پس از فروپاشی حکومت بشار اسد، هرچند روسیه موفق شد حضور نظامی محدود اما پایداری را در سوریه حفظ کند، همزمان مسیر دیگری را نیز بهعنوان پشتوانه راهبردی فعال کرد: لیبی. مسکو با تقویت شبکه لجستیکی و پایگاههای هوایی در شرق و جنوب لیبی، این کشور را به حلقه اتصال حضور خود در سوریه با عملیات روبهگسترش در منطقه ساحل آفریقا بدل کرده؛ تحولی که نهتنها نگرانی غرب را برانگیخته، بلکه لیبی را به یکی از کانونهای اصلی رقابت ژئوپلیتیکی قدرتهای خارجی تبدیل کرده است.
به گزارش سرویس بینالملل جماران، آتلانتیک نوشت: با فروپاشی حکومت بشار اسد در دسامبر ۲۰۲۴، بسیاری از تحلیلگران بر این باور بودند که روسیه در آستانه از دست دادن زیرساختهای نظامیای قرار گرفته است که طی یک دهه در سوریه ایجاد کرده بود. دسترسی مسکو به پایگاه هوایی راهبردی حمیمیم و تأسیسات دریایی طرطوس نامطمئن جلوه میکرد، چرا که مقامات جدید سوریه در حال بازنگری در روابط خارجی خود بودند. گزارشهای رسانهای نیز از اعمال محدودیتهای تازه و آغاز مذاکرات مجدد با دولت جدید سوریه حکایت داشت؛ روندی که میتوانست آزادی عمل روسیه را بهطور محسوسی کاهش دهد.
این تحولات، نگرانیهایی جدی را در میان سیاستگذاران غربی برانگیخت؛ از جمله این فرض که در صورت تضعیف جای پای روسیه در سوریه، مسکو ممکن است تمرکز منطقهای خود را به لیبی منتقل کند. چنین سناریویی با توجه به روابط دیرینه روسیه با ارتش ملی لیبی (LNA) دور از انتظار نبود. مسکو نزدیک به یک دهه است که با خلیفه حفتر، فرمانده ارتش ملی لیبی، مناسبات نزدیکی برقرار کرده تا دسترسی خود به شرق لیبی و زیرساختهای نظامی آن را تضمین کند و این کشور را به یک گره لجستیکی برای گسترش نفوذ خود در عمق قاره آفریقا بدل سازد.
با گذشت یک سال، وضعیت روسیه در سوریه مساعدتر از پیشبینیهای اولیه در روزهای بلافاصله پس از سقوط اسد به نظر میرسد. روسیه توانسته است حضوری محدودتر، اما پایدار را در این کشور حفظ کند. دیدارها و تعاملات سطحبالا میان ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه، و احمد الشرع، رئیسجمهور دولت موقت سوریه، بار دیگر جایگاه مسکو را در سوریه تثبیت کرده و الشرع نیز بهصورت علنی بر پایبندی دولت خود به توافقهای نظامی پیشین تأکید کرده است. نتیجه این روند، کاهش دامنه حضور روسیه است؛ اما نه بهگونهای که بتوان آن را یک عقبنشینی یا شکست راهبردی دانست.
هرچند «برنامه جایگزین» روسیه برای انتقال کامل تمرکز به لیبی عملاً ضرورتی نیافت، اما مسکو در یک سال گذشته بهطور موازی شبکه لجستیکی خود را در شرق و جنوب لیبی تقویت کرده است. پایگاههای هوایی لیبی که نقش مراکز ترانزیتی را ایفا میکنند، به روسیه امکان میدهند تا به عمق قاره آفریقا دسترسی داشته باشد؛ جایی که این کشور با ارسال تسلیحات و استقرار نیروهای «سپاه آفریقا»—گروهی شبهنظامی تحت کنترل وزارت دفاع روسیه و جانشین گروه واگنر—نفوذ خود را تثبیت کرده و به بیثباتی دامن میزند.
