موقعیت ویژه بندر فاو از منظر بینالمللی باعث میشود که عراق به گلوگاه ارتباطی میان اروپا، آسیا و آفریقا تبدیل شود و نقش مهمی در تحول اقتصادی کشور ایفا کند. چین نیز با توجه به راهبردهای خود در پروژه «یک کمربند، یک جاده»، در تلاش است پروژههای سرمایهگذاری بزرگی را در عراق اجرایی کند.
به گزارش جماران؛ یکی از مهمترین پروژههای اقتصادی کشور عراق، پروژه ساخت بندر بزرگ فاو است. در اواخر سال ۲۰۲۵، عراق برای پیشبرد این پروژه گامهای جدی برداشت. در این راستا، در ۲ دسامبر 2025، قراردادی با شرکت هلندی فورو برای بررسی کانال دریایی و تهیه نقشههای بینالمللی به منظور افزایش ایمنی بندر و تسهیل پذیرش کشتیهای عظیم امضا شد. همچنین در اکتبر ۲۰۲۵، نشست «فاو: یک فرصت» در بصره برگزار شد که بر اهمیت بندر فاو در اقتصاد عراق و ارتباط آن با پروژه «جاده توسعه» تأکید گردید. این اقدامات نشاندهنده تلاش عراق برای تبدیل بندر فاو به یک هاب ترانزیتی جهانی است.
دولت عراق فراز و نشیبهای بسیاری را تا انعقاد قرارداد ساخت این بندر پشت سر گذاشت. اتمام بهموقع این پروژه میتواند از یکسو، نقش مهمی در موقعیت راهبردی عراق و جایابی آن در پازل غرب و شرق ایفا کند و از سوی دیگر، اهمیت بسیاری نهفقط در منطقه بلکه در جهان نیز دارد. ترانزیت در این بندر میتواند تا یکسوم صادرات نفت برای عراق درآمد داشته باشد، بهطوریکه وزارت حملونقل عراق از این پروژه بهعنوان «ستون فقرات اقتصادی کشور» یاد میکند. در حال حاضر، عراق در حال احیای بازار دستنخورده کشور خود است و شواهد حاکی از این است که توسعه و رونق بندر فاو عراق منجر به کاهش نقش ایران در کریدورهای ترانزیتی منطقه و جهان خواهد شد.
پروژه مدرنیزاسیون عراق؛ توسعه بندر بزرگ «فاو»
طرح بزرگ بازسازی و توسعه بندر فاو عراق از سال ۲۰۱۰ آغاز شد و این بندر به یک کریدور جدید و تقریباً دستنخورده تبدیل شده است. توسعه بندر فاو، کانال خشک و تکمیل زیرساختهای حملونقل مرتبط با این پروژه، بهعنوان یک رکن اساسی آینده اقتصاد عراق محسوب میشود. عراق مسیر کوتاهی به خلیجفارس و آبهای آزاد دارد که به بندرهای امالقصر و فاو منتهی میشود. به دلیل محدودیتهای توسعه بندر امالقصر، تمرکز بر توسعه بندر فاو قرار گرفت. بر اساس چشمانداز ۲۰۳۸، بندر فاو با ظرفیت ۹۹ میلیون تن به دهمین بندر بزرگ جهان و بزرگترین بندر منطقه تبدیل خواهد شد. با این توسعه، بندرهای امام، آبادان و خرمشهر با یک قرن سابقه باید بخش مهمی از نقش خود را به بندر فاو واگذار کنند.
