معاون پژوهشی مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری در یک نشست مجازی «نسبت تحول انقلابی با تحول فرهنگی» را بررسی کرد و به توفیقات و عدم توفیق انقلاب اسلامی در حوزه های مختلف فرهنگ پرداخت.
معاون پژوهشی مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری با بیان اینکه ما انقلاب اسلامی را در ادامه حرکت انبیاء و حرکت هایی که در دنیا برای اصلاح فرهنگ صورت گرفته می بینیم و می توانیم با آنها مقایسه کنیم، گفت: انقلاب اسلامی یک جامعه منسجم و قوی به وجود آورده و امنیت هویت ایجاد کرده است.
به گزارش خبرنگار جماران، ابراهیم حاجیانی در نشست «نسبت تحول انقلابی با تحول فرهنگی» که توسط پژوهشکده امام خمینی(س) و انقلاب اسلامی به صورت مجازی برگزار شد، گفت: ماهیت و ذات انقلاب اسلامی یک تحول فرهنگی بوده و از نظر هدف گیری و چشم انداز هم تحول فرهنگی مدنظر امام بوده است. یعنی از سال 42 که امام گفت سربازان من در گهواره هستند، در واقع آنجا را نقطه تحول فرهنگ و تربیت می بینند.
عضو هیأت علمی دانشگاه شاهد یادآور شد: نتیجه انقلاب را هم در تحول فرهنگی و در دو سطح می توانیم بگوییم که یکی زدودن آثار فرهنگ مرتد و غیر مرتبط با اسلام و سنت های جامعه ایرانی و از طرف دیگر ارائه روش های جدید است. بر اساس این تحول فرهنگی که در اندیشه امام و متن انقلاب اسلامی داشته، این پرسش برای ما مطرح می شود که اگر این جایگاه تا این حد برجسته و مهم بوده، انقلاب تا چه میزان و در چه ابعادی توانسته به این اهداف تحولی خودش بعد از گذشت چهار دهه و اکنون که به تعبیر مقام معظم رهبری در آستانه گام دوم هستیم، جامه عمل بپوشاند؟ و تحولات مدنظر امام و انقلاب را چقدر توانسته محقق کند؟
وی افزود: به همین دلیل باید مرور کنیم که مهمترین شعارهای فرهنگی مندرج در انقلاب اسلامی چه چیزهایی بوده است. ویژگی های فرهنگی که در متن انقلاب حضور داشته یک بعد حداقلی داشته و بعضی از شعارها نیز حداکثری بوده است. حداقلی اینکه یک سری شرایط منفی در جامعه ایران آن سال ها وجود داشته که باید زدوده و پاک می شده است. از طرف دیگر ارزش های جدیدی که در متن انقلاب وجود داشته را هم امام ارائه کرده بودند که از کانال انقلاب اسلامی در جامعه ایران نهادینه شود.
حاجیانی با بیان اینکه این شعارها در برابر رویکردهای لیبرال دموکراسی غربی و رویکردهای اومانیستی شعارهای جذابی بودند، اظهار داشت: ایده اصلی امام را در این کلید واژه ها می شود جست و جو کرد. بر اساس آنچه که از حضرت امام برای ما میراث گذاشته شده، ارتقاء مکارم اخلاقی، تهذیب نفس مبتنی بر جهان بینی الهی، تقوا، ساده زیستی جزو اخلاق اجتماعی بودند و قناعت، اخلاص، تعامل، سازگاری مفاهیم کلیدی اندیشه های امام بوده اند. وحدت ملی و عدالت خواهی نکات مهمی بودند که امام خیلی روی آنها تأکید داشت. ایده «ما می توانیم» و اینکه کشور باید در نظام بین الملل مستقل باشد. از نظر مبانی فکری نیز امر به معروف و جهاد خیلی دارای اهمیت بود.
وی ادامه داد: خلقیاتی که جنبه دینی پیدا می کند و با اخلاق اجتماعی به تعبیر جامعه شناسی مرتبط می شود، مفاهیم اشرافی گیری، تهمت، غیبت، تکبر خیلی مهم بود. شکل دهی به یک امت اسوه حائز اهمیت بود. در چهارچوب مفهوم استقلال و پیدا کردن یک هویت مستقل، محصولات تولیدی داخلی و کالاهای هویت ساز را می توان تحلیل محتوا کرد و این تعابیر حائز اهمیت بوده است. البته مفاهیم مدرنی مثل آزادی و عدالت هم در اندیشه امام حائز اهمیت بودند و عدالت خواهی یکی از برداشت ها و انتظارات خیلی مهم بوده است.
