ایران، سرزمین زیبای من - 130
مسجد تاریخانه دامغان
به گزارش جماران، شهر دامغان یکی از قدیمی‌ترین پهنه‌های تمدنی ایران است و دیدنی‌های تاریخی آن از قدمت قابل توجهی برخوردار هستند و از این نظر در میان اماکن تاریخی ایران، صاحب‌امتیاز محسوب می شود. یکی از این ابنیه‌های تاریخی و مکان های دیدنی دامغان، مسجد تاریخانه است. این مسجد که نمونه‌ی بسیار زیبا و کاملی از مساجد قرون اولیه اسلامی در ایران به شمار می رود بعد از مسجد فهرج یزد که قدیمی‌ترین مسجد ایران و مربوط به صدر اسلام (نیمه‌ی قرن اول هجری) است، از نظر قدمت دومین جایگاه را در بین مساجد کهن ایران دارد. بر اساس پژوهش‌های اداره کل باستان‌شناسی، پیش از تسلط اعراب بر ایران، این بنا آتشکده بوده و بعدها به مسجد تبدیل شده است. ساختمان بنای آن مربوط به سده دوم هجری و شیوه ساختمان آن نیز به شیوه بناهای دوره ساسانی است. ساخت بنای اولیه‌ی مسجد مربوط به اواسط قرن دوم هجری بین سال‌های 130 تا 170 هجری قمری است که این تاریخ، اواخر حکومت بنی‌امیه و اوایل حکومت عباسی را در بر می‌گیرد. نقشه اصلی مسجد، نمونه‌ای از نقشه‌های متداول مساجد در حکومت بنی‌امیه است. اما ساخت آن از حیث مصالح و طریقه چینش، به سبک بناهای دوره ساسانیان و آجرچینی‌هایی شبیه به آجرچینی دوره‌ی اشکانیان دارد. صحن این مسجد تقریباً مربع‌شکل به طول و عرض تقریبا 27 متر و بدون حوض است. اطراف آن را 22 رواق سرپوشیده با طاق‌های ضربی و ستون‌های مدور احاطه کرده بودند که تعدادی از این رواق‌ها سالم هستند و مابقی آنها یا به صورت کامل یا از جهت طاق خراب شده‌اند. شبستان این مسجد در سمت جنوب غربی (در جهت قبله) و به صورت تالاری ستون‌دار است. تعداد ستون‌های این تالار، 26 عدد است به این ترتیب که 18 عدد از این ستون‌ها در سه ردیف 6 تایی و در قسمت داخلی شبستان و هشت ستون دیگر در مقابل این 6 ردیف در قسمت ورودی این شبستان قرار دارد. این ستون‌ها که از نوع مدور هستند، مشابه ستون‌های کاخ‌های ساسانی به صورت آجرچینی ساخته شده‌اند. قطر آنها 1.5 متر و محیط هر ستون در حدود 5 متر است. ارتفاع این ستون‌ها به جز دو ستون در دهانه‌ی وسطی، از کف شبستان تا محلی که طاق‌ها بر آن استوار شده است در حدود سه متر است. ارتفاع کف شبستان تا پشت بام نیز در حدود 6 متر می رسد. سقف شبستان را طاق‌های آجری پوشانده‌اند که شبیه به معماری دوره‌ی قبل از اسلام ساخته شده است. طاق میانی که در مرکز شبستان قرار دارد، عریض‌تر و بلندتر از طاق‌های دیگر است. البته سقف شبستان در قرن سیزدهم هجری قمری به شدت تخریب شده و فقط بخش‌هایی از آن باقی مانده بوده است که میرزا آقا عاملی از وعاظ دامغان در آن زمان با کمک مالی مردم شهر اقدام به مرمت آن می‌کند که نتیجه‌ی این مرمت، تغییر طاق‌های مازه‌دار (بیضوی) عهد ساسانی به طاق‌های نوک‌تیز جناغی با خشت خام که روش معمول آن روزگار بوده، است. لذا امروزه فقط در بخش‌هایی از سقف، طاق‌های ابتدایی را می‌توان دید. مناره اولیه این مسجد در بخش غربی مسجد واقع شده و تحت تاثیر مناره‌های مساجد عراق به صورت خشتی گلی ساخته شده است. مناره‌ها در ایران در ابتدا روی پلان‌های چهارضلعی یا شش‌ضلعی، بنا می‌شده اند. مسجد تاریخانه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مناره‌ی ابتدایی آن مقطعی چهارگوش به مساحت 6.5 متر مربع داشته است که در زلزله سال 241 هجری قمری در قومس (دامغان و سمنان کنونی) به طور کامل از بین رفته است. مناره‌ای که اکنون در این مسجد و در سمت شمال آن وجود دارد به همت بختیار ابوحرب حاکم ایالت قومس و از فرمانروایان آل زیار احداث شده است و مربوط به قرن پنجم هجری (سال 420 هجری قمری) است. بدنه آن آجرکاری شده است و 26 متر ارتفاع دارد و از روی زمین (بدون سکو) مدور است. البته سابقاً ارتفاعش بیشتر بوده و کلاهکی نیز داشته که بر اثر زلزله فروریخته است. محیط آن در پایین حدود 13 متر است و محیط آن به نسبت ارتفاع کم می‌شود، به نحوی که محیط مناره در قسمت فوقانی در حدود 8.5 متر است. نکته حائز اهمیت از حیث تاریخی این است که مسجد تاریخانه به همراه مسجد جامعه نائین و مسجد فهرج یزد، اولین مسجدهایی هستند که در آنها مناره ساخته شده است. دسترسی به قسمت فوقانی مناره از داخل آن و توسط 86 پله امکان‌پذیر است. از دیگر ویژگی‌های این مناره، کتیبه‌ای به خط کوفی و به عرض 1.5 متر را می‌توان نام برد که در ارتفاع 6 متری آن خودنمایی می‌کند. این مسجد در 15 دی ماه سال 1310 به شماره‌ی ثبت 80 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. مسجد تاریخانه دامغان در خیابان ایستگاه، کوچه هفتم واقع شده است. اما نکات زیر برای گردشگرانی است که به این مقاصد می روند، نکات مهمی که با رعایت آن این جاذبه های ارزشمند تاریخی برای نسل های آینده نیز باقی می مانند: رایج ترین اتفاق در بناها و محوطه های تاریخی دیوار نویسی و یادگاری نویسی است. این کار شما را تبدیل به یک فرد وندال می کند. هر گونه اثر تخریبی روی بناهای و محوطه های ثبت ملی براساس قانون جرم است و مسئولان میراث فرهنگی می توانند شما را بازداشت و از شما شکایت کنند. همواره این نکته را در نظر داشته و به دیگران نیز گوشزد کنید. همچنین در محوطه های باستانی زباله نریزید و هرگز در حریم آنها آتش روشن نکنید. خاکستر ناشی از آتش می تواند تاریخ یابی آثار باستانی زیر خاک را با مشکل روبرو کند. تزیینات معماری در بناهای تاریخی بسیار ظرفیت هستند، هرگز به آنها دست نزنید و مراقب باشید که پای خود را کجا می گذارید یا به چه چیزی تکیه می دهید.
