کمبود منابع آبی یکی از دلایل محدودیت توسعه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات است و آبخیزداری و آبخوان داری با تقویت منابع آب سطحی و زیرزمینی می‌تواند در جهت توسعه کشور موثر باشد، اما با توجه به ارائه آماری از سوی اداره کل منابع طبیعی استان مبنی بر اجرای عملیات آبخیزداری در حدود 20 درصد از مساحت مطالعه شده، مشخص است که اهمیت پروژه‌های این دستگاه در حوزه «آبخیزداری» از سوی مسئولان امر جدی نگرفته شده است.
براساس گزارش‌های منتشره از سوی وزارت نیرو، زنجان در دسته 13 استان هدف کشور مواجه با تنش آبی شدید قرار گرفته است که البته عده‌ای بی‌برنامگی مسئولان و برخی نیز عدم توجه مردم به الگوی مصرف آب را عامل بروز بحران آب در استان مطرح می‌کنند.
کمبود منابع آب شیرین مهم‌ترین چالش امروز جهان و کشور است و با توجه به این‌که کشور در منطقه خشک قرار دارد تبخیر در آن 2 برابر متوسط جهانی است.
در حال حاضر میزان فرسایش خاک در ایران حدود 17 تن در هکتار است که این میزان حدود سه برابر میانگین جهانی است. با توجه به این‌که میانگین شاخص جهانی فرسایش پنج تا 6 تن در هکتار است، میزان فرسایش در ایران حدود 3 برابر میانگین جهانی است.
یکی از مهم‌ترین مشکلات حوزه‌های آبخیز فرسایش خاک است که موجب از دست رفتن حاصلخیزی خاک و منابع ملی می‌شود، همچنین عوامل زمین‌شناسی، تغییرات اقلیمی و بروز خشکسالی نیز از عوامل مهم ایجاد فرسایش خاک به حساب می‌آیند، کشورهایی که نسبت به بهره‌برداری پایدار از منابع آب و خاک و محیط زیست اقدام و از فعالیت‌هایی که منجر به جلوگیری از تخریب و فرسایش خاک می‌شود، ممانعت می‌کنند، خاک پایدار و حاصلخیزتری نیز دارند.
از بین بردن پوشش گیاهی، چرای بی‌رویه، قطع درختان، کشاورزی ناپایدار، تغییر کاربری اراضی زراعی و باغات و مدیریت ناپایدار منابع خاک، اجرای طرح‌های غیر اصولی منابع آب و تغییر جریان طبیعی آب، خشکاندن تالاب‌ها و عدم توجه به حق آبه‌های زیست محیطی از عوامل فرسایش خاک محسوب می‌شوند که با دخل و تصرف انسان‌ها در طبیعت صورت می‌گیرد.
مهدی نوربخش مدیریت پایدار منابع خاک، حفاظت جنگل ها و مراتع و اجرای طرح‌های جنگلداری و مرتع داری، آبخیزداری، آبخوان‌داری و عدم تخریب سرزمین را در کاهش روند فرسایش خاک بسیار موثر می‌داند و معتقد است: آبخیزداری یکی از راه‌های موثر در مدیریت آب آبخیزداری است که از هدر رفت آبهای سطحی، بروز سیل و رسوب جلوگیری می‌کند و از طریق ذخیره و نفوذ آبهای سطحی در خاک باعث استفاده بهینه از حداقل بارش‌ها می‌شود.
رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک منابع طبیعی و آبخیزداری استان با بیان این‌که آبخیزداری از طریق ذخیره منابع آبی، تقویت پوشش گیاهی را به دنبال داشته و همین مسئله به کاهش بیابان‌زایی و جلوگیری از پدیده گرد و غبار کمک می‌کند، ادامه می‌دهد: آبخیزداری با فعالیت‌های بیولوژیک منجر به تثبیت خاک می‌شود، تقویت پوشش گیاهی، تقویت سفره‌های زیرزمینی و جلوگیری از فرسایش خاک از مزایای آبخیزداری است.
