ابوحمزه ثمالی که بود؟/وی محضر کدام یک از امامان معصوم(ع) را درک کرد؟/چرا ابوحمزه به ثمالی شهرت دارد؟
ابوحمزه دعایی از امام سجاد علیه السلام نقل کرده است که خواندنش در سحرهای ماه مبارک رمضان توصیه شده است و این دعا به دعای ابوحمزه ثمالی شهرت دارد.
به گزارش جی پلاس به نقل از ویکی شیعه، ثابت بن دینار ثُمالی، مشهور به ابوحمزه ثمالی، راوی، محدّث و مفسر امامی قرن دوم و از اصحاب امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بود. ابوحمزه دعایی از امام زین العابدین(ع) نقل کرده است که در سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود و به دعای ابوحمزه ثمالی مشهور است.
زندگینامه
سال تولدِ ابوحمزه ثمالی دقیقاً معلوم نیست؛ اما با توجه به اینکه از زاذان کِنْدی (متوفی ۸۲ق) روایت نقل کرده است، باید پیش از سال ۸۲ ق به دنیا آمده باشد.[۱]
ابوحمزه اهل کوفه بود.[۲] آل مُهَلَّب او را از موالی خود می‌دانستند اما نجاشی[۳] این ادعا را رد کرده است.[۴] او را از قبیله طی و تیره بنوثُعَل دانسته و دلیل شهرت ابوحمزه را به ثمالی سکونت وی در محله اقامت قبیله ثُماله از تیره اَزْد ذکر کرده است. ابوحمزه در کوفه با زید بن علی مراوده داشته[۵] و شاهد دعوت و شهادت او در کوفه بود.[۶] سه فرزند ابوحمزه یعنی حمزه، نوح و منصور، نیز در قیام زید بن علی کشته شدند.[۷]
سال وفات ابوحمزه ۱۵۰ ذکر شده است.[۸] اما به دلیل روایت حسن بن محبوب (۱۴۹-۲۲۴) از او، تاریخ وفاتش باید بعد از ۱۵۰ باشد.[۹] در باب تاریخ وفات ابوحمزه اقوال دیگری هم وجود دارد که منشأ آنها تصحیفاتی است که در کتاب‌های حدیثی و رجالی رخ داده است.[۱۰]
از دیدگاه علمای رجال
یعقوبی[۱۱] ابوحمزه را از فقهای کوفه شمرده است و کشی[۱۲] و نجاشی[۱۳] در باب منزلت والای وی روایاتی نقل کرده‌اند. دو روایت در ذم ابوحمزه نیز در رجال کشی[۱۴] آمده است که از دیدگاه خوئی[۱۵] اشکالات سندی دارند. ابوحمزه شیوخ و راویان بسیاری دارد. مزّی[۱۶] و خوئی[۱۷] فهرستی شامل کسانی که ثمالی از آنها روایت کرده و کسانی که از ثمالی حدیث نقل کرده‌اند، آورده است. اگر چه غالباً اهل سنّت وی را قدح و تضعیف کرده‌اند،[۱۸] حاکم نیشابوری در المستدرک[۱۹] از ابوحمزه حدیث نقل کرده و حکم به صحت آنها داده و در خطبه کتاب[۲۰] به وثاقت جمیعِ راویانی که در طرق حدیثی او وارد شده‌اند، تصریح کرده است. فضل بن شاذان از امام رضا(ع) روایت کرده است که ابوحمزه در زمان خود مانند سلمان در زمانش و در روایتی دیگر مانند لقمان در زمانش بوده است.[۲۱]
آثار
نجاشی[۲۲] از آثار ابوحمزه به تفسیر القرآن، کتاب النوادرو رسالة الحقوق عن علی بن الحسین(ع) اشاره کرده است. برخی معتقدند ابوحمزه ثمالی نخستین دانشمند شیعی است که کتاب تفسیر قرآن را نگاشته است.[۲۳]
تفسیر
