شبنم جهانمیر پژوهشگر تاریخ معاصر در یادداشتی به مناسبت روز سینما برای جماران نوشت: سینمای مطلوب از نگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی، سینمایی است که اولاً متکی به خود و مستقل از فرهنگ بیگانه باشد، ثانیاً نگاهش به انسان، نگاهی تربیتی و تعالیبخش باشد و ثالثاً در چارچوب موازین اخلاقی و اسلامی، به تولید اثر بپردازد. تنها در این صورت است که این «مدرسه عمومی» میتواند نسلی را پرورش دهد که هم ایرانیتر است، هم اسلامیتر و هم انسانیتر. این همان میراث همیشه زنده امام است؛ میراثی که عمل به آن، بزرگترین ادای دین سینمای ایران به مردی است که آینده آن را از تاریکی نابودی نجات داد.
در روزهای پرالتهاب آغاز انقلاب، زمانی که شعار «سینما قمارخانه است» بر دیوارهای شهر نقش میبست و خشم مردم از ابزارهای فرهنگی رژیم گذشته، طوفانی به پا کرده بود، ناگهان صدایی آرام اما قاطع، مسیر تاریخ را تغییر داد. سخنی که نه تنها یک صنعت را از نابودی نجات داد، بلکه برای آن رسالتی جدید و متعالی تعریف کرد: «ما با سینما مخالف نیستیم، ما با مرکز فحشا مخالفیم» (صحیفه امام، ج۶، ص۱۵). این جمله کلیدی امام خمینی(ره) در نخستین سخنرانی پس از تبعید، بیانات تاریخی خود در بهشت زهرا(س)، سنگ بنای نگرشی تحولی به هنر سینما بود؛ نگرشی که سینما را نه تابوی ممنوعه، که «مدرسه عمومی» میدانست و از آن میخواست تا در خدمت تربیت انسان و ساختن جامعهای اسلامی باشد.
تحلیل جهانبینی امام: سینما به مثابه «مدرسه عمومی»
برای درک عمق نگاه امام، باید به هسته مرکزی جهانبینی ایشان رسید: سینما یک ابزار است و ارزش ذاتی آن به کارکردش گره خورده است. در منظومه فکری- معرفتی ایشان، سینما ذاتاً نه حرام بود و نه حلال، بلکه مانند هر تکنولوژی دیگری، میتوانست در مسیر الهی یا شیطانی به کار گرفته شود. آنچه برای امام اهمیت داشت، جهتگیری و محتوای این پدیده قدرتمند بود. ایشان با درکی عمیق از قدرت تأثیرگذاری سینما، آن را فراتر از یک سرگرمی صرف میدید و برای آن نقش آموزشی و تربیتی قائل بود: «سینما یک دستگاه آموزشی است. باید دستگاهها را به طور مسالمت، به طور صحیح، به طور سلیم اداره کرد» (صحیفه امام، ج۶، ص۴۱۲).
این نگاه، سینما را تا ردهای والا ارتقا میداد و آن را همتراز نهادهای فرهنگی قرار میداد. امام صراحتاً میفرمود: «سینما اگر اخلاقی باشد، اگر برای تربیت جوانهای ما باشد، خوب این هم یک راه تربیت است. این هم مثل یک معلم خانه، مثل مدرسه میماند» (صحیفه امام، ج۴، ص۳۵). این تشبیه «مدرسه»، کلید فهم نگاه امام است. همانطور که مدرسه باید محیطی امن و سازنده برای پرورش فرزندان باشد، سینما نیز باید به چنین فضایی تبدیل میشد؛ فضایی که تماشاگر در آن نه تنها سرگرم شود، که رشد کند و تعالی یابد.
اما این مدرسه عمومی یک خطر ذاتی نیز داشت: «اگر فیلمی که شما نشان میدهید، اگر فیلم سازنده باشد، این در سرتاسر کشور سازندگی دارد و اگر یک فیلم - خدای نخواسته - انحرافی باشد، در سرتاسر کشور نقش دارد... این از مدرسهها بالاتر است، این مدرسه عمومی سرتاسری کشور است... مسئولیت این، یک مسئولیت بسیار بزرگی است» (صحیفه امام، ج۱۶، ص۱۱۸). این بیان، نشاندهنده درک امام از عظمت تأثیر سینما و در نتیجه، حساسیت فوقالعاده نسبت به محتوای آن است.
