ماه مبارک رمضان که فرا می‌رسد فضای جوامع اسلامی، رنگ و بوی معنوی بیشتری به خود می‌گیرد و هرکس به فراخور حال خویش تلاش می‌کند تا از این فرصت توشه‌ای بردارد.
پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، به مناسبت ماه مبارک رمضان گفتگویی را با آیت‌الله سید محمد موسوی بجنوردی ترتیب داده و در خصوص جایگاه ماه ضیافت الهی در اسلام، اعمال متناسب با آن، مسئله رویت هلال و...به بحث پرداخته که در ادامه می خوانید:
با سپاس از وقتی که در اختیار ما قرار دادید. همانطور که اطلاع دارید، رویت هلال ماه رمضان و ماه شوال همواره از موضوعات مورد اختلاف میان مسلمین بوده است. حضرتعالی برای حل این مشکل کهنه چه نظری دارید؟
بنده نظر خاصی در مورد اول ماه، چه اول ماه رمضان و چه اول ماه شوال دارم.
اساساً ماه دو حرکت دارد؛ حرکت انتقالی و وضعی. حرکت انتقالی ماه این است که ماهی یکبار دور زمین می‌چرخد و حرکت وضعی، این است که در عرض یک ماه، یک بار دور خودش می‌چرخد. در واقع ماه همیشه نصفش نیر و نورانی و نصفش تاریک است.
خب اول ماه یعنی چه؟ یعنی اول دوره قمری. آغاز دوره قمری زمانی است که اولین جزء نیر ماه به طرف کره زمین معلوم شود و این یک امر تکوینی است و امر قراردادی نیست.
در روایات ما گفته می‌شود: اگر ماه را دیدید، روزه بگیرد و اگر ماه شوال را دیدید، افطار بکنید. حالا می‌خواهیم ببینیم آیا رویت موضوعیت دارد یا طریقیت دارد؟ یعنی دیدن ماه، خودش موضوع است برای اول بودن؟ آیا دیدن من در اول بودن او دخالت دارد یا دیدن من، طریق است برای شناخت ماه؟
مسلماً دیدن موضوعیت ندارد و دیدن طریق است برای اینکه من آگاهی پیدا کنم برای اول ماه. اگر غیر از دیدن، یقین پیدا کردم که اولین جزء نیر ماه، طرف کره زمین پدید آمد، آن اول ماه است.
امروزه مراکز نجومی مانند ناسا دقیقاً می‌گویند ساعت فلان، دقیقه و ثانیه فلان، ماه متولد می‌شود. یعنی اولین جزء نیر ماه طرف کره زمین پدید می‌آید که این امر تکوینی است که عبارت است از اولین روز ماه.
حالا اگر بنده این ماه را ندیدم ولی یقین دارم که متولد شده، می‌خواهم بگویم که دیدن من موضوعیت ندارد برای اول بودن. اول بودن چون امر تکوینی است عبارت است از اولین جزء نیر ماه به طرف کره زمین و این یک واقعیتی است که ما باید بپذیریم.
اما ما امروز شاهدیم که جهان اسلام سه عید دارد. این برای ما خیلی قبیح است. دلیل این مسئله این است که همه برای رویت، موضوعیت قائل می‌شوند.
اگر آمدیم و گفتیم که اول ماه عبارت است از ولادت ماه. اینجا روایت صحیحه داریم که می‌گوید اگر ماه را قبل از ظهر دیدید، آن روز اول ماه است و اگر بعد از ظهر دید، فردا اول ماه است.
آیا قبل از ظهر، ماه قابل رویت است؟ این همان ولادت را می‌گوید. اگر قبل از ظهر، ماه ولادت پیدا کرد؛ آن روز اول ماه است و اگر بعد از ظهر ماه رویت پیدا کرد، فردا اول ماه است. تقریباً برای نصف کره زمین این‌گونه است. چون برای نصف کره اگر برایشان قبل از ظهر باشد، تقریباً آن روز اول ماه است و اگر بعدازظهر باشد، نصف کره، فردا اول عید است.
