حجت‌الاسلام و المسلمین عباسعلی زارعی سبزواری طی سخنانی در نشست «بررسی تأثیر زمان و مکان در اجتهاد از نگاه امام خمینی(س)»، گفت: هیچ عنصری نمی‌تواند در «حکم ثابت» یک موضوع شرعی تأثیر بگذارد و آن را تغییر دهد؛ مگر آنکه دلیل ویژه‌ای بر تغییر آن حکم شرعی نسبت به آن موضوع (بر اثر وجود آن عنصر) اقامه شود.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم با تأکید بر اینکه رحلت امام خمینی(س) خلاء بزرگی در جامعه علمی و دینی ایجاد کرد، گفت: امیدوارم خداوند متعال توفیق دهد تا بتوانیم در مسیری که حضرت امام رضوان‌الله تعالی علیه آغاز کردند و مخلصانه برای خداوند فعالیت نمودند چه در عرصه علمی و چه در عرصه حاکمیتی ان‌شاءالله گام برداریم. باید طوری حرکت کنیم که فردای قیامت، به خصوص ما طلاب، شرمنده شهدای عزیز از صدر اسلام تا امروز نباشیم و شرمنده علمای بزرگی که در راه احیای دین شهید شدند، نگردیم.
به گزارش خبرنگار جماران، حجت‌الاسلام و المسلمین عباسعلی زارعی سبزواری طی سخنانی در نشست «بررسی تأثیر زمان و مکان در اجتهاد از نگاه امام خمینی(س)»، حضرت امام را یکی از تأثیرگذارترین رهبران مذهبی جهان در حوزه اجتهاد و فقاهت عنوان کرد و گفت: ایشان، با طی مراحل علمی به قله فقاهت و زعامت شیعه رسیدند و با مجاهدت‌های خستگی‌ناپذیر، به مرتبه مخلصین لَهُ الدِّین راه یافتند. آن حضرت، با توکل بر قدرت لایزال الهی توانست تأثیری عمیق بر جامعه بشری بگذارد و معادلات فراوانی را دگرگون سازد.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم تأکید کرد: اگر بخواهیم این شخصیت بزرگ را در یک عبارت توصیف کنیم، می‌توان گفت ایشان مصداق حدیث شریف هستند که «برای خدا آموختند، برای خدا عمل کردند و برای خدا آنچه آموخته بودند به دیگران تعلیم دادند». بی‌شک، مقام و مدال افتخارآمیزی در ملکوت آسمان‌ها به این بزرگواران اعطاء می‌شود که با آن مدال شناخته می‌شوند؛ چون در آن هنگام می‌گویند این یکی از کسانی است که «تَعَلَّمَ لِلَّهِ، وَعَمِلَ لِلَّهِ، وَعَلَّمَ لِلَّهِ».
وی افزود: از خداوند متعال مسألت داریم که روح این مرد بزرگ را با انبیاء و اولیاء و اجداد مطهرش محشور فرماید و ما را نیز توفیق دهد تا راه علمی، عملی و تعلیمی ایشان را دنبال کنیم و سرلوحه زندگی و عمل خویش قرار دهیم. گرچه رحلت ایشان خلاء بزرگی در جامعه علمی و دینی ایجاد کرد، لیکن خداوند متعال به‌گونه‌ای دیگر عنایت فرمود و شخصیت ارزشمند دیگری را جایگزین نمود تا مسیری را که آن بزرگوار آغاز کرده بود ادامه دهد. برای دوام عمر و توفیقات رهبر معظم انقلاب دعا می‌کنیم و از خداوند مسألت داریم که همواره موفقیت و سلامتی ایشان را مستدام بدارد.
زارعی سبزواری با اشاره به اینکه در خصوص «تأثیر زمان و مکان در اجتهاد از نگاه امام خمینی(س)» دو رویکرد یا شیوۀ متفاوت وجود دارد، تصریح کرد: رویکرد قدیمی و محدود که تا کنون در برخی مقالات و جلسات مطرح شده، بحث را مبتنی بر تأثیر صرفِ «زمان» و «مکان» بر اجتهاد یک فقیه مشخص مثلاً حضرت امام می‌داند. آنچه تا امروز در مقالات و جلسات گوناگون درباره تأثیر زمان و مکان در اجتهاد دیده‌ایم، همین تمرکز محدود بوده است؛ یعنی صرفِ بررسی اینکه آیا آراء فقهی یک مجتهد تحت‌تأثیر وضعیت تاریخی یا جغرافیایی قرار می‌گیرد یا نه.
وی افزود: اما از نظر من، رویکرد جامع‌تر و پاسخ‌گوی نیاز اهل تحقیق و پژوهش امروزی، رویکردی است که پرسش را در سطح وسیع‌تری مطرح کند و رویکرد قدیمی را به‌عنوان یکی از شاخه‌های پرسش اصلی خود بپذیرد. به این معنا که سؤال را این‌گونه تنظیم کنیم «آیا عناصری خارج از ذاتِ موضوعاتِ احکام شرعی یعنی مؤلفه‌هایی که ذاتی برای موضوع ندارند و دائم در حال تغییرند می‌توانند در نگاه یک فقیه و مجتهد و در استنباط حکم برای همان موضوعِ شرعی (بدون تغییر موضوع) مؤثر باشند یا خیر؟»
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم ادامه داد: در این پرسش جدید، نکتۀ مهم آن است که تأثیرگذاری عناصر خارجی (نه زمان و مکان به‌تنهایی، بلکه کلیه مؤلفه‌های موجود در پیرامون یک مسأله) بررسی شود؛ آن هم به‌گونه‌ای که موضوع شرعی اصلی تغییر نمی‌کند؛ زیرا اگر خودِ موضوع دستخوش تغییر شود، بحث به امری کاملاً متفاوت (موضوع جدید) می‌انجامد و نه لزوماً مطالبه امروز پژوهشگران. این پرسش کلی، به‌واسطه گشوده بودن دامنه مؤلفه‌ها و عناصرِ مؤثر، طبیعتاً زیرمجموعه‌های متعدد و متنوعی خواهد داشت و دیگر محدود به زمان و مکان نیست.