نوربخش با توضیح این‌که آبخوان‌داری مجموعه‌ای از عملیات مکانیکی است که مهار و نفوذ سیلاب بر روی عرصه‌های آبخوان موجب احیاء کمی و کیفی منابع آب و خاک می‌شود، اضافه می‌کند: آبخوان عبارتست از پهنه‌هایی با رسوبات دانه درشت به نام مخروط افکنه که به آسانی آب را از خود عبور داده و موجب تغذیه سفره‌های آبهای زیرزمینی می‌گردد و آبخوان‌داری به مدیریت این آبخوان‌ها اطلاق می‌شود، آبهای زیرزمینی همیشه در شرایط بحرانی کم آبی نقش مؤثری ایفا کرده‌اند زیرا منابع آبهای زیرزمینی خالص‌ترین و تمیزترین آب‌ها بوده و کمتر نیاز به تصفیه و گندزدایی دارند.
وی ضمن ابراز تأسف از بهره‌برداری بی‌رویه از ذخایر آبهای زیرزمینی مناطق خشک و نیمه خشک، طی سال‌های اخیر، از طریق قنات، چاه‌های عمیق و نیمه عمیق، افت سطح آبهای زیرزمینی را نتیجه شوم ادامه‌دار بودن آن عوامل عنوان می‌کند.
نوربخش که در فعالیت‌های میدانی از کارشناسان و متخصصین اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان محسوب می‌شود تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی را یکی از راه‌های استفاده بهینه از آب اعلام می‌کند که توسط آبخیزداران انجام می‌شود مانند به کار بردن روش‌هایی برای نفوذ دادن آب باران و آب حاصل از ذوب برف‌ها به درون زمین، به طوری که از هدر رفتن آب به شکل سیلاب و جاری شدن آن بر سطح زمین، به خصوص در فصل‌های غیر زراعی، جلوگیری به عمل آید.
وی این کار را از آن رو مهم می‌داند که آب می‌تواند از لایه‌های نفوذپذیر زمین عبور کند و سپس با برخورد به لایه‌های غیر قابل نفوذ، آبهای زیرزمینی را تقویت نماید. این آب‌ها به صورت چشمه، قنات، چاه‌های کم عمق و نیمه عمیق مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. اهمیت این عملیات وقتی خود را نشان می‌دهد که در مناطق مورد نظر، رودخانه دائمی وجود نداشته و یا این‌که فقط رودخانه فصلی وجود داشته باشد.
به گفته نوربخش کنترل بیشترین شدت جریان سیل در رودخانه و کاهش اثرات مخرب آن، تغذیه و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی، جلوگیری از پایین رفتن سطح آبهای زیرزمینی و کاهش هزینه‌های پمپاژ، جلوگیری از تبخیر شدن آب در سطح زمین، پیشگیری از نفوذ آبهای شور به سفره‌های آب زیرزمینی از اهداف تغذیه مصنوعی است که توسط کارشناسان مربوطه پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در دستور کار اداره کل منابع طبیعی قرار می‌گیرد.
وی در پاسخ به سئوال صدای زنجان مبنی بر وضعیت پروژه‌های اجرائی آبخیزداری در استان با توجه به وضعیت نامطلوب بارش در زنجان و قرارگیری استان در شرایط خشکسالی و بحران آب عنوان می‌کند: تاکنون در حدود 20 درصد از مساحت مطالعه شده استان عملیات آبخیزداری، اجرائی شده که شامل انواع پروژه‌های مکانیکی، بیومکانیکی و بیولوژیکی است.
