محسن یحیوی: تصور مقاومت در برابر هجوم عراق، خارج از ذهن جهانیان بود

اشاره: مهندس محسن یحیوی با شروع کار دولت موقت و پس از استعفای دولت مهندس مهدی بازرگان وزیر آبادانی و مسکن شد پس از پایان دولت موقت و آغاز نخست وزیری شهید رجائی و شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، به سمت مدیر مناطق نفتخیز و رئیس پالایشگاه آبادان منصوب گردید و در همان زمان مسئولیت اداره پالایشگاه آبادان نیز به مناطق نفتخیز انتقال یافت . وی در تاریخ نهم آبان ماه سال 1359 در سفری همراه با وزیر نفت وقت (شهید تندگویان) و عده دیگر در نزدیکی آبادان اسیر نیروهای ارتش عراق شد . وی نزدیک به ده سال در زندان سازمان امنیت عراق در بند بود . سرانجام در تاریخ 24شهریور ماه 1369همراه با سایر آزادگان به وطن بازگشت. یحیوی سابقه چندین دوره نمایندگی در مجلس شورای اسلامی از حوزه‌های تهران و بروجرد را نیز در کارنامه دارد. در این گفتگو یحیوی از منظری خاطره‌گویانه به تشریح دیده‌هایش از شروع جنگ، زمان اسارت و دوران بازسازی می‌پردازد. شرح آن چه بر او در طی ده سال اسارت گذشته است در کتابی با نام «ده سال تنهایی» تدوین شده و انتشار یافته است.

شما در سال 1359 در روزهای آغاز جنگ تحمیلی به وزارت نفت رفتید و مدیریت مناطق نفت‌خیز جنوب را بر عهده می‌گرفتید. در آن روزها خوزستان در چه شرایطی به سر می‌برد. از آن روزها به عنوان یک شاهد عینی وضعیت را در جبهه ایران و جبهه عراق چگونه می‌دیدید؟

بنده تقریبا تا یک هفته قبل از آغاز جنگ در دولت شورای انقلاب مسئولیت وزارت مسکن را بر عهده داشتم و بعد از آن به دلیل شرایط منطقه به پیشنهاد شهید تندگویان به وزارت نفت رفتم. بعد از پیروزی انقلاب و احساس خطر نسبت به توان این انقلاب برای پایان دادن به استیلای مستکبران، دشمن به تکاپو افتاد تا انقلاب را ساقط کند و یا اینکه حداقل جلوی گسترشش به منطقه و دیگر نقاط دنیا را بگیرد. در آن زمان ما در کشور شاهد چند تلاش برای کودتا بودیم. به قبیله‌گری و طایفه‌گری دامن زده می‌شد و... همه‌ی اینها وقتی با شکست مواجه شد دشمن با به‌کارگیری صدام که از دیرگاه هم از نظر منابع نفتی و هم از نظر دسترسی به خلیج فارس به مناطق جنوبی کشور ما طمع می‌ورزید، جنگ تحمیلی را به راه انداخت. یکباره ما مواجه شدیم با حمله هوایی به فرودگاه‌های مختلف کشور از جمله فرودگاه مهرآباد. در آن زمان من تازه حکم گرفته بودم و برای اعزام به منطقه به فرودگاه می‌رفتم که این بمباران باعث شد به وزارت نفت برگردم و کمی بعد دوباره به منطقه اعزام شوم. هنگامی که بنده به خوزستان رفتم آنجا را هم مثل دیگر نقاط کشور ملتهب دیدم و البته می‌دیدم که همه بدون واهمه از حملات دشمن با شور و هیجان انقلابی، در همه سطوح اعم از نیروهای نظامی که در صحنه بودند و مردم عادی برای مقابله با این حمله آماده می‌شدند و برای تایید این مقاومت مردمی زیر پرچم امام به عنوان گویاترین شاخص می‌توانیم این نکته را به یاد آوریم که دشمن قصد داشت ظرف یک هفته خوزستان را تصرف کند اما در همان روزهای اول با وجود فروپاشی در نیروهای مسلح ما که پس از پاکسازی این نیروها به وجود آمده بود،و شاید همین امر هم باعث طمع ورزی صدام برای حمله به کشور ما شده بود، و با وجود اینکه نیروهای رزمی ما حتی یک فرماندهی منسجم که بتواند همه نیروهای مسلح را همگام بکند نداشت، حضور مردم داوطلب در صحنه جلوی لشکر دشمن را گرفت. دشمن در همان مدت کوتاه به پشت دروازه‌های شهر اهواز رسیده بود، به گونه ای که اهواز با خمپاره قابل هدفگیری بود. اسلحه‌های ما با اسلحه‌های عراقی‌ها قابل قیاس نبود. برای مثال به خاطر می‌آورم که پانصد نفر از داوطلبان لرستان به آبادان آمده بودند و این پانصد نفر تنها صد تفنگ آن هم از نوع برنو داشتند که باید به نوبت از آنها استفاده می کردند. یک مقدار از هم پاشیدگی وجود داشت منتها آنچه که باعث پیروزی می شد ایمان به خداوند و همین حضور داوطلبانه بود.