با توجه به دعایی که در نماز عید داریم که می‌گوید: «الذی جعلته للمسلمین عیدا» واقعا این مسئله برای ما خوب نیست که چند عید جداگانه اعلام شود. جهان اسلام باید یک عید فطر داشته باشد. امام زمان(عج) که می‌آید، من یقین دارم که ایشان یک روز را «عید فطر» یا «عید قربان» می‌گیرند.
یادم هست که یکبار خدمت امام رسیده بودم و امام از این قضیه که جهان اسلام سه تا عید دارند، ابراز تاسف کردند؛ یکجا دیروز، یک جا امروز، یکجا فردا. بنابراین در اعلام روز عید، ما باید به گزارش مراکز علمی اعتماد کنیم. همانطور که در خسوف و کسوف نظرشان را معتبر می‌دانیم. با این شیوه ما می‌توانیم از نیمه‌های ماه رمضان زمان عید فطر را مشخص کنیم که این امر موجب درست شدن اتحاد و وحدت اسلامی می‌شود.
پس ما به هیچ وجه نمی‌توانیم بگوییم که مثلا سه عید فطر داریم. در فلسفه هم می‌گوییم که «یک واحد شخصی، تکثر ندارد و یکی است».
در واقع امروز مسئله رویت حالت سیاسی پیدا کرده است...
این فتوایی است که آقایان دادند. مراجع در ذهن‌شان این‌گونه است که رویت را برایش موضوعیت قائل می‌شوند. در حالی که بنده موضوعیت آن را متوجه نمی‌شوم و به نظر من طریقیت دارد. نمی‌توانیم بگوییم که دیدن ماه، اولیت درست می‌کند. چون اولیت امری تکوینی است و نمی‌توانیم دیدن را دخالت در امر تکوینی کنیم. امر تکوینی تابع مبانی خودش است و عبارت از ظاهر شدن اول جزء نیر ماه به طرف کره زمین که این اول است. حالا من این را ببینم یا نبینم، تاثیری در آن ندارد.
حضرت امام در رویت ماه چگونه عمل می‌کردند؟
ایشان هم همین احتیاط را می‌کردند. عقیده من این است که فقه شیعه یک آزادی در اندیشه دارد و اجتهاد و حکم عقل جزء منابعش است. فقه شیعه مدرنیته است و همیشه در حال تجدد است و لذا همیشه با هر زمانی قابل جمع است و هیچ وقت کهنه نمی‌شود و تا قیامت زنده است. دین اسلام از حیث جغرافیا برای کل دنیاست و قوانین‌اش کهنه نمی‌شود. زنده بودن قوانین به اجتهاد و استدلال عقلی است و این امتیاز را فقه شیعه دارد.
نظر امام راجع به رویت ماه چه بود؟
ایشان مداخله نمی‌کردند.
از این موضوع که بگذریم، شأن ماه مبارک رمضان از موضوعاتی است که مورد اشاره قرآن کریم هم قرار گرفته است. لطفا در مورد این موضوع برای ما بفرمایید.
از مهم‌ترین مسائلی که در مورد فضیلت ماه رمضان می‌توان گفت، این است که در قرآن گفته شده که «شهر الرمضان الذی انزل فیه القرآن»، یعنی قرآن که بزرگ‌ترین هدیه به جهان بشریت است در ماه رمضان نازل شد.
از چیزهای مهم دیگر، این ماه «لیلة القدر» است که قرآن می‌فرماید: «لیلة القدر خیر من الف شهر».
در خطابه‌ای از پیامبر اکرم(ص) نیز آمده است: صائمین در ماه رمضان مهمان خداوند هستند و میزبان ذات باری‌تعالی است.