نوربخش با بیان این‌که در حوزه ایجاد پارک‌های آبخیز شهری، اندیشه احداث پارک‌های آبخیز و یا انجام عملیات آبخیزداری در حوضه‌های آبخیز شهری از سال 1373 در استان مطرح و مورد مطالعه و اجرا قرار گرفت، ادامه می‌دهد: آبخیزهای شهری عرصه‌های مجاور و یا در برگیرنده شهرها هستند که اقدامات مربوط در آبخیزهای شهری شمال زنجان (گاوازنگ) به مساحت 1960 هکتار و جنوب زنجان (سلمانلو) با مساحت 1463هکتار و آبخیز شهری قیدار با مساحت 1300 هکتار با هدف کنترل سیل و هرزآب در بالادست شهر و استفاده بهینه از آنها، جلوگیری از تغییر کاربری اراضی، گسترش فضای سبز و تفرجگاه‌های طبیعی و نمایش انواع پروژه‌های آبخیزداری به شهرنشینان صورت گرفته است.
رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک منابع طبیعی و آبخیزداری استان با بیان این‌که «البته عملیات ساماندهی رودخانه‌ها در استان به منظور تثبیت بستر رودخانه، کنترل فرسایش کناره رودخانه، جلوگیری از خسارات سیل در زمین‌های زراعی حاشیه رودخانه‌ها شامل عملیات اجرایی در رودخانه‌های قزل اوزن- قلعه چای و زنجانرود صورت گرفته است، می‌افزاید: این عملیات تاکنون در طول 40 کیلومتر از رودخانه زنجان رود ، ده کیلومتر از رودخانه قلعه چای و بخشی از رودخانه قزل اوزن در منطقه ماهنشان انجام شده که علاوه بر جلوگیری از فرسایش پیش رونده در اراضی حاشیه رودخانه‌ها موجب احیای چند صد هکتار زمین زراعی در ساحل آنها نیز شده و خسارت سیل در مناطق مربوطه به صفر رسیده است.
وی با اشاره به اجرای پروژه‌های پخش سیلاب و آبخوان‌داری در 6 حوضه از استان نظیر هیدج، رضا آباد، کاکاآباد، خلیفه‌لو، هارون آباد، ینگجه زنجانرود و خراسانلو با هدف جمع‌آوری و هدایت هرز آب‌ها و سیلاب‌های بهاره حوضه‌ها در محل‌های نفوذپذیر و تزریق آب به سفره‌های زیرزمینی اقدام کرده است، می‌افزاید: با اجرای این پروژه‌ها، سطح آب زیرزمینی در مناطق مربوطه بالا آمده و بهبود سفره آب زیرزمینی را در پی داشته و اجرای هر چه بیشتر این نوع پروژه‌ها در سطح استان می‌تواند دشت‌ها را از خطر افت شدید آبهای زیرزمینی نجات دهد، در حال حاضر نیز پروژه‌های آبخوان‌داری در حوضه‌های والایش و خراسانلو در شهرستان ابهر نیز در دست اجرا است.
رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک منابع طبیعی و آبخیزداری استان با اشاره به اجرای عملیات مکانیکی به سطح 3840000 متر مکعب، انجام عملیات بیولوژیکی به سطح 31500 هکتار و سایر عملیات اجرایی خاطرنشان می‌کند که در سال 1395 نیز تعداد 8 پروژه آبخیزداری در سطح استان اجرا گردید که همگی آنها با توجه به تخصیص اعتبارات عمرانی به طور 100درصد اجرا و تکمیل شد.
با این اوصاف اقدامات صورت گرفته در حوزه توجه به پروژه‌های آبخیزداری در زنجان قابل تقدیر است ولی کافی نیست، بر اساس مستندات راهبردهای بین‌المللی آینده(FDI)، ایران از سال‌ها پیش در معرض بحران آب قرار داشته اما در سه دهه اخیر برای مقابله با این بحران گام موثری از سوی مسئولان برداشته نشده است.
سال‌های متمادی است که هشدارهایی از سوی کارشناسان داخلی و خارجی مبنی بر بحران در ایران صادر شده که با وضعیت امروز و آمارهای ارائه شده در این گزارش مشخص است که هیچ‌کدام جدی گرفته نشده است، انگار مسئولان فوتبالی ما که در دقیقه 90 اقدامات لازم را به طور جدی انجام نداده‌اند منتظر یک معجزه در وقت اضافه هستند.