وضعیت در حوزه مسئولیتی خودتان، یعنی پالایشگاه‌ها و تاسیسات نفتی، به چه شکل بود؟

در سفر اولی که شهید تندگویان بعد از وزارت و برای معرفی بنده به عنوان مدیر مناطق نفت خیز به اهواز آمدند، هنگامی که وارد پالایشگاه شدیم لوله‌های انتقال نفت به پالایشگاه را مورد هدف قرار دادند و کمی بعد در پنجاه متری ما یک خمپاره‌ دیگر منفجر شد. وقتی که در پالایشگاه قدم می زدیم عراقی‌ها که گویا ما را شناسایی کرده بودند سعی در هدف‌گیری ما داشتند و همین طور که ما عبور می کردیم خمپاره پشت سرمان منفجر می شد. با این وجود نیروهای ما در صنعت نفت، در آبادان تلاش می کردند که با اتحاد نگذارند که پالایشگاه بخوابد. چیزی که آدم مشاهده می کرد این بود که عراق با همه توان نظامیش در برابر نیروهای مردمی متوقف شده بود و همین جانفشانی‌ها بعدتر تحت رهبری حضرت امام (رحمه الله علیه) منجر به پیروزی نهایی شد.

شما در هنگام پذیرش مسئولیت در مناطق نفت خیز چه نگاهی به وضعیت مرزی ایران و عراق داشتید. منطقه‌ای که حیطه مسئولیت شما بود بسیار خطرخیز بود. آیا شما و دولت احتمال حمله را می دادید و چه پیش بینی برای مقابله داشتید؟

قبل از شروع رسمی جنگ ما شاهد حملات پراکنده عراق در سرتاسر مرز از کردستان تا جنوب بودیم. یادم می‌آید هنگامی که وزیر مسکن بودم برای بازدید از وضعیت ساخت و ساز به کردستان رفته بودیم و در خط مرزی مشاهده کردیم عراق روستایی را بمباران کرده و بسیاری را به شهادت رسانده است. آنچه که ما شاهدش بودیم ناامن بودن همه طول خطوط مرزی ما با عراق بود. خوزستان هم به طور قطع مورد هجوم قرار می گرفت و در نتیجه ما این امر را چیزی عادی می دانستیم. منتهی این عادی بودن به این مفهوم نبود که تصور کنیم اگر چنین جنگ ویرانگری به ما تحمیل شود ما توان و آمادگی مقابله با این هجوم را داشته باشیم. به خصوص به دلیل ناشی‌گری‌هایی که در ابتدای جنگ همه ما داشتیم. چون حتی نیروهای مسلح ما هم جنگ دیده نبودند چه رسد به ما و نیروهای مردمی. وقتی در بعضی از مناسبت‌ها با نیروهای مسلح مواجه می شدیم این تصور در ما به وجود نمی آمد که نیرو همسان و همپایه با نیروهای دشمن باشد. مهم‌تر از توانایی برای ما مفهوم «وظیفه» بود. حتی در صورت عدم توازن امکانات و حتی در این صورت که این احساس به وجود بیاید که حرکتی که انجام می شود جز شهادت نتیجه‌ای در بر نخواهد داشت ما وظیفه خود می‌دانستیم که وارد عمل شویم و صحنه را خالی نکنیم.