مواضع عملی امام: از نظریه تا اقدام
امام خمینی(ره) تنها در حد نظریه پردازی متوقف نشد و در عمل، با مواضع دقیق و قاطع خود، مسیر سینمای ایران را هموار کرد. اولین و مهمترین موضع، ایستادگی در برابر موج تخریب سینماها در روزهای انقلاب بود. در اوج هیجان و خشم عمومی، زمانی که سینما نماد فساد طاغوت به شمار میرفت، امام با شجاعت تمام، حساب سینما را از مفاسد جدا کرد و مانع نابودی کامل این هنر شد. تأکید دوباره ایشان بر اینکه «سینما یکی از مظاهر تمدن است که باید در خدمت این مردم، در خدمت تربیت این مردم باشد» (صحیفه امام، ج۶، ص۱۵)، چراغ راهی برای انقلابیون بود.
دومین موضع عملی و بسیار اثرگذار امام، تمجید صریح از فیلم «گاو» ساخته داریوش مهرجویی بود. در شرایطی که فضای فرهنگی کشور به کلی علیه سینما بسیج شده بود و تولید فیلم به صفر رسیده بود،اقتصاد سینما از سال ۱۳۵۴ عملا برشکست شده بود. این اقدام امام یک پیام روشن به همه داد: مشکل، ذات سینما نیست، مشکل محتوای منحط آن است. ایشان در سخنرانی خود فرمودند: «من غالباً فیلمهایی که خود ایرانیها درست میکنند به نظرم بهتر از دیگران است. مثلاً فیلم «گاو» آموزنده بود» (صحیفه امام، ج۱۲، ص۲۹۱). این جمله، نه تنها جان تازهای به کالبد بیجان سینمای ایران دمید، بلکه معیاری از یک «فیلم خوب» ارائه داد: فیلمی که «آموزنده» باشد. داریوش مهرجویی، کارگردان این فیلم، درباره تأثیر این سخن گفت: "امام خط مشی سینما را مشخص کرد... این حرف امام برای سینمای ایران بسیار تعیینکننده بود."
سومین موضع کلیدی امام، حمایت از سریال «پاییز صحرا» در برابر مخالفان بود. هنگامی که برخی مراجع و علما نسبت به پخش این سریال اعتراض کردند و خواستار توقف آن شدند، محمد هاشمی، رئیس وقت صدا و سیما، به نزد امام رفت. پاسخ امام یک فتوای تاریخی بود که بار دیگر بر نگاه و اصولی ایشان صحه گذاشت: «نظر نمودن به این قبیل فیلمها و نمایشنامهها هیچیک اشکال شرعی ندارد و بسیاری از آنها آموزنده است و پخش آنها نیز اشکالی ندارد... لکن دو نکته باید مراعات شود: اول آنکه کسانی که گریم میکنند باید محرم (گریمور مرد برای مرد و گریمور خانم برای خانم) باشند و اجنبی حرام است چنین کاری را انجام دهد. دوم آنکه بینندگان از روی شهوت نظر نکنند» (صحیفه امام، ج۲۰، ص۴۴۶). این پاسخ، هم از مواهب هنر دفاع کرد و هم ضوابط شرعی آن را به وضوح بیان نمود.
راهکارهای امام برای دستیابی به سینمای مطلوب
امام خمینی(ره) تنها به بیان کلیات بسنده نکردند، بلکه راهکارهای عملی مدیریتی و دقیقی برای ساختن سینمایی ارائه دادند که هم اسلامی باشد و هم توانمند. این راهکارها همچون نقشه راهی برای متولیان فرهنگ بود:
۱) نظارت و گزینش دقیق و کارشناسانه: امام به سادهاندیشی در بررسی محتوای فیلمها هشدار میداد و تأکید داشت که «فیلمها ممکن است یک نتایجی بدهد که نتایج را اشخاص عادی نتوانند درست بفهمند. کارشناس ها در آن فکر کنند، تأمل کنند تا اینکه یک فیلم صحیحی باشد که مناسب با جمهوری اسلامی و با مصالح اسلام، با مصالح کشور خودتان باشد» (صحیفه امام، ج۱۶، ص۱۲۰). این تأکید بر «کارشناسی» نشان میدهد که نظارت مورد نظر امام، نه یک ممیزی سلیقهای، که فرآیندی عمیق و تخصصی بود.