معاون پژوهشی مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری در خصوص شرایط امروز جامعه ایران در تحقق این آرمان ها گفت: ما در دوران دفاع مقدس اوج تغیرات فرهنگی را در شهروندان می دیدیم. مثلا در ابعاد مختلف معاد باوری، کرامت انسانی، معنویت گرایی، سبک زندگی ایرانی و اسلامی و تفکر انقلابی را در کثیری از شهروندان دهه اول انقلاب دیدیم. سؤال این است که آیا این تغییرات پایدار بوده و ادامه پیدا کرده و یا بازگشت به شرایط پیشین در حوزه فرهنگ اتفاق افتاده است؟ یعنی یک تحول زودگذر و روبنایی را شاهد بودیم که ناشی از احساسات و هیجانات زودگذر بوده است؟ آیا رشد تکاملی صورت گرفته یا به شرایط قبلی برگشته ایم؟
وی تأکید کرد: انقدر در مورد وضع فرهنگی کشور سیاهنمایی می شود که خودشان باورشان شده است. چون بعضا انگیزه های سیاسی و جناحی در این بحث وجود دارد. انقدر تکرار کرده اند که خودشان باورشان شده وضع خیلی خراب است و حتی از شرایط سال 56 و 57 هم بدتر است. اما تغییر پایدار فرهنگی یک دگرگونی عمیق است که به صورت ماهوی یا ذاتی وضعیت فرهنگی جامعه ایران را به وضعیت دیگری تبدیل کرده است. یعنی وضعیت جدیدی شکل گرفته که بهتر از شرایط آغازین آن بوده است.
حاجیانی گفت: آنچه ما در سال 57 شاهد بودیم محصول یک تحولات طولانی مدت از سال 42 و حتی بعضی ها معتقدند از سال 32 بوده که یواش یواش تحولات رخ می دهد و جریان روشنفکری دینی اتفاق می افتد. یعنی تحول دراز مدتی رخ می دهد که سال های 56 و 57 آثار آن را می بینیم که جامعه به تدریج به وضعیتی می رسد که ما می بینیم به اوج ایثار و فداکاری می رسد. دو سه سال بعد، با شروع دفاع مقدس می بینیم که اقصی نقاط کشور، شیعه و سنّی، و همه گروه های قومی به کمک کشور و ملت می آیند و نوع دوستی و فداکاری اوج می گیرد.
وی افزود: ما انقلاب اسلامی را در ادامه حرکت انبیاء و حرکت هایی که در دنیا برای اصلاح فرهنگ صورت گرفته می بینیم و می توانیم با آنها مقایسه کنیم. از جمله حرکتی که در صدر اسلام توسط پیامبر(ص) و ائمه(ع) در خصوص اندیشه دینی اتفاق افتاد. آیا آنها توانسته اند تحولات عمیق مورد نظر خود را شکل بدهند؟ یعنی آیا انقلاب اسلامی توانسته بر سابق غلبه و خودش را بر آنها تحمیل کند؟ آیا انقلاب این ظرفیت را داشته و دارد که ارزش ها و باورهای نامطلوب و رسوب یافته در طول صدها سال را به سمت مطلوب هدایت کند؟ آیا انقلاب می تواند مسیر فرهنگی جامعه را با یک تغییر سیاسی متحول و خلقیات، هویت و حیات فرهنگی جامعه را دچار تغییر کند؟
عضو هیأت علمی دانشگاه شاهد تأکید کرد: در علوم اجتماعی کمتر به این موضوع پرداخته شده ولی به نظر من خیلی دارای اهمیت است که البته با نگاه منصفانه و مصلحانه ورود پیدا کنیم و به این موضوع بپردازیم. کسانی که از موضع حوزوی ورود می کنند بیشتر دنبال این هستند که انقلاب چه چیزی می خواسته است. یعنی در اندیشه امام و انقلاب چه منویاتی وجود داشته و به اینکه الآن چه اتفاقی در جامعه افتاده و چه نسبتی با آن اندیشه دارد کمتر پرداخته شده است.
وی ادامه داد: به نظر من برای چنین وضعیتی نمی توان تحلیل کلی کرد و باید متناسب با هرکدام از عناصر فرهنگی تحلیل صورت بگیرد. یعنی نمی توانیم نظرات کلی در مورد آثار فرهنگی انقلاب ارائه کنیم و بگوییم به طور کلی انقلاب توانسته تحول پایداری را در تمام حوزه های فرهنگ به وجود بیاورد یا اینکه کسانی که می خواهند تفکر انقلابی را تخطئه کنند، منکر همه آثار انقلاب در بعد داخلی شوند.
حاجیانی تصریح کرد: مثلا یکی از مباحث خیلی مهمی که من مطالعه کرده ام حوزه خانواده بوده است. باید ببینیم ارزش ها و باورهای خانواده دچار چه تغییراتی شده است. انصاف این است که در این سه چهار دهه خانواده گرایی علی رغم همه تهدیداتی که علیه ارزش های انقلاب بوده تقویت شده و در اینجا یک پایداری صورت گرفته است. نمی خواهم بگویم قبل از تحول انقلابی خانواده ایرانی دچار فروپاشی شده بود و ما آن را درست کردیم. ولی به هر حال انقلاب اسلامی مخل این فرآیند نبوده و بلکه در جهت تقویت آن کوشش کرده و منابع تخصیص داده است.
