این روزها گزارشهای متعدد از نماز و دعای طلب باران در کشورهای اطراف حکایت از گسترش دامنه خشکسالی میکند. بههمینخاطر مراسم بارانخواهی محدود به این منطقه نمیشود.
از سال ۱۳۹۹ تا الان در ششمین سال خشکسالی پیاپی هستیم و امسال نیز با گذشت دو ماه از فصل پاییز همچنان باران بهکمک منابع مالی نیامد.
این روزها گزارشهای متعدد از نماز و دعای طلب باران در کشورهای اطراف حکایت از گسترش دامنه خشکسالی میکند.
بههمینخاطر مراسم بارانخواهی محدود به این منطقه نمیشود.
حال که بحران خشکسالی بیش از گذشته باعث نگرانی شده است جدای بحث های تخصصی و فنی هواشناسی نگاهی به آیینهای تمنای باران در گذشته میاندازیم:
مراسمی با پیشینهای کهن در تاریخ و فرهنگ ایران که حامل و مبین اعتقادات و باورهای مردم از دوره پادشاهی پیروز ساسانی ( نیای انوشیروان ) تاکنون است.
در هنگام خشک سالی شدید و روزگار پیروز ساسانی مردم به فرمان او به بیرون شهر میرفتند و به صورت دستهجمعی به نیایش میپرداختند و از یزدان باران تمنا می کردند و فردسی چنین روایت کرده است:
همی به آسمان اندرآمد خروش
زبس مویه و درد و زاری و جوش
زکوه و بیابان و از دشت و غار
زیزدان همی خواستی زینهار
در این باره نمونههای تاریخی فراوانی از تمنای باران وجود دارد که مورد توجه شاعران و مورخان قرار گرفته و در زندگی بزرگان دینی هم برجسته است. چندان که در شرح زندگانی امام سجاد علیه السلام در مدینه و در مواجهه مردم با خشکسالی آمده با خواندن نماز باران طلببارش داشتند و نیز مراسم تمنای باران امام رضا علیه السلام در خراسان بزرگ نمونه مشهور دیگری است و نقل شده:
چون اقامت آن حضرت در مرو با خشکسالی و نباریدن باران در آن شهر بوده است به توصیه ایشان مردم در یک روز دوشنبه به بیرون شهر میروند و حضرت در آنجا مراسم نماز و دعای باران را بهجا میآورند؛ پس از آن بارش باران شروع میشود.
در روزگار ما و از قریب ۸۰ سال قبل هم گزارشی درباره عمل بارانخواهی مرحوم آیتاللهالعظمی سید محمدتقی موسوی خوانساری در شهر قم در سال ۱۳۲۳ منتشر شده و آورده اند:
در شرایطی که متفقین بهطور انبوه در ایران حضور یافته و موجی از قحطی و نابسامانی در کشور به راه افتاده بود با گذشت دوماه بهاری از سال و نباریدن باران و تشنه بودن زمینهای وسیع کشت دیم که با بروز چنین خشکسالی موقعیت غدایی مردم بحرانیتر میشد. بیش از دو سوم مردم قم با وجود موانعی که بود، از شهر خارج شده و به امامت آیتالله خوانساری نماز استسقاء میخوانند.
گفته میشود بعد از دو یا سه مرتبه باران خواهی مردم قم، باریدن باران بهگونهای است که مردم از شدت و طولانی شدن آن ملول میشوند.
همچنین براساس آنچه در جلد دوم کتاب دانشنامه فرهنگ مردم ایران آمده است:
ایرانیان مانند سایر اقوام و ملتهای دیگر در دورههای خشکسالی آیینهای متنوعی را در اشکال مختلف در گوشه و کنار اجرا میکردهاند. این تنوع که بیشتر خود را در ساحت رسوم باران خواهی نشان میدهد به اندازهای است که طبقه بندی و تبویب آنها را مشکل میسازد.
پژوهشگران رسمهای باران خواهی را در ایران به دو گروه کلی در مراسم "فردی" و "مراسم گروهی"، و سپس مراسم گروهی را به نمونههای متعددی بخش میکنند.
بر اساس گزارشی که در دانشنامه فرهنگ مردم ایران آمده است بعضی از آیین هایی که در دورههای خشک سالی در مناطق مختلف ایران و در کشورهای منطقه اجرا میشده و عمدتا حالت نمایشی دارند و به آن تمنای باران و طلب باران و یا استسقا میگویند عبارتند از:
۱. مراسم دعا و نیایش؛ رایجترین و قدیمیترین انواع بارانخواهی که در میان همه اقوام و ملتها از دیرباز رواج داشته و با نیایش به درگاه نیروهای فوق بشری و اغلب با قربانی و تسلیم پیشکشهایی همراه بوده است.
