حجت‌الاسلام و المسلمین رضا مختاری طی سخنانی در نشست تخصصی «آثار تقیه مداراتی در حج از منظر امام خمینی(س)» در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) قم، به تبیین تقیه خوفی و مداراتی در فتوای امام خمینی(س)، پرداخت.
رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه با اشاره به تعریف تقیه خوفی و مداراتی در فتوای امام خمینی(س)، گفت: حضرت امام فرموده‌اند که باید دانست مستفاد از روایات آن است که عملی که از روی تقیه انجام می‌شود – ولو تقیه مداراتی – صحیح است، خواه تقیه به‌خاطر اختلاف در موضوع خارجی باشد، مانند اختلاف در وقوف عرفات، و خواه به‌خاطر اختلاف در حکم، مانند سجده بر فرش و امثال آن.
به گزارش جماران، حجت‌الاسلام و المسلمین رضا مختاری طی سخنانی در نشست تخصصی «آثار تقیه مداراتی در حج از منظر امام خمینی(س)» در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) قم، با اشاره به اینکه رساله تقیه امام خمینی(س) در سال ۱۳۷۳ قمری به رشته تحریر درآمده است، گفت: این اثر ارزشمند در حدود ۶۵ صفحه و در مجلد بیستم از مجموعه آثار ایشان به چاپ رسیده است. پیش از ورود به جزئیات فرمایشات امام، لازم است به این نکته اشاره شود که مرحوم استاد شهید مطهری و پس از ایشان آقای دکتر گرجی - که احتمالاً این دیدگاه را از بیانات آیت‌الله بروجردی(ره) اقتباس نموده‌اند - تأکید داشته‌اند که می‌بایست تمامی مسائل فقهی را مورد ریشه‌یابی تاریخی قرار داد و سیر تطور هر مسأله را به دقت بررسی نمود.
رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه افزود: در مقدمه‌ای که بر مجموعه «میراث فقهی» نگاشته‌ام، طرحی مشتمل بر ۴۰ موضوع مهم و مبتلا به فقهی طراحی شده است. در این طرح، کلیه آثار فقهی مرتبط با این موضوعات یا باید تصحیح و در این مجموعه گنجانده می‌شد و یا به صورت دقیق ارجاع داده می‌شد؛ به نحوی که محقق با مطالعه هر جلد، به تمامی بیانات فقها در آن موضوع خاص اشراف یابد. موضوع اول این مجموعه، مسأله «غنا» بود که در چهار جلد منتشر گردید. موضوع دوم نیز «رویت هلال» بود که در پنج جلد به چاپ رسید.
وی ادامه داد: موضوع «ارث زوجه» نیز با همکاری برخی از فضلا در دفتر تبلیغات اسلامی به انجام رسیده و وعده داده شده است که در سال جاری به چاپ خواهد رسید. اما در مورد مسأله تقیه، متأسفانه موفق به جمع‌آوری تمامی آثار و منابع مرتبط نشدیم تا بتوانیم ریشه‌های برخی فروع آن مانند «تقیه مداراتی» را به دقت بررسی کرده و مشخص کنیم که این مفاهیم از چه زمانی در فقه مطرح شده‌اند و موضع فقهای مختلف در این باره چه بوده است.
مختاری تصریح کرد: اصطلاح «تقیه مداراتی» به نظر می‌رسد برای اولین بار در کلمات شیخ انصاری(ره) در رساله تقیه ایشان مطرح شده باشد، البته نه با آن تفصیل و تقسیم‌بندی‌هایی که امام خمینی(س) در این رساله ارائه فرموده‌اند. به عنوان مثال از حدود سال ۱۳۳۰ شمسی (۱۳۷۰ قمری)، فقهای شیعه، همچون آیت‌الله بروجردی و پیش از ایشان، آیت‌الله اصفهانی (رحمة‌الله‌علیه) فتوا داده بودند که در صورت عدم علم به خلاف، یعنی زمانی که نمی‌دانیم اعلام زمان وقوف از سوی اهل سنت صحیح است یا خیر، در این صورت وقوف با آنان مجزی خواهد بود. اما فتوای امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) این است که حتی در صورت علم به خلاف نیز، وقوف با آنان صحیح و مجزی است.
وی با اشاره به اینکه امام تقیه را به خوفیه و مداراتی تقسیم‌بندی کرده است، یادآور شد: تقیه خوفی یعنی اگر تقیه نکنیم، ضرر جانی یا مالی قابل‌توجهی به خود یا به دیگران وارد می‌شود و از ترس، تقیه می‌شود. اما در تقیه مداراتی ترس و وحشتی در کار نیست، کسی کاری با انسان ندارد؛ بلکه ما فقط به‌جهت رعایت اتحاد مسلمانان و یکپارچگی کلمه، تقیه می‌کنیم. برای جلب محبت مخالفان و ایجاد دوستی میان ما و آنان، بدون خوف ضرر؛ برخلاف تقیه خوفی که در آن خوف ضرر وجود دارد.
رئیس مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه تصریح کرد: اگر کسی، به اصطلاح، با اهل سنت نماز نخواند و در هتل اقامت داشته باشد، تقیه خوفی شامل حال او نمی‌شود؛ یا اگر در نماز بر سنگ سجده کند، باز هم تقیه خوفی شامل نمی‌شود. این امور صرفاً به‌جهت مدارا، جلب محبت و رعایت اتحاد مسلمین است که شیعیان را مسلمان بدانند و مشاهده کنند که آنان نیز در وقت نماز می‌خوانند و مواردی از این قبیل. حضرت امام فرموده‌اند که باید دانست مستفاد از روایات آن است که عملی که از روی تقیه انجام می‌شود – ولو تقیه مداراتی – صحیح است، خواه تقیه به‌خاطر اختلاف در موضوع خارجی باشد، مانند اختلاف در وقوف عرفات، و خواه به‌خاطر اختلاف در حکم، مانند سجده بر فرش و امثال آن.
وی اظهار داشت: روایاتی که امام خمینی(س) برای اثبات تقیه مداراتی نقل می‌کنند از جمله این روایت از امام صادق علیه‌السلام است که «مَنْ صَلَّى مَعَهُمْ فِی الصَّفِّ الأَوَّلِ، کَانَ کَمَنْ صَلَّى خَلْفَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ فِی الصَّفِّ الأَوَّلِ.» یعنی کسی که با آنان (اهل سنت) در صف اول نماز بگزارد (البته از روی تقیه و به کیفیتی که گذشت)، همانند کسی است که در صف اول پشت سر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله نماز گزارده است. یا آنجا که امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «إیّاکُم أن تَعمَلوا عَمَلاً یُعیِّرونا بِهِ، فَإِنَّ وَلَدَ السَّوءِ یُعَیَّرُ والِدُهُ بِعَمَلِهِ.» یعنی از انجام کاری که موجب سرزنش ما شود، بپرهیزید؛ چرا که فرزند بدکار، مایه سرزنش پدر خود است.
مختاری در خصوص اقتدای شیعیان به اهل سنت در نمازها نیز گفت: برخی از فقها گفته‌اند که برای رعایت اتحاد، شما اقتدا کنید، ولی پس از آن، نماز را اعاده نمایید؛ خواه در همان مسجد یا در هتل. اما امام خمینی(س) فرمودند که همان اعاده نیز لازم نیست؛ حتی اگر بر فرش نیز سجده شود، باز هم اعاده واجب نیست. این امر تأثیر بسیار مثبتی در اتحاد مسلمین دارد، و بدون آنکه خوفی در کار باشد، فتوا دادند که این عمل مجزی است.