چرا جنوب لیبی به سکوی راهبردی جدید روسیه تبدیل شد؟
تا اواخر سال ۲۰۲۴، پیش از آنکه وضعیت و آینده حضور روسیه در سوریهِ پس از اسد روشن شود، مسکو بهطور فعال در پی یافتن گزینههای جایگزین برای تداوم و بازتعریف روابط راهبردی خود در خاورمیانه و شمال آفریقا بود. در همین چارچوب، گزارشهایی از پروازها میان سوریه و شرق لیبی، جابهجایی نیرو و تجهیزات، و سفرهای دیپلماتیک مقامهای روس به شرق لیبی منتشر شد؛ تحولاتی که همزمان با افزایش نگرانی رهبران غربی درباره احتمال ایجاد یک بندر دریایی روسیه در شرق لیبی رخ داد. با گذشت یک سال، روسیه همچنان نتوانسته است جای پایی در قالب یک بندر در جنوب دریای مدیترانه تثبیت کند؛ امری که بهاحتمال زیاد ناشی از آن است که مقامات شرق لیبی مایل نیستند با واگذاری یک تأسیسات ساحلی مهم به مسکو، روابط روبهبهبود خود با ایالات متحده، ترکیه و شرکای اروپایی را به مخاطره اندازند.
در مقابل، روسیه راهبرد گسترش حضور در عمق سرزمینی لیبی را در پیش گرفت. پایگاه هوایی ماتنالسرا نمونهای شاخص از این رویکرد به شمار میآید. این پایگاه که در موقعیتی راهبردی و در نزدیکی مرزهای چاد و سودان قرار دارد، به سکوی تجمع و نقطه آغاز عملیات بیثباتساز روسیه در سراسر منطقه ساحل تبدیل شده است. شکلگیری این پایگاه به پیش از فروپاشی حکومت اسد بازمیگردد و بنا بر گزارشها، تأمین مالی آن از سوی امارات متحده عربی انجام شده است. با این حال، از دسامبر ۲۰۲۴، ورود تجهیزات، نیروهای روسی و جنگجویان سوری وابسته به حکومت اسد به این پایگاه هوایی واقع در منطقهای بیابانی شدت گرفت.
هرچند ماتنالسرا یکی از کانونهای اصلی حضور روسیه در جنوب لیبی محسوب میشود، اما مسکو برای ایجاد و حفظ کریدور ترانزیتی خود بهسوی منطقه ساحل، به شبکهای از چندین پایگاه هوایی متکی است. این شبکه شامل پایگاه الخادم در شرق لیبی، پایگاه الجفره در مرکز این کشور، پایگاه براکالشاطی در نزدیکی شهر سبها و پایگاه القردابیه در جنوب سرت میشود. در مجموع، این نقاط پراکنده یک شبکه ترانزیتی مقاوم را شکل میدهند که جای پای روسیه در سوریه را به فعالیتهای فزاینده آن در منطقه ساحل پیوند میزند و توان مسکو را برای تداوم استقرار نیروهای «سپاه آفریقا» و ارسال تسلیحات به شرکای آفریقاییاش افزایش میدهد. این شبکه درونسرزمینی، در مقایسه با مسیرهای ساحلی، با نظارت بینالمللی کمتری مواجه است، به امتیازدهی سیاسی محدودتری از سوی مقامات لیبی نیاز دارد و دسترسی روسیه به مسیرهای دورافتادهای را فراهم میکند که امکان جابهجاییهای لجستیکی بلندبرد را پشتیبانی میکنند.
مقابله با دستاوردهای روسیه در لیبی
افزایش حضور روسیه در لیبی طی یک سال گذشته بدون واکنش نمانده است. ایالات متحده و شرکای بینالمللی کلیدی آن تلاش کردهاند دامنه فعالیتها و نفوذ مسکو را مهار کنند. محور اصلی این رویکرد، راهبردی برای تسریع روند یکپارچهسازی نظامی میان شرق و غرب لیبی بوده است؛ راهبردی که با وعدههای همکاری امنیتی، آموزش نظامی و حمایت فنی همراه شده است. در این چارچوب، صدام حفتر، جانشین فرمانده ارتش ملی لیبی (LNA)، به نقطه تمرکز اصلی تلاشها برای کاهش وابستگی این نیرو به روسیه و گسستن پیوندهای آن با مسکو تبدیل شده است.
در همین راستا، ایالات متحده در ماه فوریه دو فروند بمبافکن راهبردی B-52H Stratofortress را در قالب یک تمرین مشترک با کنترلکنندگان تاکتیکی هوایی ارتش لیبی وارد حریم هوایی این کشور کرد. در ماه آوریل نیز نیروی دریایی آمریکا پس از بیش از پنج دهه، نخستین پهلوگیری خود در بنادر لیبی را با توقف در طرابلس و بنغازی انجام داد. همزمان با این تحولات، آنکارا در همان ماه میزبان سفر صدام حفتر بود و در ماه اوت، نیروی دریایی ترکیه نیز بهطور همزمان در بنادر طرابلس و بنغازی پهلو گرفت؛ اقدامی که نشانهای از افزایش نقشآفرینی ترکیه در معادلات امنیتی لیبی تلقی میشود.