وی تأکید کرد: به نظر می‌رسد باید رویکرد دوم؛ یعنی همان رویکرد گسترده و جامع به‌عنوان یک بحث مهم در حوزه‌های علمیه، موردتوجه و بررسی قرار گیرد. چه به‌صورت عام، یعنی فارغ از مکاتب و مدارس مختلف فقهی و چه به‌صورت خاص، مثلاً در چهارچوب مکتب امام، مدرسۀ امام یا نگاه حضرت امام. اگر این افق بحث در حوزه‌ها گشوده شود و بر روی آن کار شود، می‌توانیم تأثیر این عناصر را به‌صورت اثباتی و انکاری در فرآیند فقاهت یک فقیه و اجتهاد یک مجتهد باز کنیم. در این صورت، بسیاری از زوایا برای ما روشن خواهد شد و مسائل متعددی آشکار خواهد گشت.
زارعی سبزواری با اشاره به اینکه در این خصوص چند احتمال مطرح است، اظهار داشت: اگر صرفاً عرض کنیم «زمان و مکان در تغییر نگاه اجتهادی مجتهد مؤثر است»، بلافاصله سؤال پیش می‌آید: «چه نوع تأثیری؟ چرا اصلاً تأثیر دارد؟ منشأ تأثیر چیست؟» تا زمانی که این پرسش‌ها به‌خوبی پاسخ داده نشوند، ادعای ما استوار نخواهد بود؛ بنابراین، ضروری است روی این موضوع کار علمی شود و در هر مورد، منشأ اثرگذاری این عناصر به‌صورت دقیق و مستدل بررسی گردد.
وی تأکید کرد: هیچ عنصری نمی‌تواند در «حکم ثابت» یک موضوع شرعی تأثیر بگذارد و آن را تغییر دهد؛ مگر آنکه دلیل ویژه‌ای بر تغییر آن حکم شرعی نسبت به آن موضوع (بر اثر وجود آن عنصر) اقامه شود. به عبارت دیگر، برای هر موضوع شرعی که در نظر بگیریم چه فعلی باشد، چه ترک‌نشدنی حکمی ثابت دارد و این حکم، با تغییر عناصر خارج از ذات دگرگون نمی‌شود؛ مگر آنکه دلیل خاصی (نظیر نصّ معتبر، اجماع یا قیاس مشروع) شاهد بیاورد که وجود آن عنصر خارجی در این مورد اقتضا می‌کند حکم را تغییر دهیم.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم افزود: پس از تثبیت این قاعده کلی و روشن‌شدن مستثنیات، آنگاه می‌توانیم به بررسی دقیق «وجه تأثیر» هر عنصر (زمان، مکان، حالات شخصی، مقامات، اختلافات اقلیمی، تغییرات فرهنگی و اجتماعی و…) در اجتهاد فقیه بپردازیم. در غیر این صورت، ادعای کلی «تأثیر عناصر خارجی» بی‌پشتوانه خواهد بود و نمی‌توانیم به آن استناد کنیم.
وی تأکید کرد: نظر اصلی من در این جلسه این بود که باوجود عنوانِ خاصِ «تأثیر زمان و مکان در اجتهاد از نگاه امام خمینی(س)»، جلسات و مقالات متعددی در این باره برگزار شده و حضرت امام رضوان‌الله علیه نیز معتقد بودند عنصر زمان و مکان در اجتهاد مجتهدان مؤثر است. اما اگر بحث را چه به‌صورت عمومی و چه از منظر حضرت امام مطرح کنیم و سلسله جلساتی برای بررسی عمیق آن برپا کنیم، به‌مراتب نتیجه مؤثرتری حاصل خواهد شد و افق‌های بسیار نوینی در مباحث فقهی برای ما گشوده می‌شود.
زارعی سبزواری در پایان گفت: امیدوارم خداوند متعال توفیق دهد تا بتوانیم در مسیری که حضرت امام رضوان‌الله تعالی علیه آغاز کردند و مخلصانه برای خداوند فعالیت نمودند چه در عرصه علمی و چه در عرصه حاکمیتی ان‌شاءالله گام برداریم. باید طوری حرکت کنیم که فردای قیامت، به خصوص ما طلاب، شرمنده شهدای عزیز از صدر اسلام تا امروز نباشیم و شرمنده علمای بزرگی که در راه احیای دین شهید شدند، نگردیم. قطعاً امکانات امروزِ حوزه‌های علمیه در اختیار ما است؛ شاید به‌خاطر همین نعمت‌ها احساس کنیم که کمتر شرمنده گذشته‌ایم، اما حق آن بزرگان را با تلاش و مجاهدت خالصانه باید ادا کنیم.
