پایگاه خبری جماران: امروز 20 فروردین ماه، درست 77 سال از تالیف کتاب کشف الاسرار امام خمینی(س) می‌گذرد. اثری که نقد علمی و پاسخی به شبهات وارد شده در کتاب «اسرار هزار ساله» نوشته علی اکبرحکمی زاده است. حکمی زاده در ابتدا طلبه و بسیار خشکه مقدس بود. او سپس در سال‌های 1313 تا 1314 مجله همایون را در نقد و مخالفت با عقاید شیعی در 10شماره در قم منتشر کرد.
سرانجام او که افکارش به‌شدت متأثر از احمد کسروی بود در سال 1322، کتابچه 38 صفحه ای «اسرار هزار ساله» را منتشر کرد. موضوع این رساله، حمله به مذهب تشیع بود. او سخنانفرقه ضاله وهابی را به همراه تبلیغات سوء ضد روحانیت که آن روزها بازارش داغ بود، در این رساله گردآورده بود. این کتابچه در حقیقت رساله ای بود در ترویج وهابیت و از طرفی همسو با رضاخان که دشمن روحانیت بود.
اما انتشار کتاب اسرار هزار ساله که با القای شبهاتی بر مکتب کلامی و فقهی شیعه تاخته بود، هیاهویی در جامعه آن روز ایران پدید آورد. علاوه بر آن، چون به خاطر اختناق حکومت پهلوی، منابر و مواعظ برچیده و سخنرانی و تبلیغ کاملاً محدود شده بود، طبعا جوانان آن روز در برابر این شبهات کاملاً بی دفاع بودند. در این هنگام حضرت امام، سکوت را روا ندانسته با احساس مسؤولیت شدید برای دفاع از اسلام و پاسخ به آن شبهات واهی به پا خاسته و مدتی درس خود را تعطیل کردند.
در همین رابطه، محسن بهشتی سرشت(تاریخ نگار) در گفت و گو با خبرنگار جماران، گفت: کشف الاسرار اولین کتابی است که می توان رویکرد سیاسی امام و تا حدودی اندیشه سیاسی ایشان را در آن ملاحظه کرد. این کتاب در واقع پاسخی به کتاب «اسرار هزارساله» آقای حکمی زاده است. در آن کتاب اشکالاتی به نظام سیاسی و اجتماعی و رویکرد سیاسی اسلام گرفته شده بود و نویسنده سوالاتی را مطرح کرده بود. آنچه نقل شده امام نزدیک سه ماه فعالیت های علمی و آموزشی خود را کنار گذاشت و در منزل نشست و کتاب کشف الاسرار را نوشت که در واقع پاسخی به کتاب اسرار هزارساله بود.
وی افزود: البته کتاب اسرار هزارساله رساله ای کم حجم است، ولی از آنجا که حاوی سوالات و مطالب مهمی بود امام اولین نفری بودند که در قبال ابهامات و سوالات آقای حکمی زاده احساس وظیفه کردند و به آنها پاسخ دادند. امام در این کتاب علاوه بر پاسخ هایی که به آقای حکمی زاده می دهند، حملاتی هم به دوره رضاشاه می کنند. پادشاهی که حدود دوسال پیش از آن توسط انگلیس ها به ژوهانسبورگ تبعید شده بود.
این استاد پژوهشکده امام خمینی(س) ادامه داد: امام در این کتاب هم به دوره رضاشاه حمله می کند و هم علمایی را که ساکت و منفعل بودند و زیر بار نظرات رضاشاه به خصوص در ارتباط با دین و حکمرانی می رفتند، مورد خطاب قرار می دهد. امام به عنوان یک عالم و مدرس حوزه علمیه قم در آن سالها شهرت علمی پیدا کرده بود و در لابه لای انتقاداتی که ایشان به نظام سیاسی و حاکمیت غیرفقها مطرح می کردند، برای اولین بار نظرات سیاسی خود را نیز مطرح می کنند. منتها نه به وضوح و شفافیتی که در سال 48 راجع به ولایت فقیه در نجف صحبت کردند و به کتابی به نام ولایت فقیه تبدیل شد.
