معرفی کتاب «پویایی و تعادل منازعات سیاسی در جمهوری اسلامی»

کتاب «پویایی و تعادل منازعات سیاسی در جمهوری اسلامی (با تأکید بر نقش باورهای دینی و رفتارهای انتخاباتی)» نتیجه پژوهشی سه‌ساله است که از سال 1399 آغاز و تا سال 1402 ادامه یافت. پس از بررسی‌های عمیق و تحلیل‌های متعدد، این اثر در سال 1403 توسط انتشارات پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی در 228 صفحه به چاپ رسید.

به گزارش جماران، در نظریه سیستم‌های دینامیکی، هر سیستم به‌صورت مجموعه‌ای از اجزای مرتبط با یکدیگر تعریف می‌شود که تحت قواعد و نظم خاصی عمل می‌کنند و در طول زمان دارای پویایی و تعامل بین اجزاء هستند. به همین صورت، هر پدیده‌ اجتماعی نیز محصول کنش متقابل میان کنشگران اجتماعی، ارزش‌ها، هنجارها و روابط تعریف‌شده میان آن‌هاست. بنابراین، هر پدیده‌ی اجتماعی که دستخوش تغییر و تحول باشد را می‌توان به‌عنوان یک سیستم اجتماعی در نظر گرفت.

یکی از مفاهیم کلیدی در مطالعه‌ی سیستم‌ها، مفهوم نقطه تعادل است. در علوم سیاسی، تعاریف و معیارهای گوناگونی برای این مفهوم ارائه شده است. نقطه تعادل به وضعیتی اشاره دارد که اگر سیستم در همان موقعیت اولیه قرار گیرد، هیچ تغییری در حالت آن رخ نخواهد داد؛ اجزای سیستم نیز تمایلی یا توانایی تغییر وضعیت موجود را نخواهند داشت. هر سیستم معمولاً حداقل یک نقطه تعادل دارد و ممکن است چندین نقطه تعادل نیز داشته باشد. پس از شناسایی این نقاط، بررسی پایداری یا ناپایداری آن‌ها به موضوعی حیاتی برای تحلیل‌گران و کنشگران سیستم‌های اجتماعی بدل می‌شود.

نقطه تعادل پایدار به این مفهوم است که حتی در شرایط نزدیک به آن نیز سیستم تمایل دارد به نقطه تعادل بازگردد. در مقابل، ناپایداری نقاط تعادل می‌تواند سیستم را وارد وضعیتی غیرقابل پیش‌بینی و وابسته به شرایط ابتدایی کند؛ شرایطی که اغلب اصطلاحاً به آن آشوبناک گفته می‌شود.

رقابت‌های انتخاباتی یکی از مصادیق بارز سیستم‌های اجتماعی است که دارای پویایی و متغیرهای مشخصی است و کنش‌های متقابل این متغیرها موجب تغییرات در ساختار سیاسی می‌شود. طبیعی است که مفهوم‌هایی همچون نقطه تعادل، پایداری و عدم قطعیت در چنین سیستمی برای ناظران و بازیگران دارای اهمیت ویژه‌ای باشد. رفتار عناصر متغیر در یک سیستم اجتماعی همچون رقابت‌های انتخاباتی تحت تأثیر مؤلفه‌های گوناگونی است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها ایدئولوژی است. بر اساس تحقیقات نظری و تجربی، جهت‌گیری‌های دینی به‌عنوان یکی از عوامل تعیین‌کننده رفتار انتخاباتی مطرح هستند. نهاد دین در جامعه ایران همواره نقشی گسترده و مؤثر داشته است؛ به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، که پیوند میان سیاست و دین بسیار عمیق‌تر شد و دین تأثیر بیشتری بر جنبه‌های فردی و اجتماعی زندگی یافت. ازاین‌رو، بررسی تأثیر باورهای دینی بر رفتار انتخاباتی شهروندان و همچنین نقش ایدئولوژیک رهبران سیاسی بر ترجیحات سیاسی مردم از اهمیت فراوانی برخوردار است.