لذا این ماه، ماه بسیار عظیمی است که در آن درهای رحمت برای بندگان باز شده است و یک فرصت خوبی برای انسان‌هاست که برای توبه، انابه، تضرع و زاری به درگاه خداوند و خودسازی بیایند. یعنی ماه رمضان مجمع برکات و خیرات برای بشریت است.
ماه رمضان در خودسازی چقدر تاثیر دارد؟ همچنین با توجه به اینکه امام به موضوع خودسازی اهمیت زیادی می دادند، لطفا اگر نکته و خاطره‌ای در خصوص سلوک ایشان در این ماه دارید، بفرمایید.
مسئله روزه، عمدتاً این نیست که برای سلامتی بدن مفید است که البته ممکن است برای کسی مضر هم باشد و حتی موجب زخم معده شود! اما مسئله اصلی در روزه این است که انسان با نفس حیوانی خودش به مدت یک ماه مبارزه می‌کند. انسان موجودی دو بُعدی است؛ هم بُعد حیوانیت دارد و هم بُعد انسانیت.
نفس ناطقش، مرتب او را رهنمون می‌کند به طرف کمال مطلق، به طرف خداشناسی، پرهیز از معاصی، پرهیز از چیزهایی که انسان را از حضرت ربوبی دور می‌کند. نفس عاصی هم مرتب انسان را به طرف انحراف و غضب و شهوت، حرص و طمع می‌کشاند که اینها صفات حیوانی است.
شما در ماه رمضان، مرتباً با غرایز حیوانی مبارزه می‌کنید. مثلاً گرسنه‌ات است و غذا هست اما نمی‌خوری. تشنه‌ات هست، آب هست اما نمی‌نوشی. امکانات جنسی آماده است و انجام نمی‌دهی. غیبت نمی‌کنی، تهمت نمی‌زنی، دروغ نمی‌گویی، به نامحرم نگاه نمی‌کنی. در مجموع، یک ماه تمام ما مرتب در حال مبارزه با نفس حیوانی خود هستیم که این یک ماه مبارزه انسان را می‌سازد و موجب کمال انسان می‌شود. و لذا روزه، یک شأن بزرگی در قرب به حضرت ربوبی دارد.
انسان سالی یک ماه مهمان خداست و میزبان خداوند است. در این ماه درهای رحمت باز است. در این یک ماه خوابیدن عبادت است. ما یک ماه مبارزه می‌کنیم با غرایز نفسانی و این خودش یک حالت خودسازی است. بهترین فرصت خودسازی برای انسان، ماه رمضان است که انسان در این ماه که تمام می‌شود، یک انسان دیگری شده که کاملاً نفس حیوانی‌اش را مهار کرده و در دست قدرت خود گرفته و مالک نفس خود است. اگر انسان، مالک نفس خودش بشود، مقام بالایی دارد.
امام در ماه رمضان مرتباً روزه می‌گرفت و روزی چند جزء قرآن می‌خواند و موعظه و نصیحت می‌کردند. در نجف هم هر شب به حرم مشرف می‌شدند. اصلا چهره ایشان مُذَکِر بود. امام از آن افرادی بود که انسان وقتی به چهره او که نگاه می‌کرد «مُذَکِر» بود، یعنی انسان را به یاد خدا و قیامت می‌انداخت. در عالم هر کسی این طور نیست تنها افرادی که از مقربین هستند، این حالت در آنها پیدا می‌شود.
حاج آقا! شبهای قدر در ماه مبارک رمضان جایگاه ویژه‌ای دارد. اگر ممکن است در مورد فلسفه وجود این شب‌ها برای ما بگویید و لطفا بفرمایید که ارتباط شهادت امیرالمومنین(ع) با این شبهای عزیز چیست؟
از روزی که عالم موجود شده، ما شب قدر داشتیم. شب قدر، شبی است که «تنزل الملائکة و کل امر». یعنی ملائکه حوادث یک سال را به ولی‌امر وقت تسلیم می‌کنند. ولی‌امر، یک زمان حضرت آدم بوده، حضرت ابراهیم یا حضرت نوح یا حضرت موسی یا پیامبر ما بوده، یا امیرالمومنین یا امام حسن و یا امام حسین... و امروز ولی امر، امام زمان (عج) است.