تصور می کنم اگر نیروی ایمان در مجموعه نیروهای معتقدی که به فرمان حضرت امام از هر گونه جانفشانی دریغ نداشتند نبود، ممکن بود انسان دچار یاس و تردید شود. ما با تجربه مقابله‌ با حرکت‌های داخلی که از طرف گروهک ها و قومیت هایی که تحت تاثیر حرکت گروهک های ضدانقلاب قرار داشتند یک آمادگی رزمی نسبی پیدا کرده بودیم ولی به طور قطع تصور اینکه بتوانیم در برابر چنین هجومی مقاومت بکنیم یک مقدار از ذهن خارج بود. منتها بارها اتفاق افتاده است که مسئولین جایگاه مردم را آنگونه که باید و شاید ارزیابی نمی کنند. شاید تنها کسی که در این میان ارزیابی صحیحی داشت حضرت امام بود. برای ایشان یقین حاصل شده بود که در هر مقابله با انقلاب اسلامی شکست با دشمن است. شاید گزافه نگفته باشیم اگر بگویم همان روحیه ای که در ما به وجود آمده بود که به پیروزی فکر نمی کردیم و به وظیفه می اندیشیدیم در امام هم وجود داشت. و دلگرمی امام از همین عقیده برمی‌خاست و به همه القا می شد.

بدون حضور رهبری کاریزماتیک امام چه شرایطی را برای جنگ متصور می شوید. آیا شرایطی که با حضور ایشان به وجود آمد بدون آن حضور هم در دسترس بود؟

بنده عرض می کنم که خیر و قطعا خیر. در چنان شرایطی به طور قطع سیاستمداران یک دید مشترک برای برون رفتن از مشکل از خود بروز نمی‌دهند. در چنان شرایطی اختلاف نظر و دیدگاه درباره چگونگی برخورد با مسئله به وجود می آید و وقتی که تعدد مراکز تصمیم‌گیری وجود داشته باشد در نهایت تصمیم درستی اتخاذ نخواهد شد و دولتمردان در شرایط بی تصمیمی قرار خواهند گرفت. تفاوت انقلاب ما با بقیه انقلاب هایی که بعد از ما و قبل از ما رخ داد در وجود رهبری قاطع حضرت امام و پذیرش یکپارچه این رهبری از سوی مردم بود. البته یکپارچگی هرگز به صورت صد در صد در میان مردم به وجود نیامده و نخواهد آمد حتی در زمان پیامبر اکرم. ولی اکثریت قاطع مردم که با پشتوانه ایمان چندین برابر نیرو پیدا می کردند با یکپارچگی پشت سر حضرت امام قرار گرفتند. اعتقاد به ولایت فقیه حتی در سطوح مراجع تقلید هم مشاهده می شد و شناختی که مراجع از جایگاه حضرت امام از سال 42 به بعد داشتند ایجاب می کرد که اطاعت از ایشان را برای خودشان فرض بدانند.

این یکپارچگی اگر وجود نداشت قطعا در همان روزهای اول مجبور می شدیم شکست را با خفت و خواری تحمل کنیم ولی حضور و درایت ایشان که به اعتقاد بنده حتما از هدایت‌های الهی برخوردار بود باعث می شد چه آنها که در خط مقدم جبهه می جنگیدند و چه مردم بزرگواری که در شرایط سخت جنگ با امکانات محدود به زندگی‌ می پرداختند و بسیاری از کالاها را با کوپن دریافت می کردند پشت ایشان را خالی نکنند. اینها همه باعث پیروزی بر دشمن شد. آن نگرانی که در مورد انقلاب های اخیر عربی داریم و توصیه ای که همیشه در صحبت‌هایمان به مردم مسلمان داریم این است که به یک رهبری واحد برسند که در غیر این صورت به آنچه که از انقلاب انتظار دارند دست پیدا نخواهند کرد.