طریق و متن متداول تفسیرِ ابوحمزه در میان امامیه، به روایت ابوبکر محمد بن عمر جِعابی از ابو سهل عمرو بن حمدان در محرّم ۳۰۷، از سلیمان بن اسحاق مُهَلَّبی است و سلیمان بن اسحاق در ۲۶۷ در بصره، تفسیر ابوحمزه را از طریق عموی خود، ابو عمرو عبد ربه مهلَّبی، از ابوحمزه روایت کرده است.[۲۴] عبداللّه بن حمزه منصور باللّه (متوفی۶۱۴)[۲۵] ضمن اشاره به این طریق روایت تفسیر ابوحمزه، به تفاوت متن این روایت با تحریری از تفسیر که میان اهل سنّت رواج داشته، اشاره کرده و چند نقل از تحریری را که به روایت جعابی است، آورده است. ظاهراً احمد بن محمد ثعلبی (متوفی ۴۲۷) که در تألیف تفسیر خود، الکشف و البیان، از تفسیر ابوحمزه استفاده کرده،[۲۶] از همین تحریر بهره برده است.[۲۷] متن تفسیر ابوحمزه تا قرن ششم باقی بوده است. طبرسی در مجمع البیان[۲۸] و ابن شهرآشوب (متوفی ۵۸۸) در مناقب آل ابی طالب[۲۹] از این تفسیر، روایاتی نقل کرده‌اند. عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، روایات منقول از ابوحمزه را که صبغة تفسیری داشته یا در منابع به نقل آنها از تفسیر ابوحمزه اشاره شده در کتابی با عنوان «تفسیر القرآن الکریم لابی حمزة بن ثابت بن دینار الثمالی» گردآوری کرده است.
خصوصیات تفسیر ابوحمزه
در تفسیر ابوحمزه، بر خلاف تفاسیر مأثور دیگر، احادیث مرسل کم‌تری دیده می‌شود. ابوحمزه به اسباب نزول توجه داشته و ضمن توجه به فضائل اهل بیت(ع)، از شیوه تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده و به اجتهاد، قرائت، لغت، نحو و نقل آرای مختلف در معنای آیات اهتمام ویژه داشته است.[۳۰]
مسند ابوحمزه
عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، مجموعه روایات فقهی منقول از ابوحمزه را گرد آورده و بر اساس ابواب فقهی در کتاب مسند ابی حمزه ثابت بن دینار ثمالی به چاپ رسانده است. در منابع، در بین آثار ابوحمزه، به تألیف مسند اشاره‌ای نشده و تنها شیخ طوسی[۳۱] از تألیف اثری به نام کتاب یاد کرده که ظاهراً مقصود وی از این عنوان، اصل (یکی از اصول اربعمائه) است.
طُرُق روایات کتاب مسند ابو حمزه
شیخ طوسی[۳۲] دو طریق در روایت کتاب (اصل) ابوحمزه یاد کرده است: نخست به روایت جماعتی از عالمان امامیه از شیخ صدوق به روایت پدر صدوق و محمد بن حسن بن ولید (متوفی ۳۴۳) و موسی بن متوکل از سعدبن عبداللّه اشعری (متوفی ۲۹۹ یا ۳۰۱) و عبداللّه بن جعفر حِمْیری از احمد بن محمد بن عیسی از حسن بن محبوب از ابوحمزه و دوم از طریق احمد بن عَبْدون (متوفی ۴۲۳)، از ابوطالب عبیداللّه بن احمد انباری (متوفی ۳۵۶)، از حمید بن زیاد که وی نیز این کتاب را به روایت یونس بن علی عطار از ابوحمزه نقل کرده است.
دیگر تألیفات
نجاشی[۳۳] از دیگر آثار ثمالی، به کتاب النوادر به روایت حسن بن محبوب از ابوحمزه اشاره کرده و طریق خود را در نقل این کتاب آورده است. شیخ طوسی[۳۴] نیز در کنار کتابی به نام کتاب الزهد از کتاب النوادر سخن گفته و طریق خود را در روایتِ این دو کتاب به روایت حمیدبن زیاد (متوفی ۳۱۰) از ابوجعفر محمد بن عیاش بن عیسی از ابوحمزه آورده است.
اثرِ دیگر ابوحمزه، رسالة الحقوق عن علی بن الحسین(ع) است. متن این رساله با تغییرات اندکی در دو تحریر، یکی به روایت ابن بابویه[۳۵] و دیگری به روایت ابن شُعْبَة حَرّانی (قرن چهارم)، در کتاب تحف العقول[۳۶] باقی مانده است.