طراحی اصلی بندر فاو شامل ساخت یک شهر، تأسیسات گردشگری و چندین دریاچه است. این پروژه همچنین میتواند برای مردم عراق ۱۴ هزار شغل ایجاد کند و سالانه بین ۱ تا ۳ میلیارد دلار درآمد برای کشور به ارمغان آورد. کارشناسان عراقی بر این باورند که اهمیت بندر فاو تنها اقتصادی نیست، بلکه ابعاد سیاسی، ژئوپلیتیک، دیپلماسی و نظامی نیز دارد. با توجه به مسافت نسبتاً کوتاه عراق به بنادر دریای سرخ و مدیترانه، این بندر میتواند عراق را به یکی از مراکز مهم حملونقل و تجارت منطقهای و جهانی تبدیل کند و بخش زیادی از تجارت جهانی را به این کشور منتقل سازد. این موضوع تأثیر چشمگیری بر اقتصاد عراق خواهد داشت و آن را به حلقه ارتباطی میان آسیا، اروپا و خاورمیانه تبدیل خواهد کرد. با تکمیل و توسعه بندر فاو، این بندر میتواند به یکی از بزرگترین پایانههای کانتینری جهان تبدیل شده و در رده بنادر بزرگ جهانی قرار گیرد.
ابعاد مهم توسعه بندر «فاو»
توسعه بندر فاو و پروژههای مرتبط با آن در جنوب عراق، عوامل کلیدی در رشد اقتصادی این کشور هستند و عراق را به یک مرکز تجاری جهانی تبدیل میکنند. موقعیت راهبردی بندر فاو امکان انتقال ترافیک حملونقل دریایی از اروپا به عراق را فراهم میکند و با توسعه شبکههای حملونقل ریلی و جادهای، عراق میتواند به یکی از مسیرهای اصلی تجارت شرق به غرب تبدیل شود.
این پروژه برای هند نیز اهمیت دارد، چرا که میتواند مسیر جدیدی برای انتقال کالا به اروپا در اختیار این کشور قرار دهد. علاوه بر این، عضویت عراق در اتحادیه عرب و توافقات گمرکی و ترانزیتی این اتحادیه، کمک شایانی به تسهیل کریدورهای حملونقل خواهد کرد. بندر فاو همچنین در پروژه راه ابریشم جدید چین نقش مهمی دارد و یکی از اهداف دولت عراق از سرمایهگذاری در این بندر، بهرهبرداری از امکانات آن برای این پروژه است. همچنین، ساخت خط ریلی بندر فاو به ترکیه که مسافت آن بیش از 2000 کیلومتر است، بهطور همزمان برای حمل مسافر و کالا در نظر گرفته شده و میتواند فشار ترافیک جادهای را کاهش دهد. این بندر قرار است به فناوریهای روز دنیا مجهز شود و به یکی از بنادر برجسته جهانی تبدیل گردد.
موقعیت ویژه بندر فاو از منظر بینالمللی باعث میشود که عراق به گلوگاه ارتباطی میان اروپا، آسیا و آفریقا تبدیل شود و نقش مهمی در تحول اقتصادی کشور ایفا کند. چین نیز با توجه به راهبردهای خود در پروژه «یک کمربند، یک جاده»، در تلاش است پروژههای سرمایهگذاری بزرگی را در عراق اجرایی کند.
افتتاح بندر فاو به کشورهای مختلفی مانند چین، هند، کره جنوبی و هنگکنگ این امکان را میدهد که کالاهای خود را از طریق این بندر به مدیترانه و اروپا منتقل کنند و از این طریق، مسیر کانال سوئز را دور بزنند.
بندر فاو و ایران
توسعه بندر فاو در عراق تأثیرات زیادی بر وضعیت اقتصادی و ترانزیتی ایران خواهد داشت. با افتتاح این بندر، ترافیک حملونقل دریایی ایران کاهش یافته و ایران در کریدورهای ترانزیتی منطقه و جهان نقش کمتری خواهد داشت. این پروژه همچنین میتواند ترانزیت کالا از ایران به ترکیه را تحت تأثیر قرار دهد، زیرا عراق با همکاری ترکیه و امارات قصد دارد بندر فاو را به شبکه راهآهن سراسری عراق و ترکیه متصل کند. فعال شدن بندر فاو همچنین میتواند اقتصاد مرزی ایران را تحت تأثیر قرار دهد و تأخیر در لایروبی اروند فرصتهای تجاری ایران را کاهش دهد.
