امام خمینی(س) عقیده داشتند که وحدت حلال مشکلات مسلمانان است و تفرقه بر گرفتاریهای آنها می افزاید: «مشکل عمده مسلمین همان دوری از اسلام و قرآن است و اگر مسلمین به حسب امری که خدای تبارک و تعالی فرموده است «واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا» اگر به همین یک امر و نهی عمل میکردند تمام مشکلاتشان، مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادیشان رفع میشد و هیچ قدرتی نمیتوانست با آن مقابله کند لکن مع الاسف به واسطه غفلت بعضی و عدم توجه بعضی و تغافل بعضی از این امر محروم ماندند و تا این امر الهی تحقق پیدا نکند باید مسلمین انتظار گرفتاریهای بیشتر داشته باشند».
وحدت اسلامی به عنوان یکی از آرمانهای بنیادین امت پیامبر اکرم(ص) در طول تاریخ اسلام همواره مورد توجه اندیشمندان و رهبران دینی قرار داشته است. با این حال، در دوران معاصر بهویژه در قرن بیستم، اهمیت آن دوچندان شد؛ چرا که مسلمانان با پدیدههای نوینی همچون استعمار، استکبار جهانی و تفرقههای داخلی مواجه بودند. در این میان، امام خمینی(س) به عنوان بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران، با نگاهی جامع و چندبعدی به مسأله وحدت پرداخته و آن را نه تنها یک ضرورت اعتقادی، بلکه یک راهبرد اجتماعی-سیاسی برای حفظ استقلال و عزت مسلمانان معرفی کرد.
ویژگی اندیشه امام خمینی(س) در باب وحدت آن است که از سطح نظریهپردازی صرف فراتر میرود و در قالب عمل اجتماعی و سیاسی نمود عینی پیدا میکند. ایشان با بهرهگیری از آموزههای قرآنی، سنت نبوی(ص) و تجربههای تاریخی، وحدت را در عرصههای گوناگون دینی، سیاسی و فرهنگی به اجرا درآورند. برای تحلیل این اندیشه، نظریه «عمل اجتماعی» ماکس وبر یکی از چهارچوبهای کارآمد به شمار میآید. وبر معتقد است که رفتار اجتماعی انسانها را میتوان در قالب چهار نوع کنش عقلانی معطوف به هدف، عقلانی معطوف به ارزش، عاطفی و سنتی فهم کرد. بررسی اندیشه و اقدامات امام خمینی(س) در پرتو این چهارچوب نشان میدهد که وحدت اسلامی در نگاه او نه تنها یک استراتژی سیاسی هدفمند، بلکه یک تکلیف ارزشی-دینی، یک فراخوان عاطفی-احساسی و یک رفتار ریشهدار در سنتهای اسلامی بوده است. از این رو، مطالعه وحدت اسلامی از منظر امام خمینی(س) در پرتو نظریه عمل اجتماعی وبر، میتواند ابعاد تازهای از پیوند میان دین، سیاست و جامعه را آشکار سازد و الگویی برای همگرایی امت اسلامی در شرایط امروز جهان ارائه دهد وبر کنش اجتماعی را به چهار گروه تقسیم کرده است . مبنای این تقسیم بندی انگیزهها و اهداف خاص کنشگران است که در درجه معناداریشان جلوه پیدا میکند.
