جامعه جهانی، بهویژه نهادهای قضایی بینالمللی، مسئولاند تا این موارد را مستندسازی و پیگیری کنند. چشمپوشی از چنین جنایاتی، خطرناکترین پیام ممکن را به جهانیان مخابره میکند: «ترور، اگر هدفمند و دولتی باشد، قابلچشمپوشی است.»
پایگاه خبری جماران، در جریان تجاوز نظامی اخیر رژیم صهیونیستی به خاک ایران که با حملات هوایی و پهپادی گسترده در طول ۱۲ روز همراه بود، بار دیگر چهرهای آشکار از سیاستهای تهاجمی و فراقانونی این رژیم به نمایش درآمد. در کنار هدفگیری زیرساختهای نظامی و دفاعی، بخش قابلتوجهی از این تجاوز، به جنگ ترکیبی و اقدامات پنهان اطلاعاتی اختصاص داشت؛ از جمله ترور هدفمند دانشمندان و نخبگان علمی کشور.
اگرچه ترور دانشمندان ایرانی در سالهای گذشته نیز مسبوق به سابقه بوده، اما همزمانی این اقدامات با یک درگیری نظامی رسمی، آن را وارد مرحلهای تازه از نقض صریح و سازمانیافته حقوق بینالملل کرده است.
شهیدان برجستهای چون سید امیرحسین فقهی، محمدمهدی طهرانچی، عبدالحمید مینوچهر، اکبر مطلبی زاده، احمدرضا ذوالفقاری، فریدون عباسیدوانی، سعید برجی، منصور عسگری، علی بکایی کریمی، علی باکویی کتریمی، محمدرضا صدیقی و نیز مجید شهریاری، مصطفی احمدی روشن، داریوش رضایینژاد و محسن فخریزاده، نه در میدان نبرد بلکه در محل کار، منزل شخصی و یا حتی خودرو شخصی خود هدف قرار گرفتند، و در برخی موارد، همسر، کودکان و نیز همسایگان آنان نیز قربانی این جنایت شدند.
این رخدادها، که با حمایت مستقیم یا غیرمستقیم دولتهای خارجی و سرویسهای اطلاعاتی همراه بودهاند، نهتنها چالشی برای امنیت ملی ایران، بلکه آزمونی برای اصول بنیادین حقوق بینالملل و اخلاق جهانی هستند. اکنون پرسش اصلی آن است که آیا این اقدامات را میتوان مصداق جنایت جنگی دانست؟ و اگر چنین است، جامعه جهانی چه مسئولیتی در قبال آن دارد؟
حقوق بینالملل چه میگوید؟
بر اساس اسناد کلیدی حقوق بینالملل، بهویژه اساسنامه رم دیوان کیفری بینالمللی (ICC) و کنوانسیونهای ژنو و پروتکلهای الحاقی آنها، «جنایت جنگی» به اقداماتی گفته میشود که اصول بنیادین جنگ را نقض میکنند؛ از جمله:
1. اصل تمایز (Distinction) میان غیرنظامیان و نظامیان؛
2. اصل تناسب (Proportionality) در کاربرد زور؛
3. اصل ضرورت نظامی (Military Necessity)؛
4. اصل احتیاط (Precaution) برای جلوگیری از تلفات غیرنظامی.
آیا دانشمندان هدف مشروع نظامیاند؟
یکی از نخستین سؤالات این است که آیا این دانشمندان را میتوان «اهداف نظامی مشروع» دانست؟
بر اساس حقوق جنگ، تنها کسانی که مستقیماً در مخاصمه شرکت دارند میتوانند هدف حمله قرار بگیرند. حتی اگر دانشمندی در پروژهای با کاربرد دوگانه (نظامی/غیرنظامی) مشارکت داشته باشد، اما در لحظهی ترور درگیر عملیات جنگی نباشد، همچنان غیرنظامی تلقی میشود و هدف قرار دادن او، ممنوع است.
ترور در خانه؛ خیابان؛ در حضور خانواده
وقتی دانشمندی در خانه شخصی یا خودروی شخصی هدف قرار میگیرد، و در این حمله افراد غیرنظامی مانند همسر یا کودک او نیز جان میبازند، موضوع به وضوح وارد حوزه جنایات جنگی میشود. چرا؟ بر اساس بندهای ماده 8 اساسنامه رم:
«کشتن عمدی افراد غیرنظامی یا حملاتی که منجر به تلفات غیرنظامی بیش از حد نسبت به دستاورد نظامی شوند، جنایت جنگی محسوب میشوند.»
همچنین طبق ماده 51 پروتکل الحاقی اول کنوانسیون ژنو: حملات علیه غیرنظامیان و مکانهای غیرنظامی، تحت هر شرایطی ممنوع است.
بنابراین، ترور فردی که در حالت غیررزمی و در محیط غیرنظامی قرار دارد، آن هم به شکلی که به مرگ اطرافیان بیگناهش منجر شود، در تضاد کامل با این اصول است.
حال که بین ایران و اسرائیل یک جنگ رسمی رخ داده است، آیا ترور دانشمندان در داخل خاک ایران همچنان جنایت جنگی خواهد بود؟
پاسخ آری است، زیرا: محل انجام عملیات (مثلاً خیابان یا منزل) خارج از جبهه جنگ است؛ فرد مورد هدف در لحظه حمله مشارکت نظامی نداشته و نیز عملیات ترور باعث تلفات جانبی (کودک، همسر، رهگذر، همسایگان) شده است.
اینها مصداق کامل حمله غیرقانونی و نامتناسب هستند که طبق حقوق بینالملل، جنایت جنگی محسوب میشوند.
در تحلیل نهایی، ترور دانشمندان ایران، آن هم در محیطهای غیرنظامی، بدون هشدار، و همراه با شهادت اطرافیان غیرنظامی، از منظر حقوق بینالملل بهروشنی واجد عناصر جنایت جنگی است.
جامعه جهانی، بهویژه نهادهای قضایی بینالمللی، مسئولاند تا این موارد را مستندسازی و پیگیری کنند. چشمپوشی از چنین جنایاتی، خطرناکترین پیام ممکن را به جهانیان مخابره میکند: «ترور، اگر هدفمند و دولتی باشد، قابلچشمپوشی است.»