7312/6085
دریافت: حسن اکبری** انتشار دهنده: رویا رفیعی
انتهای پیام براساس گزارش‌های منتشره از سوی وزارت نیرو، زنجان در دسته 13 استان هدف کشور مواجه با تنش آبی شدید قرار گرفته است که البته عده‌ای بی‌برنامگی مسئولان و برخی نیز عدم توجه مردم به الگوی مصرف آب را عامل بروز بحران آب در استان مطرح می‌کنند.
کمبود منابع آب شیرین مهم‌ترین چالش امروز جهان و کشور است و با توجه به این‌که کشور در منطقه خشک قرار دارد تبخیر در آن 2 برابر متوسط جهانی است.
در حال حاضر میزان فرسایش خاک در ایران حدود 17 تن در هکتار است که این میزان حدود سه برابر میانگین جهانی است. با توجه به این‌که میانگین شاخص جهانی فرسایش پنج تا 6 تن در هکتار است، میزان فرسایش در ایران حدود 3 برابر میانگین جهانی است.
یکی از مهم‌ترین مشکلات حوزه‌های آبخیز فرسایش خاک است که موجب از دست رفتن حاصلخیزی خاک و منابع ملی می‌شود، همچنین عوامل زمین‌شناسی، تغییرات اقلیمی و بروز خشکسالی نیز از عوامل مهم ایجاد فرسایش خاک به حساب می‌آیند، کشورهایی که نسبت به بهره‌برداری پایدار از منابع آب و خاک و محیط زیست اقدام و از فعالیت‌هایی که منجر به جلوگیری از تخریب و فرسایش خاک می‌شود، ممانعت می‌کنند، خاک پایدار و حاصلخیزتری نیز دارند.
از بین بردن پوشش گیاهی، چرای بی‌رویه، قطع درختان، کشاورزی ناپایدار، تغییر کاربری اراضی زراعی و باغات و مدیریت ناپایدار منابع خاک، اجرای طرح‌های غیر اصولی منابع آب و تغییر جریان طبیعی آب، خشکاندن تالاب‌ها و عدم توجه به حق آبه‌های زیست محیطی از عوامل فرسایش خاک محسوب می‌شوند که با دخل و تصرف انسان‌ها در طبیعت صورت می‌گیرد.
مهدی نوربخش مدیریت پایدار منابع خاک، حفاظت جنگل ها و مراتع و اجرای طرح‌های جنگلداری و مرتع داری، آبخیزداری، آبخوان‌داری و عدم تخریب سرزمین را در کاهش روند فرسایش خاک بسیار موثر می‌داند و معتقد است: آبخیزداری یکی از راه‌های موثر در مدیریت آب آبخیزداری است که از هدر رفت آبهای سطحی، بروز سیل و رسوب جلوگیری می‌کند و از طریق ذخیره و نفوذ آبهای سطحی در خاک باعث استفاده بهینه از حداقل بارش‌ها می‌شود.
رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک منابع طبیعی و آبخیزداری استان با بیان این‌که آبخیزداری از طریق ذخیره منابع آبی، تقویت پوشش گیاهی را به دنبال داشته و همین مسئله به کاهش بیابان‌زایی و جلوگیری از پدیده گرد و غبار کمک می‌کند، ادامه می‌دهد: آبخیزداری با فعالیت‌های بیولوژیک منجر به تثبیت خاک می‌شود، تقویت پوشش گیاهی، تقویت سفره‌های زیرزمینی و جلوگیری از فرسایش خاک از مزایای آبخیزداری است.