وحدت از منظر امام خمینی(س) بر اساس نظریه وبر
کنش عقلانی معطوف به هدف: کنش عقلانی معطوف به هدف، رفتارهایی است که بر اساس محاسبه عقلانی برای رسیدن به هدف خاصی انجام میشوند. بر این مبنا امام خمینی(س) وحدت را به عنوان یک استراتژی سیاسی برای مقابله با استعمار و نفوذ غرب و شرق معرفی میکنند. یعنی وحدت برای ایشان ابزار تحقق یک هدف بزرگتر؛ استقلال جهان اسلام و مقابله با استکبار بود. به اعتقاد ایشان مهمترین سلاح برای مسلمانان و مستضعفان جهان در مبارزه با استکبار، وحدت و آگاهیی است(صحیفه مام، ج ۲۱، صص:۹–۱۰). مبارزه آشتیناپذیرانه تا قطع همه وابستگیها به ابدقدرتها(صحیفه امام، ج ۱۲: ص۱۴۷): ایشان با بیان این نکته که استکبار جهانی با بهرهگیری از علوم و فنون پیشرفته نظامی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، ایران را مورد حملات همهجانبه جنگ، محاصره اقتصادی و جنگ روانی-تبلیغاتی با شعار فریبنده حقوق بشر در جراید و رسانهها قرار داده، ضرورت مبارزه با استکبار جهانی را به گستردگی حضور استکبار مطرح کردند و برای کشاندن مبارزات به خارج از مرزهای ایران، از مسلمانان و مستضعفان جهان خواستند انقلاب ایران را الگوی مبارزه با مستکبران قرار دهند(صحیفه امام، ج ۹/۱۱۵؛ ۱۰/۴۴۱؛ ۱۱/۱۱۰؛ ۱۳/۹۳، ۳۴۳؛ ۱۵/۱۴۵–۱۴۶ و ۲۰/۲۰۷–۲۰۸). ایشان برای عملیشدن ایناندیشه، در نخستین گام، آخرین جمعه ماه مبارک رمضان را روز قدس اعلام و همه مردم را در این روز، به مبارزه با استکبار جهانی فراخواندند و افراد ساکت در این روز را از مستکبران و دستیاران آنان برشمردند(صحیفه امام، ج ۹/۲۷۶، ۲۷۹؛ ۱۳/۷۲؛ ۱۵/۵۹؛ ۱۶/۳۷۸ و ۲۰/۵۰). چنانکه به هدف گسترش مبارزه با استکبار جهانی بر مراسم «برائت از مشرکین» در روزهای حج تأکید جست و هر سال با پیام خود، حاجیان بیتاللّه الحرام را به میدان مبارزه با استکبار جهانی دعوت کردند(صحیفه امام، ۱۰ج/۳۳۸- ۳۳۹؛ ۱۵/۱۶۹؛ ۱۸/۵۲–۵۳؛ ۱۹/۲۳–۲۴؛ ۲۰/۳۱۱ و ۲۱/۲۲).
کنش عقلانی معطوف به ارزش: این نوع کنش، رفتاری است که بر مبنای ارزشها و باورهای مطلق (اخلاقی/دینی) انجام میشود، حتی اگر نتیجه عملی فوری نداشته باشد. اگر بخواهیم یک اصل اساسی در حیات امام خمینی(س) بیابیم و با آن افکار و اندیشههایش را درک کنیم، همانا آن اصل وظیفهشناسی و انجام تکلیف الهی است کما اینکه در قدیمیترین سند مبارزاتی ایشان که در اردیبهشت ۱۳۲۳ هـ ش آن را مرقوم فرمودهاند، این معنا را به روشنی میتوان دریافت. در این پیام که با آیه «قل انما اعظمکم بواحده أن تقوموا لله مثنى و فرادی (نساء، آیه ۴۶) شروع و با آیه ۱۰۰ از سوره نساء: « مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِکْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ » (نساء، آیه ۲۴۴) خاتمه مییابد، آن حضرت راه سعادت دو جهان را قیام برای خدا و ریشه اصلی گرفتاریهای مسلمانان جهان را قیام برای منافع شخصی و هواهای نفسانی دانستهاند. از این رو دعوت به وحدت اسلامی نیز بر اساس تعالیم الهی اسلام از طرف امام مطرح میشود چنانکه میفرمایند: «باید تعلیمات اسلام را فرا گرفت و همانطور که اسلام دستور داده است که مؤمنین در همه جا برادر هستند و امر کرده است به اینکه اعتصام بحبل الله بکنید و متفرق از هم نشوید و دستور داده است به این که تنازع با هم نکنید وإلا فشل میشوید. مسلمین وقتی میتوانند از گیر ابرقدرتها و از گیر حکومتهای فاسد خودشان خلاص بشوند که این امر خدا را اجابت کنند. این دعوت الهی است. از صدر اسلام تا آخر، این دعوت را اجابت کنند...»