روز نهم آبان 1359 شما به همراه شهید تندگویان و چند تن دیگر از دوستانتان به اسارت درآمدید. چه شد که این اتفاق رخ داد؟

روز هشتم آبان قرار بود شهید تندگویان از منطقه دیداری داشته باشد. دکتر منافی وزیر بهداشت و درمان وقت و عده‌ای از معاونین وزارت بهداشت و درمان، دو نفر از نمایندگان مجلس و چند نفر از معاونین شهید تندگویان هم به همراه ایشان به منطقه آمده بودند. بنده هم از آبادان حرکت کردم و در اهواز به ایشان پیوستم. در جلسه‌ای که داشتیم قرار بر این شد که همه هیات به طرف آبادان حرکت کنند. در عین حال که همه می دانستند آبادان زیر تیر دشمن است این سفر بسیار عادی تلقی می شد. روحیه‌‌ای انقلابی وجود داشت که باعث می شد از خطراتی که ممکن بود در چنین سفری آنها را تهدید کند هراسی نداشته باشیم.

صبح روز جمعه، نهم آبان ماه ما در کاروانی به سمت آبادان حرکت کردیم و خودرویی که من، شهید تندگویان، مهندس بوشهری، چند محافظ و یک راننده در آن قرار داشتیم به عنوان خودروی میزبان در ابتدای کاروان حرکت می‌کرد. ظهر آن روز ما به نزدیکی آبادان رسیدیم و حدود سه چهار کیلومتری پل بهمنشیر با نیروهای دشمن مواجه شدیم. این نفوذ دشمن شب گذشته انجام گرفته بود. من برای ملحق شدن به مهندس تندگویان هم شبانه از همین مسیر آمده بودم و مشکلی را مشاهده نکرده بودم اما در طول مدت شب آن جاده به دست نیروهای عراقی افتاده بود و بعدها ما فهمیدیم که دشمن تلاش کرده بود در بعد از ظهر همان جمعه از همان نقطه ای که ما را اسیر کرده بودند رودخانه بهمنشیر را قطع بکند و به جزیره آبادان وارد شود.

در ابتدای اسارت ما خودمان را کارکنان نفت معرفی کردیم که از مرخصی در حال برگشت به آبادان هستیم. ما در شرایطی قرار گرفتیم که چشم‌هامان بسته بود و در همین شرایط صدای رگبار گلوله بلند شد و شهید تندگویان با این تصور که عراقی ها در حال قتل عام حدود پنجاه یا شصت نفر اسیری هستند که ما را پس از اسارت به آنها ملحق کرده بودند خودش را معرفی کرد و بعد ایشان در دیدار با فرماندهان عراقی ما را هم معرفی کرده بودند. از همان ساعات اولیه اسارت ما را از باقی اسرا جدا کردند و در روز شنبه دهم آبان ماه ما را به زندان سازمان امنیت عراق منتقل کردند. بعد از بازجویی‌ها هر کدام از ما را به یک زندان انفرادی منتقل کردند. سلول‌هایی که دو متر در سه متر بیشتر وسعت نداشت. در حدود دو سال ما در این سلول ها بودیم و بعد از این مدت بنده و آقای مهندس بوشهری را در یکی از همین سلول ها که برای هیچ کاری نمی شد از آنها استفاده کرد با یکدیگر همسلول کردند. ما در این وضعیت سراغ شهید تندگویان را گرفتیم و به ما گفتند چون او وزیر بوده به جای دیگری منتقل شده تا در شرایط بهتری از او نگهداری کنند. البته همه اینها به سادگی انجام نگرفت. این پرسش و پاسخ ها و هم سلول شدن با مهندس بوشهری با یک اعتصاب غذای بیست روزه از طرف من همزمان شد و بعدها فهمیدیم این اعتصاب غذا با شهادت مهندس تندگویان همزمان بوده است. ممکن است تسهیلات محدودی که بعد از دو سال در اختیار ما قرار داده بودند نه به دلیل اعتراض خودمان که به دلیل شهادت مهندس تندگویان بوده باشد و یا شاید بعد از دو سال فراموشی به فکر ما افتاده بودند که چرا اینها را در چنین شرایطی نگهداری می کنیم.