نوربخش با توضیح این‌که آبخوان‌داری مجموعه‌ای از عملیات مکانیکی است که مهار و نفوذ سیلاب بر روی عرصه‌های آبخوان موجب احیاء کمی و کیفی منابع آب و خاک می‌شود، اضافه می‌کند: آبخوان عبارتست از پهنه‌هایی با رسوبات دانه درشت به نام مخروط افکنه که به آسانی آب را از خود عبور داده و موجب تغذیه سفره‌های آبهای زیرزمینی می‌گردد و آبخوان‌داری به مدیریت این آبخوان‌ها اطلاق می‌شود، آبهای زیرزمینی همیشه در شرایط بحرانی کم آبی نقش مؤثری ایفا کرده‌اند زیرا منابع آبهای زیرزمینی خالص‌ترین و تمیزترین آب‌ها بوده و کمتر نیاز به تصفیه و گندزدایی دارند.
وی ضمن ابراز تأسف از بهره‌برداری بی‌رویه از ذخایر آبهای زیرزمینی مناطق خشک و نیمه خشک، طی سال‌های اخیر، از طریق قنات، چاه‌های عمیق و نیمه عمیق، افت سطح آبهای زیرزمینی را نتیجه شوم ادامه‌دار بودن آن عوامل عنوان می‌کند.
نوربخش که در فعالیت‌های میدانی از کارشناسان و متخصصین اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان محسوب می‌شود تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی را یکی از راه‌های استفاده بهینه از آب اعلام می‌کند که توسط آبخیزداران انجام می‌شود مانند به کار بردن روش‌هایی برای نفوذ دادن آب باران و آب حاصل از ذوب برف‌ها به درون زمین، به طوری که از هدر رفتن آب به شکل سیلاب و جاری شدن آن بر سطح زمین، به خصوص در فصل‌های غیر زراعی، جلوگیری به عمل آید.
وی این کار را از آن رو مهم می‌داند که آب می‌تواند از لایه‌های نفوذپذیر زمین عبور کند و سپس با برخورد به لایه‌های غیر قابل نفوذ، آبهای زیرزمینی را تقویت نماید. این آب‌ها به صورت چشمه، قنات، چاه‌های کم عمق و نیمه عمیق مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. اهمیت این عملیات وقتی خود را نشان می‌دهد که در مناطق مورد نظر، رودخانه دائمی وجود نداشته و یا این‌که فقط رودخانه فصلی وجود داشته باشد.
به گفته نوربخش کنترل بیشترین شدت جریان سیل در رودخانه و کاهش اثرات مخرب آن، تغذیه و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی، جلوگیری از پایین رفتن سطح آبهای زیرزمینی و کاهش هزینه‌های پمپاژ، جلوگیری از تبخیر شدن آب در سطح زمین، پیشگیری از نفوذ آبهای شور به سفره‌های آب زیرزمینی از اهداف تغذیه مصنوعی است که توسط کارشناسان مربوطه پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در دستور کار اداره کل منابع طبیعی قرار می‌گیرد.
وی در پاسخ به سئوال صدای زنجان مبنی بر وضعیت پروژه‌های اجرائی آبخیزداری در استان با توجه به وضعیت نامطلوب بارش در زنجان و قرارگیری استان در شرایط خشکسالی و بحران آب عنوان می‌کند: تاکنون در حدود 20 درصد از مساحت مطالعه شده استان عملیات آبخیزداری، اجرائی شده که شامل انواع پروژه‌های مکانیکی، بیومکانیکی و بیولوژیکی است.
نوربخش با بیان این‌که در حوزه ایجاد پارک‌های آبخیز شهری، اندیشه احداث پارک‌های آبخیز و یا انجام عملیات آبخیزداری در حوضه‌های آبخیز شهری از سال 1373 در استان مطرح و مورد مطالعه و اجرا قرار گرفت، ادامه می‌دهد: آبخیزهای شهری عرصه‌های مجاور و یا در برگیرنده شهرها هستند که اقدامات مربوط در آبخیزهای شهری شمال زنجان (گاوازنگ) به مساحت 1960 هکتار و جنوب زنجان (سلمانلو) با مساحت 1463هکتار و آبخیز شهری قیدار با مساحت 1300 هکتار با هدف کنترل سیل و هرزآب در بالادست شهر و استفاده بهینه از آنها، جلوگیری از تغییر کاربری اراضی، گسترش فضای سبز و تفرجگاه‌های طبیعی و نمایش انواع پروژه‌های آبخیزداری به شهرنشینان صورت گرفته است.
رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک منابع طبیعی و آبخیزداری استان با بیان این‌که «البته عملیات ساماندهی رودخانه‌ها در استان به منظور تثبیت بستر رودخانه، کنترل فرسایش کناره رودخانه، جلوگیری از خسارات سیل در زمین‌های زراعی حاشیه رودخانه‌ها شامل عملیات اجرایی در رودخانه‌های قزل اوزن- قلعه چای و زنجانرود صورت گرفته است، می‌افزاید: این عملیات تاکنون در طول 40 کیلومتر از رودخانه زنجان رود ، ده کیلومتر از رودخانه قلعه چای و بخشی از رودخانه قزل اوزن در منطقه ماهنشان انجام شده که علاوه بر جلوگیری از فرسایش پیش رونده در اراضی حاشیه رودخانه‌ها موجب احیای چند صد هکتار زمین زراعی در ساحل آنها نیز شده و خسارت سیل در مناطق مربوطه به صفر رسیده است.
وی با اشاره به اجرای پروژه‌های پخش سیلاب و آبخوان‌داری در 6 حوضه از استان نظیر هیدج، رضا آباد، کاکاآباد، خلیفه‌لو، هارون آباد، ینگجه زنجانرود و خراسانلو با هدف جمع‌آوری و هدایت هرز آب‌ها و سیلاب‌های بهاره حوضه‌ها در محل‌های نفوذپذیر و تزریق آب به سفره‌های زیرزمینی اقدام کرده است، می‌افزاید: با اجرای این پروژه‌ها، سطح آب زیرزمینی در مناطق مربوطه بالا آمده و بهبود سفره آب زیرزمینی را در پی داشته و اجرای هر چه بیشتر این نوع پروژه‌ها در سطح استان می‌تواند دشت‌ها را از خطر افت شدید آبهای زیرزمینی نجات دهد، در حال حاضر نیز پروژه‌های آبخوان‌داری در حوضه‌های والایش و خراسانلو در شهرستان ابهر نیز در دست اجرا است.
رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک منابع طبیعی و آبخیزداری استان با اشاره به اجرای عملیات مکانیکی به سطح 3840000 متر مکعب، انجام عملیات بیولوژیکی به سطح 31500 هکتار و سایر عملیات اجرایی خاطرنشان می‌کند که در سال 1395 نیز تعداد 8 پروژه آبخیزداری در سطح استان اجرا گردید که همگی آنها با توجه به تخصیص اعتبارات عمرانی به طور 100درصد اجرا و تکمیل شد.
با این اوصاف اقدامات صورت گرفته در حوزه توجه به پروژه‌های آبخیزداری در زنجان قابل تقدیر است ولی کافی نیست، بر اساس مستندات راهبردهای بین‌المللی آینده(FDI)، ایران از سال‌ها پیش در معرض بحران آب قرار داشته اما در سه دهه اخیر برای مقابله با این بحران گام موثری از سوی مسئولان برداشته نشده است.
سال‌های متمادی است که هشدارهایی از سوی کارشناسان داخلی و خارجی مبنی بر بحران در ایران صادر شده که با وضعیت امروز و آمارهای ارائه شده در این گزارش مشخص است که هیچ‌کدام جدی گرفته نشده است، انگار مسئولان فوتبالی ما که در دقیقه 90 اقدامات لازم را به طور جدی انجام نداده‌اند منتظر یک معجزه در وقت اضافه هستند.
7312/6085
دریافت: حسن اکبری** انتشار دهنده: رویا رفیعی
کپی شد
