. این گروه نشان دادند که سخنان سریع‌القلم چگونه در کمتر از ۴۸ ساعت به یک «میم» تبدیل شد و سرمایه نمادین او را فرو ریخت. تحلیل‌های آنان بیشتر بر سرعت سقوط و پیامدهای بلندمدت این بحران تأکید داشت.

جمع‌بندی این جریان‌شناسی روشن می‌کند که بحران سریع‌القلم یک واکنش تک‌جریانی نبود، بلکه طیفی از نیروهای سیاسی – از اصلاح‌طلبان تا اصولگرایان و اپوزیسیون – در آن مشارکت داشتند. اما نقطه کلیدی این است که ضربه اصلی از درون پایگاه سنتی او وارد شد؛ همان جایی که انتظار حمایت می‌رفت، به شدیدترین شکل طرد صورت گرفت. این امر سقوط او را نه‌تنها سریع، بلکه بی‌بازگشت کرد.

نکته مهم: بیشترین خشم از داخل جریان اصلاح‌طلب و غرب‌گرا (پایگاه سنتی سریع‌القلم) آمد؛ یعنی حتی حلقه خودش او را طرد کرد.

تحلیل کاربران مؤثر موج سریع القلم : بر اساس مجموع وزن بازدید + لایک + ریتوییت

ترکیب این فهرست نشان می‌دهد که فضای واکنش به موضوع مورد بحث، کاملاً چندقطبی اما به‌هم‌پیوسته بوده است؛ یعنی هر جریان سیاسی نقش خاص خود را در وایرال‌سازی، شکل‌دهی به روایت، یا تولید واکنش احساسی و تحلیلی ایفا کرده است. در بالای نمودار اثرگذاری، رائفی‌پور قرار دارد که با وجود بازدید کمتر نسبت به نفر دوم، به دلیل بیشترین لایک و ریتوییت، نقش «محرک احساسی و بسیج‌کننده» را داشته و عملاً موتور درگیری مخاطبان بوده است. پس از او، عبدالله عبدی با بیشترین حجم بازدید نقش منبع اولیه و تأمین‌کننده خوراک خبری را داشته و نشان داده که بازدید بالا الزاماً با درگیری احساسی بالا همراه نیست، اما در تعیین جهت انتشار اولیه بسیار تعیین‌کننده است.

گروه طنز و اصلاح‌طلبی با حضور کاربر beehnam نقشی مکمل داشته؛ جریانی که با استفاده از لحن طنز باعث چرخش روایت‌ها از حالت جدی به مسخره‌سازی شده و به افزایش وایرال‌شدن کمک کرده است. در سوی مقابل، کاربرانی از اپوزیسیون مانند Parpanchi و Fakalantri روایت انتقادی یا حمله‌محور تولید کرده‌اند که یا بر نقد ساختاری تمرکز داشته یا حملاتی شخصی را برجسته کرده‌اند و همین امر تنش گفتگو را افزایش داده است. فضای مستقل‌ها نیز نقش مهمی داشته؛ برخی مثل salmaneshoon واکنش احساسی مبتنی بر نمادهای انقلابی را وارد جریان کرده‌اند و برخی دیگر، از جمله Jangjouye، با تحلیل و منشن‌سازی گسترده به‌نوعی موتور پخش ثانویه محتوا بوده‌اند.

در ادامه فهرست، کاربران اصولگرا، اصلاح‌طلب، چپ و مستقل هر یک تلاش کرده‌اند روایتی از «معنادادن» به ماجرا بسازند؛ از نقد ساختار و ایدئولوژی گرفته تا حمله هویتی و اشاره به الگوهای تطبیقی. خطوط کلی نشان می‌دهد که سه محور بیشترین سهم در شکل‌دادن به فضای توییتری داشته‌اند: محور احساسی–ایدئولوژیک (انقلابی‌ها و اپوزیسیون تند)، محور طنز و تمسخر (اصلاح‌طلبان طنزپرداز)، و محور خبر و تحلیل (مستقل‌های رسانه‌ای). این سه محور هم‌زمان موجب رشد بازدید، تولید روایت‌های متضاد، و تثبیت گفتگوی چندلایه‌ای شده‌اند که در آن هر گروه ولو با سبک متفاوت، به ساختن موج اصلی کمک کرده است.

تحلیل راهبردی نهایی

1. این موج بزرگ‌ترین بحران اعتبار عمومی محمود سریع‌القلم در ۲۵ سال فعالیتش است.
2.   پایگاه سنتی او (اصلاح‌طلبان، تکنوکرات‌ها، روشنفکران توسعه‌گرا) با شدیدترین لحن او را کنار گذاشتند؛ یعنی دیگر هیچ پناهگاهی ندارد.
3.   اصولگرایان و انقلابیون از این فرصت برای تسویه‌حساب تاریخی با کل گفتمان «توسعه غربی + تکنوکراسی لیبرال» استفاده کردند و موفق شدند آن را به «آپارتاید طبقاتی» تقلیل دهند.
4. تنها دفاع‌های موجود یا نیمه‌جان بودند  یا خیلی کم‌تأثیر  و خودشان هم زیر ضرب رفتند. عبدالرضا داوری از جمله این طیف بود.
5. این جنجال به سرعت به یک «میم فرهنگی» تبدیل شد و در کنار «کورتکس نازک رنانی» به نماد «نخبه‌گرایی تحقیرآمیز ایرانی»  پیوست.
6. سریع‌القلم نزد بخشی از افکارعمومی، از «استاد توسعه» به «نماد فاشیسم طبقاتی» تبدیل شد؛ بازگشت از این سقوط تقریباً غیرممکن است.