وی بیان کرد: ربع قرن طول کشید تا امام چنین واضح درباره ولایت فقیه صحبت کند. این نشان می دهد که نظرات امام به تدریج تکامل پیدا کرده است. به نظرم امام در کتاب کشف الاسرار سلطنت مشروعه را قبول دارد. سلطنت مشروعه یعنی همان حکومت پادشاهی، بدین شرط که زیر نظر فقها از نظر نظارت دینی و شرعی باشد. امام در کشف الاسرار می فرماید؛ هیچ گاه فقها برای براندازی کاری نکردند و صرفا اگر اعتراض و انتقادی هم داشته اند بر سر این است که سلطان و حاکم در چارچوب قوانین شرعی حرکت کند.
این نویسنده و پژوهشگر ادامه داد: حوادثی که بعدها در ایران اتفاق افتاد تقریبا هم روشنفکران و مردم را و هم علما را ناامید از ادامه حکومت سلطنتی کرد. آنجا بود که امام در سال 48 بحث ولایت فقیه را مطرح کردند و این خود بحثی جدا می طلبد.
بهشتی سرشت در بیان اهمیت این کتاب گفت: یکی از نکات مهم درباره کتاب کشف الاسرار این بوده که اولین بار است یک مجتهد، انتقادات تند و تیزی به حکومت رضاشاه می کند. تا آن زمان انتقاداتی در این سطح و در ردیف مجتهدین سابقه نداشت. می بینیم که مرحوم مدرس به تدریج یکی از مخالفین حکومت رضاشاه شد و با نطق هایی که از ایشان در مجلس می بینیم، متوجه می شویم که مرحوم مدرس مقام پادشاهی را برای رضاخان قبول نداشت و می گفت چون او یک فرد نظامی است، از این رو اگر در راس حکومت «نظامیان» قرار بگیرند باید فاتحه دموکراسی و آزادی را خواند. اما نخست وزیری یا سردارسپه ای رضاخان را قبول داشت و در نطق های خود می گفت ما با این موضوع کاری نداریم.
بهشتی سرشت گفت: مرحوم آیت الله کاشانی نیز تا زمان کشف حجاب اگرچه نه خیلی فعال اما مدافع حکومت رضاشاه بود. اسناد و مدارکی نیز در این خصوص وجود دارد و فرزند ایشان نیز بسیار سفت و سخت معتقد است که پدرش مدافع حکومت رضاشاه بود، برای اینکه او تنها پادشاه شیعه بود و می توانست مذهب شیعه را در ایران حفظ کند! به هرحال فرزند آیت الله کاشانی منطق دفاع پدرش از حکومت رضاشاه را اینگونه توضیح می دهد.
وی بیان کرد: امام به عنوان مولف کشف الاسرار در این راستا اولین کسی است که یک گام بلند برداشته است. اما اهمیت دوم تالیف کشف الاسرار شاید به نظریه پردازی امام بازمی گردد. بعد از مشروطه چنین مساله ای نداشته ایم که علما در مسائل سیاسی نظریه پردازی کنند. با اینکه مرحوم نائینی و تنی چند دیگر از علما قبل مشروطه چنین بودند اما آنها نیز به تدریج ساکت شدند و حتی به گفته برخی ها به نظریات خود در دفاع از مشروطه پشت کردند، اما من چنین اظهاراتی را قبول ندارم.
این نویسنده گفت: امام نخستین فردی است که بعد از تشکیل حکومت پهلوی وارد نظریه پردازی سیاسی می شود و مجددا نظریه نظارت فقها بر حکومت را مطرح می کند. این نظریه بسیار مهمی است. ایشان روایت «أن الفقهاء حکام على الملوک» به این معنا که فقها بر سلاطین حاکم هستند را نقل می‌کنند. البته در قدیم هم علما چنین نظراتی داشتند و می گفتند سلطنت بر دو بخش است یک بخش سلطنت دنیوی و بخش دیگر سلطنت دینی، در راس سلطنت دینی باید فقیه باشد و در راس سلطنت دنیوی نیز پادشاه باشد.
وی افزود: این قبیل اظهارات از دوره صفویه به بعد مطرح می شد اما به این شکل که امام مطرح می کنند و می گویند که این دو باید باهم ارتباط طولی داشته باشند، مطرح نشده بود. امام فقیه را نه برای دخالت در امور و انجام کارهای اجرایی مطرح می کنند بلکه می گویند فقیه باید نظارت شرعی و دینی بر امور حکمرانی و حاکم داشته باشد.