در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در ماه سپتامبر، ایالات متحده میزبان نشستی در سطح مقامات ارشد درباره لیبی بود. در این نشست، نمایندگانی از مصر، فرانسه، آلمان، ایتالیا، قطر، عربستان سعودی، ترکیه، امارات متحده عربی و بریتانیا حضور داشتند. در جریان این گفتوگوها، بر اهمیت یکپارچهسازی امنیتی شرق و غرب لیبی تأکید شد و همچنین ضرورت اصلاح تحریم تسلیحاتی سازمان ملل در ژانویه ۲۰۲۵ مورد توجه قرار گرفت؛ اصلاحی که امکان آموزشهای مشترک و ارائه کمکهای فنی در حمایت از ادغام شرق و غرب را فراهم میکند.
در ماه اکتبر، معاون فرماندهی فرماندهی آفریقای ایالات متحده (AFRICOM)، ژنرال دوم جان برنان، اعلام کرد که لیبی در بهار ۲۰۲۶ در رزمایش سالانه «فلینتلاک» ارتش آمریکا مشارکت خواهد داشت و بخشی از این رزمایش را نیز بهصورت مشترک میزبانی میکند. برنان در اینباره گفت: «این رزمایش صرفاً درباره آموزش نظامی نیست؛ بلکه درباره غلبه بر شکافها، ایجاد ظرفیت و حمایت از حق حاکمیتی لیبی برای تعیین آینده خود است.»
در هفته نخست ماه دسامبر، فرمانده AFRICOM، ژنرال داگوین اندرسون، در طرابلس با عبدالسلام زوبی، معاون وزیر دفاع، و ژنرال محمد الحداد، رئیس ستاد ارتش لیبی، دیدار کرد. او همچنین در بنغازی با خلیفه حفتر و پسرش صدام حفتر، معاون فرمانده، ملاقات داشت. محور این دیدارها حفظ ثبات منطقهای، حمایت از تلاشهای لیبی برای یکپارچهسازی نهادهای نظامی و تقویت همکاریهای امنیتی میان آمریکا و لیبی، از جمله رزمایش فلینتلاک ۲۶، بود.
اگرچه این اقدامات از سوی ایالات متحده و شرکایش احتمالاً به پیشبرد یکپارچگی نظامی شرق و غرب لیبی کمک کرده است، اما هنوز مشخص نیست که این راهبرد تا چه اندازه توانسته فعالیتهای روسیه را مهار کند یا میان روسیه و رهبری ارتش ملی لیبی (LNA) فاصله ایجاد نماید.
مشوقهایی مانند مشروعیتبخشی و همکاری امنیتی، در صورت استفاده مستقل، ممکن است برای خارج کردن LNA از مدار نفوذ روسیه کافی نباشند و در کنار آنها به ابزارهای بازدارنده اقتصادی، از جمله تحریمهای هدفمند، نیز نیاز باشد.
کاهش چشمگیر یا حذف استفاده روسیه از لیبی بهعنوان گذرگاه ترانزیتی برای انتقال تسلیحات و نیرو به منطقه ساحل آفریقا، میتواند گامی مهم در جهت تقویت ثبات و پایان دادن به درگیریها در این قاره باشد. این اقدام در راستای اولویتهای صلحسازی رئیسجمهور ایالات متحده، دونالد ترامپ، قرار دارد که طی سال گذشته با پیگیری مشاور ارشد او، مسعد بولوس، دنبال شده است.
یک سال پس از سقوط بشار اسد، مهمترین پایگاههای روسیه در منطقه ممکن است نه پایگاه هوایی حمیمیم و نه تأسیسات دریایی طرطوس در سوریه باشند، بلکه مجموعهای از پایگاههای هوایی کوچک پراکنده در سراسر لیبی باشند؛ موضوعی که لیبی را به یکی از جبهههای کلیدی تلاشهای واشنگتن و شرکایش برای مقابله با نفوذ روسیه تبدیل کرده است.