در آن شرایط که امکان کسب اطلاع از وضعیت ایران را نداشتید. داشتید؟

خیر. تنها از نگهبان‌هایی که به ما سر می‌زدند درباره شرایط جنگ می‌پرسیدیم و آنها هم جواب‌های سر بالایی می‌دادند که قابل باور نبود. تنها خبری که از جنگ به گوش ما می رسید آژیر خطری بود که از حمله شبانه نیروهای هوایی ما خبر می‌داد و بعد از این آژیر صدای انفجار از گوشه‌ای از بغداد برمی‌خاست و اگر انفجار در نزدیکی ما رخ داده بود گرد و خاک آن به ما هم می‌رسید. وقتی حمله هوایی و انفجار رخ می دهد به طور معمول به انسان احساس ترس دست می دهد ولی ما وقتی که این آژیر را می شنیدیم و بعد از آن صدای انفجار به گوشمان می رسید دچار شعف و شادی می شدیم و اطمینان پیدا می کردیم که هنوز نیروهای ما در حدی هستند که می توانند تا بغداد نفوذ کنند و پایتخت دشمن را زیر هدف بگیرند.

هنگامی که ما سفرمان را از اهواز به آبادان شروع کردیم نیروهای خودمان را در اطراف جاده می دیدیم و وقتی که ما را از محل اسارت به پشت جبهه منتقل می‌کردند نیروهای عظیم لشکر عراق را که در حال حرکت به سمت آبادان بودند مشاهده می کردیم. نیروهای عراقی در نخلستان‌های وسیع آن منطقه جای سوزن انداختن باقی نگذاشته بودند. با آن تفاوت عظیم نیرو این احساس به ما دست داده بود که تنها مگر امداد الهی بتواند به ما کمک کند که بتوانیم این عدم توازن را یک مقدار جبران کنیم. نیروهای عراقی از آبادان تا نزدیک بصره گسترده بودند و تجهیزات بسیار وسیعی داشتند. در طول اسارت همیشه یکی از نگرانی های ما این بود که با وجود آن عدم توازن قوا برای انقلاب و برای کشور چه اتفاقی رخ خواهد داد. به همین دلیل وقتی که آن انفجارها رخ می داد امید دوباره‌ای در دل ما جوانه می زد. ما مفقود الاثر بودیم و تا نیم ساعت قبل از ورود به مرزهای ایران پس از ده سال اسارت صلیب سرخ اجازه ثبت نام از ما را پیدا نکرد. ما هیچ گونه اطلاعی از جبهه نداشتیم و فقط آن بمب های نشاط بخش بودند که به ما اطلاع رسانی می کردند و به ما قوت قلب می دادند.

بعد از ده سال به ایران برگشتید. بعد از این مدت چه تغییراتی را مشاهده می‌کردید. چه در سطح جامعه و چه در وزارت نفت که هنگام اسارت معاون آن وزارت خانه بودید و پس از بازگشت هم به معاونت آن منصوب شدید.

به طور قطع ده سال بی خبری بین واقعیت ها و تخیلات فاصله می اندازد. ما در سال هفتاد توانسته بودیم رادیو بگیریم و در جریان اخبار کشور قرار داشتیم. بنده تصور می کنم بعد از خاموش شدن انفجارات جنگ و آتش بس نیروهای ما یک امتحان مجدد را فرا روی خود داشتند. کشور هشت سال زیر آتش بود و به ویژه آسیب هایی که به صنایع نفتی در جنوب کشور وارد شده بود شرایط سختی را برای بازسازی سریع ویرانی ها تحمیل می کرد. به اعتقاد بنده همه نیروها در چنین شرایطی مخلصانه توان خود را مصروف بازسازی کشور کردند. وقتی که بعد از شش ماه و یا شاید هم کمتر از شش ماه مطلع شدیم که دود از پالایشگاه بلند شده است و تمام پالایشگاه به کار افتاده است این اتفاق را نمی توانستیم چیزی جز معجزه بدانیم.

وقتی که به وطن برگشتم یکی از مسئولیت‌هایی که از طرف وزیر به من محول شده بود نظارت بر بازسازی پتروشیمی بندر امام بود. این پتروشیمی به گونه ای ویران شده بود که شریک ژاپنی ما از کلیه هزینه‌ای که برای راه اندازی آن متحمل شده بود و سهامش در کارخانه صرف نظر کرد. این کارخانه به فضل همان تلاش های جهادگرانه بازسازی و به یکی از پتروشیمی های بزرگ منطقه تبدیل شد. به اعتقاد من تلاش های جهادگرانه بعد از جنگ باعث شد تاسیسات ما حتی از آنچه که پیش از جنگ داشتیم فراتر رود. این بازسازی ها تنها در بخش صنایع نفتی نبود و در بخش های مختلف شاهد بازسازی سریع کشور بودیم. یکی دیگر از مسئولیت هایی که وزیر به من سپرده بود همراهی با کسانی بود که از طرف سازمان ملل برای ارزیابی خسارت های وارد آمده به صنعت نفت به کشور آمده بودند. از نظر آنها صنعت نفت ایران ویران شده بود. این صنعت نفت ویران در طول چهار سال بازسازی شد و این بازسازی به صورت جهادی انجام گرفت