بندر فاو، چالش جدی برای بندرهای جنوبی ایران است و میتواند مسیر جدیدی برای ترانزیت کالا میان هند، کشورهای عربی و مدیترانه ایجاد کند. این پروژه باعث کاهش ظرفیت بارپذیری بنادر جنوبی ایران خواهد شد و کشتیهای چینی قادر خواهند بود کالاهای خود را از بندر فاو به ترکیه و سواحل مدیترانه منتقل کنند که جایگاه ترانزیتی ایران را تهدید میکند. عمق ۲۴ متری بندر فاو همچنین بندر «مبارک» کویت را تهدید کرده و کشتیهای غولپیکر را جذب خواهد کرد. در نهایت، دولت عراق قصد دارد یک شهر لجستیکی در منطقه احداث کند که پس از تکمیل این پروژه، بازار شمال خلیجفارس را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
فرصتها و تهدیدها
پروژه بندر فاو در عراق میتواند فرصتهای بزرگی برای این کشور ایجاد کند؛ از جمله کاهش وابستگی به کشورهای همسایه، تنوع در واردات و صادرات و تقویت رونق اقتصادی. با توجه به موقعیت راهبردی بندر فاو، این پروژه میتواند عراق را به یک مقصد مهم برای تجارت و حملونقل جهانی تبدیل کرده و بخش زیادی از تجارت بینالمللی را به خود جذب کند. به این ترتیب، بصره بهعنوان پایتخت اقتصادی عراق تقویت شده و وضعیت اقتصادی مردم این شهر بهبود خواهد یافت. اما این تحولات همچنین برای ایران تهدیداتی به همراه دارد.
ایران که در گذشته به دلیل موقعیت ویژه خود میتوانست بهعنوان کریدور اصلی ترانزیت شرق به غرب و جنوب به شمال عمل کند، حالا باید بخشی از این جایگاه را به عراق واگذار کند. در گذشته، ایران سرمایهگذاریهای زیادی در بندرهای شمالی و جنوبی خود انجام داد، اما به دلیل سیاستهای خارجی تنشآلود و روابط ضعیف با کشورهای دیگر، نتوانست در تجارت جهانی و منطقهای به جایگاه مطلوبی برسد. در این شرایط، عراق و ترکیه توانستند با روابط مثبت خود با کشورهای دیگر منابع مالی لازم برای تکمیل پروژههای حملونقل، مانند راهآهن و بندر، جذب کنند و ایران به تدریج از کریدورهای اصلی منطقهای کنار گذاشته شد.
با توسعه بندر فاو، موقعیت ایران در کریدورهای ترانزیتی کاهش خواهد یافت و عراق در ترانزیت دریایی فرصتهایی را که پیشتر در اختیار ایران بود، تصاحب خواهد کرد. برای مقابله با این تهدید، ایران باید بهطور جدی وارد مذاکره با عراق شود و تفاهمنامههای همکاری در زمینههایی مانند لایروبی اروندرود و اتصال راهآهن شلمچه-بصره را عملیاتی کند. در صورتی که بندر فاو به بهرهبرداری برسد، ممکن است عراق تمایلی به همکاری در لایروبی اروند نداشته باشد، چرا که تقویت بندرهای ایران را تهدیدی برای رشد فاو میداند.
علاوه بر این، ایران توجه بیشتری بر روی زیرساختهای بندر چابهار داشته باشد تا نقش خود را در کریدور شمال-جنوب تقویت کند و مسیر حملونقل اقتصادی بین هند و روسیه از طریق ایران ایجاد شود. همچنین، بندر امام در خوزستان با موقعیت جغرافیایی مناسب و دسترسی به راهآهن سراسری، ظرفیت زیادی برای توسعه و رقابت با سایر بنادر منطقهای دارد. بهرهبرداری بهینه از این ظرفیتها میتواند ایران را در رقابتهای ترانزیتی منطقهای تقویت کرده و به احیای کریدور شمال-جنوب کمک کند.
