بسیج با هدف تأمین مصلحت عامه شکل گرفته و در راستای مسیر فطرت الهی انسان میباشد. بنابراین حرکتهای سازماندهی شده گروهی که در صدد تأمین منافع جریان، گروه، تشکل یا احزاب خاصی است و ماهیت شخصی و انحصارگرایانه دارد، غایت اصلی شکلگیری بسیج را بیان نمیکنند.
امام خمینی(س) بسیج مستضعفان را «پشتوانه انقلاب اسلامی» و نیرویی داوطلب و مردمی میدانست که با همت جوانان برای حفظ ارزشهای انقلاب و کشور شکل گرفته است. بسیج مفهومی فطری، عقلانی و مبتنی بر اراده انسان است و پس از انقلاب، به نهادی مردمی برای حمایت از انقلاب و فعالیت در عرصههای اجتماعی، فرهنگی و دفاعی تبدیل شد. ویژگیهای اصلی آن مردمی بودن، داوطلبانه بودن، اتکای به جوانان و هدف پاسداری از جمهوری اسلامی است. بسیج نهادی برای تحقق مصلحت عمومی است و نه تأمین منافع گروهها، و در ایجاد هویت و همبستگی ملی نقشی مؤثری دارد.
«بسیج» مفهومی است که بر روند کلی هر حرکت سیاسی و اجتماعی اطلاق میگردد و حاصل اراده، آمادگی است و این روند از اراده شروع میشود و تا نظم و ساماندهی پیش میرود. بسیج به مفهوم نوعی نگرش و بینش کلی خردمندانه؛ یعنی بسیج نگرش یا بینشی است مبتنی بر اراده نیز حاصل انتخاب آزادانه است. در مجموع این نگرش مبنی بر عقل، اختیار، عدالت و آگاهی بوده است، مطابق فطرت و حنیفیت بشر میباشد و حقیقت بسیج نیز جز این نمیباشد.
در ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مفهوم بسیج با واژه «مردم» همراه شده است که بیانگر یک واقعیت خارجی نیز میباشد. البته کاربرد بسیج بدین معنا نیز جدا از مفهوم حقیقی بسیج یعنی حرکت خردمندانه موجود مختار در مسیر فطرت، نیست. این نهاد به عنوان یک سازمان داوطلبانه و مردمی به منظور حمایت از انقلاب اسلامی و حفظ ارزشهای آن شکل گرفت که در زمینههای مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی فعالیت میکند و به عنوان یک نیروی پشتیبان برای نیروهای نظامی و امنیتی کشور محسوب میشود.
بسیج به مثابه یک نهاد اجتماعی مردمی؛ این معنا از بسیج مترادف با نیروی مقاومت بسیج میباشد که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و استقرار نظام جمهوری اسلامی به فرمان امام خمینی(س) به تدریج شکل گرفت و از سوی ایشان به عنوان بسیج مستضعفان تأسیس شد. نهاد بسیج از جمله ثمرات گرانبها و پر ارزش انقلاب اسلامی و جنگ هشت ساله ایران و عراق(دفاع مقدس) است. امام خمینی(س) در مورد بسیج مستضعفان میفرماید: «رحمت و برکات خداوند بزرگ بر بسیج مستضعفان که به حق پشتوانه انقلاب اسلامی است و به کوشش ارزنده خود ادامه داده و به حمد الله تعالی با همت جوانان برومند و داوطلبان گروه میلیونی، رزمنده تربیت و امید آن است که با شرکت فعال قشرهای معظم ملت و شور و شعفی که در جوانان عزیز از برکت اسلام مشاهده میشود ارتش ۲۰ میلیونی که نگهبان جمهوری اسلامی و کشور عزیز از شر جهانخواران متجاوز است تحقق یابد».
بر اساس بیانات امام خمینی(س) ویژگیهای بسیج به طور خلاصه شامل موارد زیر است:
- بسیج نهادی عمومی و مردمی است؛ بدین معنا که از تمامی اقشار جامعه به وجود میآید و انسانهایی که معنا و مفهوم حقیقی بسیج و حقیقت آن را درک کردهاند از هر قشر، گروه قوم و دستهای وارد آن میگردند. همان گونه که در جای دیگر میفرماید: من امیدوارم که این بسیج عمومی اسلامی الگو برای تمام مستضعفین جهان و ملتهای مسلمان عالم باشد.
- بسیج نهادی داوطلبانه است و لذا دارای جنبه اختیاری و انتخابی بودن است؛ اصطلاح داوطلبان بسیج بیست میلیونی و... بیانگر این ویژگی است.
- هدف متعالی بسیج حمایت از انقلاب اسلامی و نگهبانی از جمهوری اسلامی و کشور است. بنابراین، پاسداری از تمامی ارزشهای انقلابی و اسلامی مورد نظر است و از همین روی بسیج «نهادی است تحت فرماندهی عالی مقام رهبری که هدف آن نگهبانی از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن و جهاد در راه خدا و گسترش حاکمیت قانون خدا در جهان طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران و تقویت کامل بنیه دفاعی از طریق همکاری با سایر نیروهای مسلح و همچنین کمک به مردم هنگام بروز بلا و یا حوادث غیر مترقبه میباشد».
- از لحاظ ترکیب، بخش عمده نهاد بسیج مستضعفان را نیروهای جوان و لذا نیروهای فعالتر جامعه تشکیل میدهد.
در مجموع میتوان گفت، بسیج در شکلگیری هویت ملی و مذهبی مردم ایران نقش به سزایی دارد و به عنوان یک نهاد اجتماعی، در بسیج و سازماندهی توانمندیهای مردمی و ایجاد همبستگی اجتماعی در شرایط مهم تاریخی تأثیرگذار بوده است، لذا با توجه به ماهیت شکلگیری آن، نکته حائز اهمیت این است که حرکت بسیج، فعالیتی نیست که در جهت منافع افراد یا گروههای خاص صورت بگیرد بلکه حرکتی است که با هدف تأمین مصلحت عامه شکل گرفته و در راستای مسیر فطرت الهی انسان میباشد. بنابراین، حرکتهای سازماندهی شده گروهی که در صدد تأمین منافع جریان، گروه، تشکل یا احزاب خاصی است و ماهیت شخصی و انحصارگرایانه دارد، غایت اصلی شکلگیری بسیج را بیان نمیکنند.