۲.پختن آش ۳. گاوربایی ۴.حرمت شکنی ۵.بارانخواهی با توسل به سنگهای" باران ساز" ۶.باطل کردن جادو یا آزاد کردن باران از بند ۷. باران خواهی با خر ۸. تفأل ۹. تابوت گردانی و علم گردانی ۱۰. کوسه گردی ۱۱. عروسکگردانی ۱۲. دیگر آیینهای بارانخواهی که هرکدام با مضمون و شمایلی، خاص مناطق مختلف اجرا میشده است.
در دنیای خارج هم گفته شده: سال 1323 میلادی، کشور مراکش دچار خشکسالی و قحطی شدیدی شد، شاهزاده ابوسعید، نماز باران را اقامه کرد و هم زمان انبارهای غله را گشود و اقدام به توزیع صدقات و کمک به فقرا و نیازمندان نمود.
یکی از دوستان روحانی من که سالها پیش در کشور ایتالیا ساکن بوده میگفت؛ یک سال بحران خشکسالی و قحطی به حدی رسید که بسیاری از رودخانهها و چشمهها خشک و حتی آب آشامیدنی هم با مشکلات بسیار فراهم میشد.
مردم رم به درخواست پاپ برای خواندن نماز و دعای باران در یک روز سهشنبه، در شهر اجتماع کردند. من و تعدادی از ایرانیان ساکن رم نیز در این نماز شرکت کرده و پشت سر پاپ ایستادیم.
پاپ صفحهای از انجیل را گشود و سپس دعا کرد: ای خدای بزرگ شک نداریم ما اهل گناه هستیم، تردید نداریم از تو به شیطان نزدیکتریم، بار خدایا، غرق نعمت تواییم چون بیچاره شدیم به در خانهات امدهایم... آب نداریم... بر ما باران نازل فرما..!
صدای ناله و ضجه و گریه جمعیت بهگونهای بود که گویی در و دیوار شهر یکپارچه ناله میزنند.
مراسم نیایش ساعت ۱۰ صبح شروع و ۱۱ تمام شد. از ساعت ۳و نیم بعدازظهر تا شب چنان باران سیل آسایی گرفت که در تمام عمرم چنین بارشی به چشم ندیده بودم.
روشن است که اجتماع خلقالله و شرکت آنان در نماز باران از روی عقیده و انتخاب است و اثر گذاری آن به دلهای شکسته و سوز و گداز و حالت عجز و نیازمندی مردم به رحمت خداوند بزرگ گره خورده است.
کیفیت نماز باران
از امام صادق (علیه السلام) درباره نماز استسقاء پرسیدند، فرمودند:
مانند نماز عید فطر و قربان که در آن تلاوت و تکبیر خوانده میشود، امام بیرون میآید و به مکانی پاک، با سکینه، وقار، خشوع و درخواست، میرود و مردم با او همراه میشوند، خدا را حمد و ثنا میگویند، در دعا تلاش میکنند و بسیار تسبیح، تهلیل و تکبیر میگویند و مانند نماز عیدین، دو رکعت نماز میخوانند و در دعا و درخواست، کوشش میکنند و چون امام سلام دهد، لباسش را برمیگرداند و طرفی که بر شانه راست بوده، بر شانه چپ و طرفی که بر شانه چپ بوده، بر شانه راست قرار میدهد؛ و پیامبر صلیاللهعلیهوآله نیز چنین کرد.
کیفیت نماز درخواست آب و باران از خداوند در قرائت، تعداد رکعات، تکبیرات و جایگاه قنوتها شبیه نماز عید است.
تنها تفاوت در قنوت این نماز که مقصود و مراد از آن نزول باران است برای استعطاف خداوند و درخواست رحمت از طریق بارش باران دعا می شود.
از دعاهای قنوت و بعد از نماز، هر چه برایش آسانتر است می تواند درقنوت بخواند و اگر کسی میخواهد بهترین را بگوید، آنچه را که در اخبار اهل بیت (علیهمالسلام) نقل شده است، بگوید.
*حجتالاسلام والمسلمین سید مرتضی اردبیلی، دین پژوه و امام جماعت مسجد امیرالمؤمنین علیهالسلام