۲) لزوم استقلال فکری و مبارزه با غربزدگی: یکی از کلیدیترین دغدغههای امام، قطع وابستگی فکری و فرهنگی بود. ایشان با صراحت از فیلمهای خارجی که حامل فرهنگ استعماری بودند انتقاد میکرد: «فیلمهایی که از خارج به ایران میآید اکثراً استعماری است لذا فیلمهای خارجی استعماری را حذف کنید. مگر صد درصد صحیح باشد» (صحیفه امام، ج۱۲، ص۲۹۲). امام مردم و مسئولان را به خودباوری فرا میخواند: «باور کنیم که خودمان دارای یک فرهنگ بزرگ انسانی با ارزشهای اسلامی هستیم... عمده این است که ما ذهن این جوانها و حتی پیرها و روشنفکرنماها را آماده کنیم که ما خودمان آدم هستیم و این طور نیست که در همه چیز دستمان را پیش دیگران دراز کنیم» (صحیفه امام، ج۱۸، ص۲۱۶-۲۱۷).
۳) اولویت دادن به تولید محتوای ایرانی - اسلامی: طبیعی بود که از دل نگاه استقلالطلبانه امام، تأکید بر تولید داخلی بیرون آید. ایشان نه تنها به لحاظ کمی، که به لحاظ کیفی نیز تولیدات داخلی را برتر میشمرد: «من غالباً فیلمهایی که خود ایرانیها درست میکنند به نظرم بهتر از دیگران است» (صحیفه امام، ج۱۲، ص۲۹۱). این تشویق، نیروی محرکهای برای فیلمسازان متعهد شد تا با تکیه بر داشتههای بومی خود، آثاری خلق کنند که هم ایرانی باشد و هم اسلامی.
تأثیر نگاه امام بر سینمای پس از انقلاب
رهنمودهای امام خمینی(ره) بذرهایی بود که به سرعت در خاک فرهنگ انقلابی ایران به بار نشست. تأثیر این نگاه را میتوان در چند عرصه به وضوح مشاهده کرد:
• تولد سینمایی با هویت جدید: فضای باز ایجاد شده توسط امام، موجب تولد ژانرها و جریانهای نوینی در سینمای ایران شد. سینمای دفاع مقدس با آثاری چون «اوینار» و «دیار عاشقان»، سینمای کودک و نوجوان با فیلمهایی مانند «دونده» و «کلاه قرمزی»، و سینمای اجتماعی متعهد که به دغدغههای مردم میپرداخت، همگی از ثمرات مستقیم و غیرمستقیم آن نگاه بنیادین بودند. این سینما به تدریج توانست هویتی مستقل، انسانی و معنوی برای خود دست و پا کند که در جهان کمنظیر بود.
• کسب اعتبار بینالمللی: سینمای ایران که بر اساس الگوی امام «پاک» و «آموزنده» شده بود، به تدریج مورد توجه جشنوارههای معتبر جهانی قرار گرفت. فیلمسازان ایرانی با تکیه بر مضامین عمیق انسانی، فارغ از ابتذال رایج در سینمای غرب، جوایز متعددی را از آن خود کردند و ایران را به عنوان یکی از کانونهای سینمای هنری و فکری جهان معرفی نمودند. این موفقیتها، مصداق عینی تحقق پیشبینی امام بود که سینمای پاک میتواند در جهان بدرخشد.
• یک نقد و یک غصه: با وجود همه این پیشرفتها، هنوز به نظر میرسد که بخشی از وصیت امام مبنی بر ساخت آثار فاخر و درخور درباره خود انقلاب و بنیانگذار آن محقق نشده است. همانطور که در مقدمه یکی از گزارشها اشاره شده: «جای فیلم درخور شان و منزلت ایشان همچنان در سینمای ایران خالی است». این میتواند به عنوان یادآوری برای نسل جدید فیلمسازان باشد تا این دین بزرگ را ادا کنند.
سینمای متعهد، میراث ماندگار امام راحل
بازخوانی جهانبینی امام خمینی(ره) نسبت به سینما، تنها یک مرور تاریخی نیست؛ بلکه کشف نقشه راهی است برای امروز و فردای سینمای ایران. نگاه امام به هنر هفتم، نگاهی ترکیبی و چند بُعدی بود: تربیتی، ابزاری و اخلاقی. از یک سو، سینما را «مدرسه عمومی» میدانست که قدرت شکلدهی به افکار عمومی را دارد و از همین رو، مسئولیتی بسیار خطیر بر دوشِ سازندگان و متولیان آن میگذاشت. از سوی دیگر، ذات آن را خنثی میپنداشت و موفقیتش را در گرو «کارکرد» صحیح آن میدید؛ کارکردی که باید در خدمت تربیت انسان متعهد و ساختن جامعهای اسلامی قرار میگرفت.