در این شب، همه حوادث یک سال را می‌آیند به ولی‌الله اعظم تحویل می‌دهند. و «لیلةالقدر خیر من الف شهر» به قدری این شهر عظیم است که عبادت‌ها و تمام اعمال انسان در درگاه خداوند زیاد نوشته می‌شود. شبی است که انسان می‌تواند تقدیر یک ساله خودش را انجام بدهد. لذا شب قدر یک امری واقعی است و در سلسله تاریخ اگر بنگریم از روزی که عالم و بشریت موجود شده، شب قدر بوده است.
انسان در تقدیری که برایش در آینده نوشته می‌شود، چقدر موثر است؟
انسان هرچقدر به خداوند متوسل شود و توبه کند و انابه کند، پشیمان شود از کارهای ناپسندش و واقعا به طرف رحمت خدا روی بیاورد و طلب مغفرت کند، و توبه کند و رحمت خدا را بخواهد، در تقدیرش موثر است.
البته باید بگویم که مقدرات یک سال که به ولی‌الله اعظم سپرده می‌شود به طور قطعی نیست و امکان تغییر و تبدیل دارد. چون خداوند در قرآن می‌فرماید: «.. ما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب» انسان ممکن است در شب قدر، چیزهایی برایش تقدیر شده باشد، اما ممکن است در اثر صدقه دادن، کمک به فقرا، صله رحم، به پدر و مادر نیکی کردن، عبادت کردن،... تقدیرش دچار تغییر و تبدیل شود. به اینها عالم محو و اثبات گفته می‌شود. ولی‌الله اعظم هم ممکن است از این تغییرات و تبدیلات اطلاعی نداشته باشد، زیرا آن را فقط خدا می‌داند.
روایتی است که پیغمبر در جلوی مسجد نشسته بود و اصحابش هم در کنارش نشسته بودند. یک یهودی رد شد، گفت: «السام علیک». سام به عربی یعنی «مرگ» (مرگ بر تو) و پیغمبر فرمود: «و علیک». مرد که رفت. پیغمبر فرمود امروز این مرد را یک مار می‌زند و می‌میرد. بعد از دو ساعت، مرد برگشت و اصحاب تعجب کردند. پیغمبر به او گفت که بارت را زمین بگذار. سپس دیدند که یک مار سیاه در بار روی دوش او هیزمی را به دهان گرفته است.
پیغمبر به او گفت تو امروز چه کار کردی؟ و مرد گفت: دو قرص نان همراهم بود. یکی را به فقیر دادم و یکی را خودم خوردم.
پیغمبر فرمود: مقدر بود که این مار، امروز این مرد را بزند اما این صدقه، جلوی این بلا را گرفت. و فرمودند «ان الصدقة تدفع التصرع»؛ یعنی صدقه جلوی مرگهای ناگهانی را می‌گیرد.
بنابراین در لیله القدر درست است که تمام حوادث یک سال را حضور ولی‌الله اعظم می‌دهند، اما این قابل تغییر است. این‌طور نیست که حتمی شود. ممکن است در اثر دعاها، توسلات، ختم گرفتن، خیرات کردن، به فقرا کمک کردن... این مقدرات تغییر و تبدیل شود.
طبق فرموده قرآن، نزول این کتاب آسمانی هم در شب قدر اتفاق افتاده است...
وجود جمعی قرآن در این شب بر پیغمبر اکرم(ص) نازل شد. «انا انزلناه فی لیلة القدر». قرآن یک تنزیل هم دارد. تنزیل یعنی به طور مناسبت و وضعیت خاص آیات قرآن بیان می‌شد یعنی آیه‌ای در مورد یک اتفاق خاص از جانب خداوند می‌آمد که «این آیه را بیان کن». پس قرآن وجود جمعی‌اش بر قلب رسول الله در شب قدر نازل شد. و نزول تدریجی در مدت 23 سال انجام شد. اینها با هم منافاتی ندارد.