بعد از ده سال مشاهده می کردم که روحیه‌ جهادی که در همه ما وجود داشت و وظیفه‌گرایی در جامعه نه تنها توسط جنگ تضعیف نشده که در شرایط جنگی تقویت شده است. حتی برخی از کسانی که در ابتدای انقلاب دید چندان مثبتی نسبت به حرکت مردم ما نداشتند نیز به انقلاب ملحق شده بودند و تلاش می کردند نیروی خود را در خدمت بازسازی کشور قرار بدهند.

در آن زمان هنوز تهاجم فرهنگی در جامعه و در بخش هایی از نیروهای موثر در نظام و انقلاب رسوخ پیدا نکرده بود و در نتیجه همه یکپارچه در جهت سر پا نگه داشتن و پیش بردن اهداف انقلاب حرکت می کردند. بعضی چیزها بود که وقتی می دیدیم توقعش را نداشتیم. موقعی که ما به اسارت رفتیم شرایط حضور زنان در جامعه به گونه‌ای دیگر بود و وقتی برگشتیم شرایط زمین تا آسمان متفاوت شده بود. این شرایط برای ما با ناباوری همراه بود ولی خب این واقعیتی بود که در جامعه مشاهده می شد.

دستاورد این هشت سال دفاع از نظر شما چه بود و اکنون ما نسبت به آن دستاوردها در چه شرایطی قرار داریم؟

دستاوردهای جنگ را باید تحت لوای دستاوردهای انقلاب بررسی کرد و دستاوردهای انقلاب را می توان در دو حوزه داخلی و بین اللملی مورد توجه قرار داد. به اعتقاد من جنگ تحمیلی انقلاب را آبدیده کرد. چه بسا اگر ما در شرایط جنگی قرار نمی گرفتیم با اختلاف‌هایی که در همان دو سال اول انقلاب مشاهده می شد صدمات عمده‌ای به انقلاب وارد می شد. همانگونه که حضرت امام فرموده‌اند جنگ تحمیلی برای ما یک نعمت بود. یکی از نعمت‌های بزرگ جنگ تحمیلی به اعتقاد بنده تخفیف اختلاف در قلب های ما و کمک به ریشه دواندن انقلاب در اعماق جوامع مختلف بود. جنگ توانست روحیه مقاومت را به جوامع مختلف صادر کند. در کشور روحیه استکبارستیزی بعد از عریان شدن چهره های منافق گسترش یافت و این بعد از بروز جنگ تحمیلی رخ داد.

به اعتقاد بنده موقعیت امروزین ما به عنوان یکی از معدود کشورهایی که از استقلال کامل در تصمیم گیری برای خود بهره می برد یکی دستاوردهای آن شرایط است. البته اعتقاد ندارم که تمامی آنچه که در کشور صورت می گیرد منطبق بر اصول انقلاب است اما آنچه که بر مبنای این اصول انجام شده به هر میزان که باشد برای نشان دادن سیاست مستقل ما و متعین ساختن جایگاه کشور ما به عنوان شاخص ایستادگی در برابر زور در سطح جهانی کافی بوده است.

جنگ تحمیلی به دنیا ثابت کرد ملتی با امکانات کم و با دشمنان توانا در صورت اتکا به عنایات الهی می تواند در برابر مشکلات سرافراز بیرون بیاید و دشمنان را از دخالت در امور خود دور نگاه دارد و به همین دلیل است که ما بعد از انقلاب اسلامی ایران، انقلاب در افغانستان، بیرون رفتن نیروهای آمریکایی از لبنان و شکل گیری حزب الله، مقاومت ملت فلسطین و امروز حوادثی که در منطقه به وجود آمده است را مشاهده می کنیم. به اعتقاد بنده تاثیرات داخلی پایه و زیربنای تاثیرات بین المللی انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی بوده است.