در حالی که تنش‌های هسته‌ای میان ایران و ایالات متحده وارد مرحله‌ای تازه شده، گفت‌وگوهای دیپلماتیک میان مقام‌های دو کشور، پس از سال‌ها وقفه، در عمان از سر گرفته شد. دور نخست مذاکرات که با فضایی آرام و توأم با احتیاط همراه بود، از سوی هر دو طرف سازنده توصیف شد و امیدواری‌هایی را برای ادامه مسیر ایجاد کرد. این رایزنی‌ها، نخستین تلاش جدی برای تعامل مستقیم در دوره دوم ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ به شمار می‌آید؛ رئیس‌جمهوری که پیش‌تر با خروج از توافق هسته‌ای ۲۰۱۵، نقطه عطفی در مناسبات تهران و واشنگتن رقم زده بود.
به گزارش جماران، نیویوک تایمز نوشت: گفت‌وگوهای مقدماتی دیپلماتیک میان مقام‌های آمریکایی و ایرانی درباره برنامه هسته‌ای تهران، روز شنبه در عمان برگزار و پس از چندساعت به پایان رسید. هر دو طرف این گفت‌وگوها را سازنده ارزیابی کردند.
دور بعدی مذاکرات قرار است شنبه آینده برگزار شود و ممکن است به نخستین مذاکرات رسمی مستقیم میان دو کشور در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ منجر شود؛ از زمانی که او هفت سال پیش ایالات متحده را از توافق هسته‌ای تاریخی خارج کرد. ترامپ همواره رویکردی تند نسبت به ایران داشته و بارها تأکید کرده که نباید اجازه داد این کشور به سلاح هسته‌ای دست یابد. این گفت‌وگوها بازتاب‌دهنده سیاست «تهدید و تطمیع» او در قبال بحران‌های خارجی است؛ سیاستی که در آن، امکان دستیابی به توافق همواره بر روی میز قرار دارد و درگیری نظامی طولانی‌مدت گزینه‌ای نامطلوب تلقی می‌شود.
شرط ایران برای ادامه مذاکرات
برای ایران، دور نخست مذاکرات با ایالات متحده تا حد زیادی موفقیت‌آمیز ارزیابی می‌شود. تهران می‌تواند ادعا کند که دو شرط اصلی‌اش برای ادامه مذاکرات محقق شده است: نخست، تمرکز واشنگتن بر برنامه هسته‌ای ایران حفظ شد؛ و دوم، هیچ اشاره‌ای به برچیدن تاسیسات هسته‌ای یا تغییر سیاست‌های منطقه‌ای ایران، از جمله حمایت از گروه‌هایی مانند حماس، حزب‌الله و حوثی‌ها، مطرح نشد.
ویتکاف؛ چهره‌ای غیررسمی با مأموریت رسمی
در گزارش نیویورک تایمز ادعا شده است: این گفت‌وگوها کلی و با هدف حفظ مسیر دیپلماسی صورت گرفته است. بر همین اساس، استیو ویتکاف، فرستاده ویژه ترامپ که هدایت مذاکرات را بر عهده دارد، از ایران نخواست برنامه غنی‌سازی‌اش را به‌طور کامل متوقف کند، بلکه تمرکز اصلی بر این موضوع بود که ایران از مواد موجود خود برای تولید سلاح هسته‌ای استفاده نکند. آقای ویتکاف تقریباً هیچ‌گونه سابقه‌ای در حوزه سیاست خارجی ندارد. با این حال، به دلیل دوستی چندین‌ساله با دونالد ترامپ، از اعتماد کامل رئیس‌جمهور برخوردار است و این توانایی را دارد که به‌گونه‌ای سخن بگوید که گویی نماینده مستقیم اوست؛ ویژگی‌ای که بسیاری از دیگر مقامات آمریکایی از آن برخوردار نیستند.
پیام مستقیم ترامپ به ایران از زبان ویتکاف
به گفته یکی از مقامات کاخ سفید، در گفت‌وگوهای مقدماتی آخر هفته با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، آقای ویتکاف را آنا اسکرجیما، سفیر ایالات متحده در عمان، همراهی می‌کرد. وزیر خارجه آمریکا، مارکو روبیو، در مذاکرات روز شنبه نقشی نداشت. این مقام آمریکایی در بیانیه‌ای اعلام کرد که آقای ویتکاف در جریان مذاکرات به آقای عراقچی تأکید کرده است که مأموریتی روشن از سوی دونالد ترامپ دارد: حل اختلافات میان دو کشور از طریق گفت‌وگو و دیپلماسی، در صورت امکان.