میراث امام برای سینما، تنها در چند جمله کلیدی خلاصه نمیشود؛ بلکه در یک الگوی عملی تبلور یافت. ایستادگی در برابر تخریب، تمجید از اثرِ آموزندهای مانند «گاو» و حمایت از پخش سریالی مانند «پاییز صحرا» در برابر موج مخالفتها، همگی نشان از یک رهبری مدبرانه و آگاه داشت که به جای حذف، به هدایت و اصلاح باور داشت. ایشان با شجاعت، حساب سینما را از مفاسد جدا کرد و آن را از آفتِ دوآلیزمِ سیاه و سفیدنگر (یا حرام است یا حلال) رهانید و به جای آن، نظریه ابزاری خود را ارائه داد که بر اساس آن، «جهت گیری» و «محتوا» تعیینکننده بود.
امروز سینمای ایران، به برکت همان الطاف بیدریغ امام، هویتی مستقل و اعتباری جهانی یافته است. اما گویی هنوز باید به ندای او گوش بسپارد که فرمود: «فیلمها باید... آموزنده باشد. فیلم هایی که وقتی نگاه کنند جوانهای ما، منحرف بشوند، اینها را باید از آن احتراز کرد» (صحیفه امام، ج۱۱، ص۱۹۶). چالش امروز سینما، شاید دیگر تعطیلی سالنها نباشد، اما وسوسههای دیگری چون غرق شدن در فرم بدون محتوا، تقلید از الگوهای غربی و یا دور شدن از رسالت اصلی خود یعنی «تربیت و آموزندگی» است.
پس باید بار دیگر به سراغ کلام امام رفت. باید یادآوری کرد که سینمای مطلوب از نگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی، سینمایی است که
اولاً متکی به خود و مستقل از فرهنگ بیگانه باشد.
ثانیاً نگاهش به انسان، نگاهی تربیتی و تعالیبخش باشد.
ثالثاً در چارچوب موازین اخلاقی و اسلامی، به تولید اثر بپردازد.
تنها در این صورت است که این «مدرسه عمومی» میتواند نسلی را پرورش دهد که هم ایرانیتر است، هم اسلامیتر و هم انسانیتر. این همان میراث همیشه زنده امام است؛ میراثی که عمل به آن، بزرگترین ادای دین سینمای ایران به مردی است که آینده آن را از تاریکی نابودی نجات داد.
فهرست منابع:
- صحیفه امام (ج ۴، ص ۳۴-۳۵، ۵۴، ۴۲۷). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
- صحیفه امام (ج ۶، ص ۱۵، ۴۱۲، ۴۷۶). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
- صحیفه امام (ج ۹، ص ۱۳۷، ۱۵۵، ۱۹۹-۲۰۰). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
- صحیفه امام (ج ۱۱، ص ۱۹۶-۱۹۷). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
- صحیفه امام (ج ۱۲، ص ۲۹۱-۲۹۲، ۳۲۶). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
- صحیفه امام (ج ۱۶، ص ۱۱۸، ۱۲۰-۱۲۱). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
- صحیفه امام (ج ۱۸، ص ۲۱۵-۲۱۷). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
- صحیفه امام (ج ۲۰، ص ۴۴۵-۴۴۷). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
- پایگاه اطلاعرسانی و خبری جماران. (۱۴۰۲، ۲۱ شهریور). بمناسبت ۲۱ شهریور روز سینما؛ سینما در نمای انقلاب/ بازسازی تصورات غلط در باره سینما توسط امام. ۷ مهر ۱۴۰۲، از
https://www.jamaran.news
- مهرجویی، داریوش. (۱۳۹۸، ۱۳ خرداد). مهرجویی: حرفهای امام برای سینما تعیینکننده بود [مصاحبه]. پایگاه اطلاعرسانی و خبری جماران.
- میرکریمی، رضا. (۱۳۹۸، ۱۳ خرداد). میرکریمی: هنوز به خوبی با ابعاد شخصیتی امام آشنا نشدهایم [مصاحبه]. پایگاه اطلاعرسانی و خبری جماران.
- راعی، مجتبی. (۱۳۹۸، ۱۳ خرداد). راعی: تاریخ معاصر را بدون امام نمیتوان نوشت [مصاحبه]. پایگاه اطلاعرسانی و خبری جماران.
- صدرعاملی، رسول. (۱۳۹۸، ۱۳ خرداد). خاطرهای از رسول صدرعاملی [مصاحبه]. پایگاه اطلاعرسانی و خبری جماران.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س). (بیتا). پرتال امام خمینی. در ۷ مهر ۱۴۰۲، از
https://www.imam-khomeini.ir