کتاب «پویایی و تعادل منازعات سیاسی در جمهوری اسلامی» به قلم مهدی فاتحی نیا، تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که باورهای دینی چه نقشی در رفتارهای انتخاباتی شهروندان و همچنین تعادل سیاسی در رقابت‌های میان جناح‌های مختلف جمهوری اسلامی ایران ایفا می‌کنند.

به این ترتیب، پژوهش‌های صورت‌گرفته برای مطالعه نقش دین در دینامیک رقابت‌های سیاسی را می‌توان به دو گروه اصلی تقسیم کرد:

گروه نخست شامل پژوهش‌هایی است که بر نقش دین و ایدئولوژی مذهبی در مشارکت سیاسی و انتخابات جمهوری اسلامی ایران تمرکز دارند. این پژوهش‌ها عمدتاً در داخل کشور انجام شده‌اند و بیشتر بر تحلیل رویدادهای گذشته متمرکز هستند تا مدل‌سازی آینده یا پیش‌بینی تحول‌ها.

گروه دوم شامل تحقیقاتی است که رقابت‌های انتخاباتی را به‌صورت ریاضی مدل‌سازی کرده‌اند و نقش ایدئولوژی را به‌عنوان یک متغیر در مشارکت سیاسی و فعالیت‌ احزاب بررسی می‌کنند. این دسته از پژوهش‌ها عمدتاً در کشورهای غربی مانند ایالات متحده آمریکا و اروپای غربی انجام شده‌اند.

اما کتاب «پویایی و تعادل منازعات سیاسی در جمهوری اسلامی» می‌کوشد رقابت‌های انتخاباتی جمهوری اسلامی ایران را با بهره‌گیری از مدل‌سازی دینامیکی تحلیل کند؛ مدلی که ترجیحات دینی را نیز به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های مؤثر مورد توجه قرار می‌دهد. فرض اساسی تحقیق بر این اصل استوار است که رقابت‌های انتخاباتی در جمهوری اسلامی یک سیستم اجتماعی محسوب می‌شوند و رفتارهای انتخاباتی تحت تأثیر عوامل مختلف، ازجمله باورهای دینی قرار دارند.

مهدی فاتحی نیا، درباره روش‌شناسی این پژوهش چنین اذعان می‌کند: «برای رسیدن به این هدف از یک طرف باید رقابتهای انتخاباتی در جمهوری  اسلامی و رفتارهای انتخاباتی را در چهارچوب یکی از نظریه های رایج علوم سیاسی تبیین و تشریح کرد. از بین نظریه های مختلف رقابتهای انتخاباتی، نظریه ایدئولوژی مسلط، بیشترین تطابق را برای مطالعه رقابتهای انتخاباتی دارد.

از طرف دیگر برای مدل سازی دینامیکی رقابتهای انتخاباتی مدلهای زیستی در سیستم های دینامیکی پیوسته بیشترین کارآیی را برای اهداف ذکر شده دارد. ابتدا  مفاهیم، اصطلاحات روش و چهارچوب نظری در حالت کلی بیان می شود. در ادامه  بر روی رفتارهای انتخاباتی در جمهوری اسلامی ایران از سال 1366 تا 1384 به صورت عام و نقش باورهای مذهبی در رفتارهای انتخاباتی بعد از دوم خرداد 1376 به صورت خاص متمرکز می شویم. جامعه مورد مطالعه نخبگان سیاسی و همه افرادی است که امکان شرکت در انتخابات را دارند. بعد از مدل سازی بر اساس قواعد و احکام ریاضی  روش به کار رفته ویژگیها و ابعاد مدل در حالتهای مختلف استخراج شده و نتایج  حاصل از آن برای توصیف رقابتهای انتخاباتی دوران اصلاحات به کار گرفته می شود.»