( صحیفه امام، ج 13، ص: 91). امام خمینی(س) عقیده داشتند که وحدت حلال مشکلات مسلمانان است و تفرقه بر گرفتاریهای آنها می افزاید: «مشکل عمده مسلمین همان دوری از اسلام و قرآن است و اگر مسلمین به حسب امری که خدای تبارک و تعالی فرموده است «واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا» اگر به همین یک امر و نهی عمل میکردند تمام مشکلاتشان، مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادیشان رفع میشد و هیچ قدرتی نمیتوانست با آن مقابله کند لکن مع الاسف به واسطه غفلت بعضی و عدم توجه بعضی و تغافل بعضی از این امر محروم ماندند و تا این امر الهی تحقق پیدا نکند باید مسلمین انتظار گرفتاریهای بیشتر داشته باشند».( امام خمینی، حکومت اسلامی، ص:36)
کنش عاطفی: کنش عاطفی در نظریه وبر به معنای رفتاری است که ناشی از هیجانات، احساسات و انگیزشهای درونی است. امام خمینی(س) در مسأله وحدت اسلامی بارها از زبان عاطفی و احساسی استفاده کردند تا دلهای مسلمانان را به هم نزدیک کنند. ایشان با خطابهای پرشور به مسلمانان، از جمله در پیامهای هفته وحدت و سخنرانیهای خود، بر «برادری اسلامی»، «امت واحده» و «درد مشترک مسلمانان» تأکید داشتند: «هان ای مسلمانان جهان، و مستضعفان تحت سلطه ستمگران، بپاخیزید و دست اتحاد به هم دهید و از اسلام و مقدرات خود دفاع کنید و از هیاهوی قدرتمندان نهراسید که این قرن به خواست خداوند قادر، قرن غلبه مستضعفان بر مستکبران و حق بر باطل است». (صحیفه امام خمینی، ج 15، ص: 171) این بیان عاطفی، نه صرفاً یک استدلال سیاسی، بلکه فراخوانی از دل برای دلها بود که باعث برانگیختن احساس همدلی و همبستگی در میان پیروان مذاهب اسلامی میشد.
کنش سنتی: کنش سنت نمودی ریشهدار در سنتها و عادات دارد از این حیث، امام خمینی(س) بر سنتها و مناسک مشترک دینی؛ مثل نماز جماعت، حج، و ایام مذهبی مشترک تأکید داشت و آنها را بستر وحدت میدانستند. یکی از راههای تقویت وحدت اسلامی، تقویت روابط بین مسلمانان در ایام حج است. در حج مسلمانان از نقاط مختلف جهان با فرهنگها و آداب و رسوم مختلف شرکت میکنند که همه آنها در بستر تلائمات و تعاملات دینی قرار میگیرد. به این ترتیب حج عرصه فرهنگی و اجتماعی را نیز برای تقویت وحدت جهان اسلام مهیا میکند و تقویت ارتباطات بین مسلمانان را زمینه همگرایی فرهنگی قرار میدهد. یکی از علائم حیات جامعه این است که همبستگی میان افرادش زیاد باشد. خاصیت مردگی (مرده بودن)، متلاشی شدن و متفرق شدن و جدا شدن اعضا از یکدیگر است و خاصیت زندگی زنده بودن یک اجتماع، وحدت و همبستگی بیشتر اعضا و جوارح آن اجتماع است(مطهری، ۱۳۶۱ش، ص:۲۱). «حجِ بیروح و بیتحرک و قیام، حج بیبرائت، حج بیوحدت، و حجی که از آن هدم کفر و شرک بر نیاید، حج نیست. خلاصه، همه مسلمانان باید در تجدید حیات حج و قرآن کریم و بازگرداندن این دو به صحنههای زندگیشان کوشش کنند؛ و محققان متعهد اسلام با ارائه تفسیرهای صحیح و واقعی از فلسفه حج همه بافتهها و تافتههای خرافاتی علمای درباری را به دریا بریزند».(صحیفه امام، ج21، ص:87)
در مجموع میتوان گفت بر مبنای کنش هدفمند، وحدت از منظر امام خمینی(س) فقط یک راهکار سیاسی نبود، بلکه به اعتقاد ایشان وحدت و آگاهی، مهمترین سلاح برای مسلمانان و مستضعفان جهان در مبارزه با استکبار است. بر مبنای کنش ارزشی دعوت به وحدت و همدلی بین مسلمانان در سراسر عالم اسلام و وحدت و همبستگی بین شیعه و سنی در داخل ایران یک وظیفه دینی و ارزشی بوده و هست. بر اساس کنش عاطفی سخنرانیها و پیامهای ایشان حول محور وحدت با تحریک احساسات امت همراه میشد و به تثبیت و تقویت همبستگی و وحدت در بین امت جهان اسلام جامعه عمل میپوشاند و همچنین ذیل کنش سنتی پیام وحدت امام خمینی(س) بر مبنای سنتها، آیینها و مناسک اسلامی منتقل میشد.