وی افزود: یک حوزه خیلی مهم دیگر سبک زندگی است. آیا انقلاب اسلامی توانسته سبک زندگی سالم را ترویج دهد و تقویت کند؟ به نظر من این بخش هم خوب مدیریت شده و نظام جمهوری اسلامی بر گرفته از منویات فرهنگی انقلاب توانسته تلاش خیلی خوبی را در این زمینه داشته باشد. در حوزه تفریحات سالم هم تلاش های زیادی شده و به نظرم مدیریت شده است.
معاون پژوهشی مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری در خصوص جاهایی که نتوانسته ایم کار زیادی انجام دهیم نیز گفت: در حوزه «فرهنگ کار» و مقابله با فساد توفیقات چشمگیر نبوده است. تلاش های زیادی شده و قانون و مقررات و سیاست های بالادستی زیادی داشته ایم اما تأثیر آن چندان چشمگیر نبوده و ما در وضعیت خوبی از این لحاظ به سر نمی بریم. یک حوزه مهم دیگر تعلیم و تربیت است. آیا نظام اسلامی توانسته تحولات لازم را در بحث تربیت و آموزش و پرورش به وجود بیاورد؟ آیا کرامت، اصالت، بزرگ منشی و شخصیت مستقل در کودکان و نوجوانان به وجود آمده است؟ به نظرم در این حوزه هم توفقیات چشمگیر نبوده که بگوییم شاهد تحولات اساسی بوده ایم.
وی یادآور شد: انقلاب اسلامی یک جامعه منسجم و قوی به وجود آورده و امنیت هویت ایجاد کرده است. در حوزه استقلال هم می توان به انقلاب اسلامی نمره قبولی داد. حتی کسانی که به خارج می روند دنبال این هستند که برای ایران کاری انجام دهند. این نشان می دهد که مفهوم «ایران» خیلی جا افتاده و تثبیت شده است. یک جاهایی چالش اساسی را هنوز حل نکرده ایم و مثلا تعارض بین علم و دین به عنوان یکی از نقاط مهم تحول فرهنگی هنوز حل نشده است. در کرونا داریم می بینیم که عده ای نسبت به پزشکی مدرن چه طور حرف می زنند.
حاجیانی تصریح کرد: در حوزه علوم انسانی اسلامی و علوم انسانی غیر اسلامی این تعارض حل نشده باقی مانده است. تعارض بین دین و سیاست و نقش روحانیت هم از بحث های چالشی است که برای حل آن راه داریم. دین و توسعه نیز از مقولات قابل بحث است. مقوله مردم سالاری دینی و دقایق گفتمانی آن هم از چالش هایی است که ما در مورد آن ابهام داریم و در مورد اینکه آثار مثبت آن را ببینیم و تکلیف جامعه را روشن کرده باشیم نمی شود با دقت صحبت کرد.
وی اظهار داشت: این جور می شود جمع بندی کرد که بین بعضی از مدعیات فرهنگی انقلاب با بعضی از ابعاد زندگی روزمره شکاف و فاصله ای وجود دارد. بنابر این نشده که ما زندگی روزمره را کاملا مطابق با آن مدعیات در نظر بگیریم. حتی در بخشی از سیاست های رسمی هم انطباق با آن مدعیات وجود ندارد. البته آن دسته از شعارهایی که مبتنی بر هستی شناسی جامعه ایران طراحی شده مؤثر بوده است. اداری کردن و بودجه گرفتن برای حوزه فرهنگ و زود خواستن و عجله کردن آفت این راه بوده است. نکته دیگر مهندسی، کیفری و اخیرا روانشناسی کردن تحولات فرهنگی است. به نظر من هیچ کدام اینها در بطن انقلاب وجود نداشته است. اما چون فشار بیرونی زیاد بوده و به دلیل غلبه زود خواستن به سمت ایجاد ساختار می رویم.
عضو هیأت علمی دانشگاه شاهد در پایان گفت: نظام سلطه و رسانه هایی که دارد و تحولاتی که در داخل دارد اتفاق می افتد مثل افزایش تحصیلات عالی بحث هایی است که شعارهای انقلاب باید در تناسب با اینها تنظیم می شده ولی ما اینها را هماهنگ نکرده ایم و در نتیجه یک جاهایی دچار توقف یا بن بست شده ایم. یادمان نرود که یک طیف هم قدرت زیادی به لحاظ مذهبی و دینی دارند و با ارزش های امام و انقلاب اسلامی خیلی هماهنگ نبودند. اصطلاح خود امام که همیشه از آنها گلایه می کرد، «مقدس نماها» است. بنابر این انقلاب اسلامی با این دو جریان مواجه بوده که یکی جهانی شدن و مدرنیته و دیگری گرایش های دینی است.