گمانه‌زنی‌ها در مورد اینکه دیدار میان فرستادگان ایران و آمریکا به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم انجام می‌شود، با اجرای هر دو شکل پایان یافت. در طول دو ساعت و نیم مذاکره، تیم‌های ایرانی و آمریکایی در اتاق‌هایی مجزا حضور داشتند و وزیر خارجه عمان میان آن‌ها در رفت‌وآمد بود تا پیام‌های مکتوب و شفاهی را منتقل کند. در پایان، بنا بر اعلام وزارت امور خارجه ایران، آقای ویتکاف و آقای عراقچی هنگام خروج از محل مذاکرات، برای لحظاتی به‌صورت حضوری با یکدیگر دیدار و احوال‌پرسی کردند.
عباس عراقچی در گفت‌وگو با تلویزیون دولتی ایران اظهار داشت: «هیچ‌گونه سخنان تند یا تنش‌آمیزی در مذاکرات رد و بدل نشد. هر دو طرف تعهد خود را برای پیشبرد گفت‌وگوها تا رسیدن به توافقی که به نفع هر دو باشد، نشان دادند.» وی پیش از آغاز نشست نیز تأکید کرده بود که هدف اصلی مذاکرات، اعتمادسازی و دستیابی به توافقی درباره چارچوب و جدول زمانی گفت‌وگوها پیرامون برنامه هسته‌ای ایران است. ایران همچنین هشدار داده بود که در صورت مطرح شدن موضوع برچیدن کامل برنامه هسته‌ای از سوی ایالات متحده، از میز مذاکرات خارج خواهد شد.
اعتمادسازی در سایه بی‌اعتمادی
مذاکرات عصر روز شنبه در شهر مسقط، پایتخت عمان آغاز شد؛ جایی که سال‌هاست به عنوان محل بی‌طرف برای گفت‌وگوهای میان دیپلمات‌های ایرانی و آمریکایی شناخته می‌شود. دو طرف با بی‌اعتمادی عمیقی وارد این مذاکرات شدند، چرا که دونالد ترامپ در دوره اول ریاست‌جمهوری خود، از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ — که میان ایران، ایالات متحده و سایر قدرت‌های جهانی امضا شده بود — خارج شد و سپس تحریم‌های سنگینی علیه ایران اعمال کرد. اکنون ترامپ خواستار دستیابی به توافقی جدید است؛ هم برای به نمایش گذاشتن مهارت‌هایش در عرصه دیپلماسی و هم برای جلوگیری از بالا گرفتن تنش‌ها میان ایران و اسرائیل، که می‌تواند به درگیری گسترده‌تری منجر شده و منطقه خاورمیانه را بیش از پیش بی‌ثبات کند. وی جمعه‌شب در هواپیمای ریاست‌جمهوری «ایرفورس وان» به خبرنگاران گفت: «من می‌خواهم ایران کشوری شاد، موفق و بزرگ باشد، اما نمی‌توانند به سلاح هسته‌ای دست یابند.»
به گفته آقای عراقچی، مقام‌های ایرانی با دیده تردید به مذاکرات می‌نگریستند، اما در عین حال نسبت به «فرصتی برای دستیابی به یک تفاهم اولیه که بتواند مسیر مذاکرات آینده را هموار کند» نیز گشایش نشان دادند.
اختلاف نظر بر سر خط قرمزها
نیویورک تایمز در ادامه گزارش خود مدعی شد: هیأت ایرانی قصد داشت در جریان این مذاکرات آمادگی خود را برای کاهش سطح غنی‌سازی اورانیوم و پذیرش نظارت‌های خارجی بر فعالیت‌های هسته‌ای اعلام کند. با این حال، این مقامات تأکید کردند که ایران حاضر به مذاکره درباره برچیدن کامل برنامه هسته‌ای نیست؛ موضوعی که برخی از مقام‌های دولت ترامپ — از جمله مایکل والتز، مشاور امنیت ملی — بر آن پافشاری دارند و ممکن است ترامپ را نیز به اتخاذ موضعی سخت‌گیرانه‌تر ترغیب کنند.
با این حال، آقای ویتکاف به‌صورت علنی از خط قرمزی متفاوت سخن گفته است. او در گفت‌وگو با روزنامه وال استریت ژورنال اعلام کرده که آنچه برای ایالات متحده خط قرمز تلقی می‌شود، توسعه سلاح هسته‌ای توسط ایران است، نه صرفاً ادامه برنامه غنی‌سازی. به گفته وی، نگرانی اصلی، حرکت ایران به‌سوی تولید سلاح هسته‌ای است، نه خود فرآیند غنی‌سازی اورانیوم.