دعای ابوحمزه ثمالی
ابوحمزه از برخی امامان دعاهای متعددی آموخته است.[۳۷] شیخ طوسی در مصباح المتهجّد،[۳۸] به نقل از ابوحمزه، دعایی از امام سجاد(ع) آورده که در سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود و به دعای ابوحمزه ثمالی مشهور است و شرح‌هایی نیز بر آن نوشته شده است.[۳۹] این دعای نسبتاً طولانی مضامین اخلاقی و عرفانی والایی دارد و خواندن آن در بین شیعیان متداول است.
پانویس
- رجوع کنید به:مِزّی، ج۴، ص۳۵۸
- عقیلی مکی، سفر اول، ص۱۷۲؛ نجاشی، ص۱۱۵
- نجاشی، ص۱۱۵
- ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج ۴، مشیخه، ص۳۶
- رجوع کنید به:ابن طاووس، ص۱۴۰
- طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۳۷
- نجاشی، ص۱۱۵
- رجوع کنید به: ابن بابویه، من لایحضره الفقیه؛ نجاشی، ص۱۱۵
- رجوع کنید به: کلینی، ج ۱، ص۸۸، ۳۶۸، ج ۲، ص۸۱، ۱۸۸
- ابوحمزه ثمالی، مقدمه حرزالدین، ص۱۷
- یعقوبی، ج ۲، ص۳۶۳-۳۶۲، ۳۹۰-۳۹۱
- کشی، ص۲۰۲-۲۰۳
- نجاشی، ص۱۱۵
- کشی، ص۲۰۱
- خوئی، ج ۳، ص۳۸۹-۳۹۰
- مزی، ج ۴، ص۳۵۸
- خوئی، ج ۲۱، ص۱۳۵
- رجوع کنید به: ابن عدی، ج ۲، ص۵۲۰
- حاکم نیشابوری، ج ۲، ص۴۷۴، ج ۴، ص۲۲۲
- حاکم نیشابوری، ج ۱، ص۲۳
- نامداری، احمدی، میرزایی احد، بررسی سبک‌شناسانه دعای ابوحمزه ثمالی، ۱۳۹۴ش، ص ۱۱۵.
- نجاشی، ص۱۱۵-۱۱۶
- خزائلی، متن، شرح و تفسیر دعای ابوحمزه ثمالی، ۱۳۸۷ش، ص۲۵.
- نجاشی، ص۱۱۵
- منصوربالله، ص۱۵۳-۱۵۴
- ثعلبی، ج ۱، ص۸۲
- رجوع کنید به: سزگین، ج ۱، جزء ۳، ص۲۷۳
- رجوع کنید به: ج ۳، ۱۵۰، ۱۵۲
- رجوع کنید به: ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۱۱، ۷۰، ج ۲، ص۷۱، ج ۳، ص۶۱
- رجوع کنید به: مقدمه حرزالدین، ص۶۰۶۶
- طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۱۰۵
- طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۱۰۵
- نجاشی، ص۱۱۶
- فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۱۰۵
- ابن بابویه، الامالی، ص۳۶۸ ۳۷۵؛ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص۳۷۶-۳۸۱
- ابن شعبه،ص ۲۵۵-۲۷۲
- رجوع کنید به:کلینی، ج ۲، ص۵۴۰ ۵۴۱، ۵۵۶، ۵۶۸
- طوسی، ص۵۸۲ ۶۰۴
- رجوع کنید به: آقابزرگ طهرانی، ج ۱۳، ص۲۴۶
منابع
- آقابزرگ طهرانی.
- ابن بابویه، الامالی، قم، ۱۳۶۲ش.
- ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، چاپ علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۳ ش.
- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم، بی‌تا.
- ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبرامیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، چاپ تحسین آل شبیب موسوی، قم، ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
- ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
- ثابت بن دینار ابوحمزه ثمالی، تفسیرالقرآن الکریم لابی حمزة ثابت بن دینار الثمالی، چاپ عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم، ۱۳۷۸ش.
- احمدبن محمد ثعلبی، الکشف والبیان، المعروف تفسیرالثعلبی، چاپ علی عاشور، بیروت، ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
- محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
- خوئی.
- فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۳، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- طبرسی.
دیدگاه تان را بنویسید