بهشتی سرشت گفت: نکته سوم اهمیت کشف الاسرار در این است که امام یک نوع ساختارشکنی سیاسی و فرهنگی در جامعه بسته ایرانی پس از سقوط رضاشاه انجام داد. به تعبیر ساده، امام زبان ها را باز کرد و آزادی بیان را از زبان یک عالم حوزوی در جامعه مطرح کرد. بعد از آن است که می بینیم موجی از آزادی خواهی و آزادی بیان و فکر و همچنین روزنامه های آزاد در حوزه ها رواج پیدا کرد. طبق نقلی که خود امام از آن مقطع می کند آنچنان برخوردی با روحانیت و حوزویان از ناحیه خود رضاشاه، انگلیسی ها و به دلیل فرهنگ سازی ای که در جامعه انجام داده بودند، شده بود که با تبلیغات شدید، ورود روحانیون و طلبه ها را به مسائل سیاسی مصادف با کفر و بی دینی می دانستند. بنابراین چنین فرهنگی در دوره رضاشاه حاکم بود اما امام پس از سرنگونی رضاشاه به تدریج این فضا را عوض می کند و وارد نظریه پردازی و مخالفت و اعتراض ریشه ای به ساختار حکومت پهلوی می شود.
غلامرضا ظریفیان نیز در این رابطه به خبرنگار جماران گفت: کشف الاسرار نقد کتاب اسرار هزارساله حکمی زاده است. آن کتاب که در نیمه دوم حکومت رضاشاه نوشته شده، به نوعی با اندیشه های مارکسیستی پیوند می خورد. تفکر مارکسیستی در ایران توانست تحت عنوان «شیعه مبارزه» حرف هایی را مطرح کند و مورد توجه روشنفکران و نسل جوان قرار گیرد. از طرف دیگر، در آن مقطع همچنین شاهد ورود اندیشه های قشری شبه وهابی بودیم که با آنکه در قالب های نو مطرح می شدند، ولی به شدت قشری بودند.
وی افزود: در دوره پهلوی اول اندیشه های مارکسیستی به دلایلی بیشتر مورد هجوم قرار گرفته اما جریان های مختلف شبه وهابی رشد پیدا کردند. سیاست نیز از این جریانات به شکل غیرمستقیم حمایت می کرد. بنابراین ما در کشف الاسرار امام با دو ساحت مشخص روبه رو هستیم. از یک سو امام تلاش می کند با استفاده از ادبیات آن دوره ولی با نگاه نقد متن، بدون اینکه بخواهد تکفیر کرده باشد این کتاب را بنویسد و این بسیار مهم است که یک روحانی در برابر متنی که اندیشه شیعه را مورد هجوم قرار داده، چنین رویکردی داشته باشد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: پس از نوشتن کتاب اسرار هزارساله از سوی حکمی زاده که مورد حمایت نظام سیاسی هم بود، فضایی در کشور به ویژه در میان نسل جوان ایجاد شد که امام احساس کرد باید درس حوزه و دروس اخلاق خود را کنار بگذارد و همانند عالمی که از او این انتظار می رود که به عنوان یک مسئولیت اجتماعی به مسائل زمانه و کلام جدید توجه کند،تلاش کند با نگاهی علمی و درک زمانه ای که از این جریان وجود دارد، دو رویکرد در قبال کتاب اسرار هزارساله حکمی زاده داشته باشد.
ظریفیان بیان کرد: درست است که کتاب حکمی زاده منشأ نقد امام شد، اما ایشان مسأله را عام تر از این دید و به دفاع عالمانه از مبانی کلامی تشیع پرداخت و از طرف دیگر اولین دیدگاه های خود را درباره ولایت فقیه مطرح ساخت. البته ایشان سالیان بعد در کتاب ولایت فقیه و بعدتر در نظام جمهوری اسلامی به نگاه سیاسی خود تداوم و تکامل بخشید. بی تردید ما آغاز طرح مباحث سیاسی را در این کتاب می بینیم و شاهدیم که ایشان بسیار شجاعانه در دوره ای که هنوز استبداد غلیظ دوره رضاشاه برقرار است، عملکرد حکومت را نقد و طرح واره ای را که بعدها کامل تر شد درباره اندیشه سیاسی شیعه مطرح می کند.
وی در پایان گفت: بنابراین کشف الاسرار دو ماموریت عالمانه را نقد می کند. یکی قشری گری شبه وهابی اعتقادی است که امام با نگاه کلامی به نقد این اندیشه می پردازد و دیگری نقد مبانی نظام سلطنتی و طرح اجمالی اندیشه سیاسی که امام در آن زمان با توجه به مسائلی که مطرح بوده به طرحش می پردازد و بعدها نیز طرح آن را در کتاب ولایت فقیه گسترش می دهد.