برجام در آستانه فروپاشی
در کانون این اختلاف‌نظر، کاهش تدریجی اثرگذاری توافق هسته‌ای اولیه قرار دارد؛ توافقی که از سال ۲۰۱۸، پس از خروج ایالات متحده توسط دولت ترامپ، با تلاش‌های پیوسته رهبران اروپایی به‌سختی پابرجا مانده است. برخی از محدودیت‌های اصلی و بازدارنده این توافق قرار است در ماه اکتبر سال جاری منقضی شوند. توافق هسته‌ای که با عنوان رسمی «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) شناخته می‌شود و در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما به سرانجام رسید، حاصل سال‌ها مذاکره فنی و پرچالش بود. این توافق، لغو تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را در ازای اعمال محدودیت‌های جدی بر برنامه هسته‌ای این کشور به همراه داشت.
شتاب غنی‌سازی؛ ایران در آستانه توان هسته‌ای نظامی؟
در حال حاضر تنها ۹ کشور به‌طور رسمی دارای سلاح هسته‌ای هستند. پیوستن ایران به این جمع، می‌تواند تهدیدی وجودی برای دشمن اصلی‌اش، اسرائیل، و دیگر کشورهای منطقه تلقی شود. کارشناسان همچنین هشدار داده‌اند که احتمال دارد ایران در آینده توانمندی‌های هسته‌ای خود را در اختیار گروه‌های تروریستی قرار دهد. ایران همواره اعلام کرده است که فعالیت‌های هسته‌ای‌اش کاملاً قانونی و در چارچوب اهداف غیرنظامی، از جمله تولید انرژی و مصارف پزشکی، دنبال می‌شود. با این حال، این کشور اورانیوم را تا سطوحی فراتر از نیازهای صلح‌آمیز غنی‌سازی کرده که می‌تواند در ساخت کلاهک هسته‌ای مورد استفاده قرار گیرد.
در سال‌هایی که از خروج دونالد ترامپ از توافق هسته‌ای گذشته، ایران به‌تدریج برنامه غنی‌سازی اورانیوم خود را شتاب بخشیده است، تا جایی که برخی کارشناسان بر این باورند که این کشور به‌زودی توانایی ساخت سلاح هسته‌ای را به دست خواهد آورد. در همین حال، اقتصاد ایران تحت فشار تحریم‌های شدید آمریکا به‌شدت تضعیف شده و ترامپ نیز در هفته جاری تحریم‌های جدیدی را با هدف قرار دادن تجارت نفت ایران وضع کرده است.
نگرانی اسرائیل از پیشرفت هسته‌ای ایران
دولت اسرائیل به‌شدت نگران گسترش برنامه هسته‌ای ایران است و خواهان نابودی کامل آن شده است. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، این هفته اعلام کرد: «توافق با ایران تنها زمانی قابل پذیرش است که تأسیسات هسته‌ای این کشور تحت نظارت ایالات متحده منهدم شوند؛ در غیر این صورت، گزینه نظامی تنها راه باقی‌مانده خواهد بود.»
سایه تهدید نظامی و فشار دیپلماتیک
در همین حال، دولت ترامپ اقدام به استقرار گسترده نظامی در منطقه کرده است، از جمله اعزام دو ناو هواپیمابر، چند فروند بمب‌افکن پنهان‌کار B-2، جنگنده‌های پیشرفته و سامانه‌های پدافند هوایی. با وجود این تحرکات نظامی، ترامپ به‌شدت تمایل دارد از آغاز جنگی جدید در خاورمیانه اجتناب کند؛ جنگی که مشاورانش هشدار داده‌اند می‌تواند منابع نظامی ایالات متحده را از تهدیدات احتمالی مهم‌تری مانند چین منحرف کرده و با سیاست کلی او مبنی بر پرهیز از درگیری‌های خارجی مغایرت داشته باشد.
علی واعظ، مدیر برنامه ایران در گروه بین‌المللی بحران، درباره مذاکرات روز شنبه گفت که این نشست بیشتر بر تعیین چارچوب و دامنه مذاکرات متمرکز بود و دو طرف به‌زودی وارد مرحله گفت‌وگوهای فنی خواهند شد؛ بخشی که دشوارترین مرحله مذاکرات به شمار می‌رود. واعظ افزود: «این روند نشان می‌دهد که ایران و ایالات متحده احتمالاً در مورد هدف نهایی مذاکرات به درک مشترکی دست یافته‌اند و بنابراین ممکن است در مراحل بعدی در یک اتاق مشترک به مذاکره ادامه دهند. اگر برچیدن برنامه هسته‌ای شرط آغازین تیم آمریکایی بود، این مذاکرات از همان ابتدا فرو می‌پاشید.»