ما هر سال شبهای نوردهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان را به عنوان شبهای قدر همراه با اعمال خاصی برگزار می کنیم. به احتمال قوی کدام یکی از این سه شب، شب قدر است؟
بزرگانی که من در نجف دیدم و واقعاً ارتباط با بالا داشتند، بین شب 21 و شب 23مردد بودند. عده‌ای می‌گفتند که شب 21 که شب شهادت امیرالمومنین است، شب قدر است و استدلال اینان این بود که علی(ع) باید در لیلةالقدر فوت بکند که روحش به ملکوت اعلا برود و آثاری هم از این احتمال می‌دیدند. اما قول مشهور شب 23 است که مرد عربی خدمت پیامبر(ص) آمد و گفت که من نمی‌توانم هر شب برای شب قدر به مدینه بیایم. چه وقت بیایم برای لیلةالقدر؟ و حضرت فرمودند:شب بیست و سوم بیا.
سید ابن الطاووس که از بزرگان است می‌گوید، من لیلةالقدر و نزول ملائکه را دیدم.
بهترین اعمال در ماه مبارک رمضان و شب قدر چیست؟
قرائت قرآن بسیار مهم است. ما در نجف که بودیم بهترین عمل را مذاکره علمی می‌دانستیم. بزرگان می‌گفتند که یکی از شریف‌ترین اعمال در لیلةالقدر، مذاکرات علمی و فقهی آل محمد(ص) است.
قرائت قرآن هم خیلی مهم است. در این ماه، قرآن خواندن مهم است چون نزول قرآن در این ماه بوده است.
صله رحم هم بسیار مهم است. خطابه پیامبر این بود که صله رحم کنید و به خویشان خود سر بزنید و با اقوام و خویشان خود رفت‌وآمد کنید و دستگیری نمایید که این عمل، بسیار نیکوست.
وقتی گفته می‌شود که هر فردی صله رحم کند و به خویشان و نزدیکان خود کمک کند، این یک عمل اجتماعی است و خود این اعمال جامعه و اجتماع را درست می‌کند. وقتی مردم به خویشان و قوم خود کمک کنند، در اصلاح جامعه دخالت دارد.
در صحبت‌هایتان اشاره کردید که خواب در ماه رمضان ثواب دارد. از قول عموم مردم هم این سخن همیشه گفته می‌شود، دلیل این امر چیست؟
این عظمت ماه رمضان است. نمی‌گوید که بروید بخوابید! بلکه منظور این است که روزه دار اگر بخوابد هم خوابش هم عبادت است. این خوابیدن به این معنا نیست که از صبح تا غروب انسان بخوابد، بلکه می‌گوید نفسی که انسان روزه‌دار می‌کشد مثل تسبیح است. و خوابیدن روزه‌دار هم عبادت است و این مسئله عظمت ماه رمضان را می‌رساند.
این بدان معنا نیست که خوابیدن در ماه رمضان چیز خوبی است. بزرگانی در نجف بودند که در ماه رمضان، شب تا صبح بیدار بودند و نمی‌‌خوابیدند. بلکه عبادت و مذاکرات علمی می‌کردند، مطالعه می‌کردند. بعد از آن نماز صبح می‌خواندند، قرآن می‌خواندند و بعد از آن می‌خوابیدند.
بعضی‌ها خیال می‌کنند که خوابیدن در ماه رمضان عبادت است و ده ساعت در شبانه‌روز می‌خوابند در حالی‌که که این‌گونه نیست. ماه رمضان تنبل‌خانه نیست! این مسئله خوابیدن آدم روزه‌دار، عظمت ماه رمضان را می‌رساند و می‌گوید که آدم روزه‌دار، حتی خوابش هم عبادت است، نه اینکه آدمی بیست و چهار ساعته بخوابد.
