مسئولیت خطیر شورای نگهبان در برگزاری انتخابات الکترونیکی

به گزارش جماران- بابک مبشر ، فناوری در حال تغییر گام به گام تمام بخش ها و وجوه زندگی اجتماعی است و این تغییر در زندگی سیاسی هم در حال انجام است. شاید کمی آهسته تر! اما مساله این است که پس از سال ها، تطابق فناوری با فرهنگ ایرانی- اسلامی ما هنوز یک دغدغه جدی است؛ دغدغه ای که این بار، شاید با ماهیت و بحثی دیگر، اما به همان اندازه مهم تر در مساله الکترونیکی کردن انتخابات هم دیده می شود. به این معنی که آیا فناوری و نرم افزارها و سخت افزارهای جدید می توانند در خدمت برگزاری انتخابات سالم و در طراز جمهوری اسلامی باشند؟ این مساله به نگرانی مهم و ملی، ارکان کشور به ویژه شورای نگهبان تبدیل شده است.

انتخابات به عنوان شاخص مهم مردمسالاری دینی و یکی از مهم ترین افتخارات و دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی، یکی از عرصه هایی است که به نظر می رسد کم کم به سمت الکترونیکی شدن پیش می رود تا شکل سنتی آن با مشکلات احتمالی جای خود را به شیوه ای مدرن با امنیت، اطمینان و سهولت بیشتر برای رای دهندگان و برگزارکنندگان انتخابات بیشتر دهد. هرچند که درباره الکترونیکی شدن انتخابات بحث های موافق و مخالف بسیاری در جریان بوده است که دغدغه هایی چون امنیت و حفظ حریم خصوصی افراد، رعایت موازنین حقوقی برگزاری انتخابات و از همه مهم تر، سلامت و صحت انتخابات و حفظ و صیانت از آرای مردم از جمله مهم ترین آن هاست.

تاریخچه بحث

قضییه بحث و اظهار نظر درباره برگزاری انتخابات به این شیوه به چند سال می رسد. در این سال ها نگرانی شورای نگهبان ایمن بودن دستگاه‌های برگزاری انتخابات الکترونیکی و مراحل رای گیری، تحقق نظارت کامل این شورا بر روند انتخابات الکترونیکی و اجرای وظیفه حفاظت از آرای مردم و مسائلی چون گمنامی رای دهندگان بوده است.

مسائلی که به نظر می رسد شورای نگهبان تا پیش از حصول اطمینان کامل از رعایت آنها، به الکترونیکی شدن انتخابات رای نداده است. هرچند که احتمال برگزاری انتخابات سال آینده مجلس شورای اسلامی به صورت الکترونیکی یکی از آخرین اخباری است که در این زمینه مطرح شده است. چنانکه معاون مرکز توسعه دولت الکترونیک و فناوری اطلاعات وزارت کشور آمادگی بخش «آی تی» این وزارتخانه را برای برگزاری انتخاباتی تمام الکترونیکی اعلام کرده است.

وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات هم از مدتی پیش آمادگی اش برای برگزاری انتخابات به شیوه ای مدرن را اعلام کرد و گفته می شود زیرساخت ها برای برگزاری انتخابات به صورت الکترونیک فراهم شده است.

البته برگزاری انتخابات به این شیوه چندان هم ناآشنا نیست. سال گذشته و در انتخابات شوراهای شهر و روستای سال ۱۳۹۶ مردم 140 شهر با این شیوه جدید رای دادند. با تجربه ای که در این انتخابات به دست آمد وزارت کشور آمادگی اش را برای برگزاری الکترونیکی انتخابات در سال آینده اعلام کرد.

در واقع به گفته علیرضا براتی، معاون مرکز توسعه دولت الکترونیک و فناوری اطلاعات وزارت کشور در چند سال اخیر ۲۴ فرآیند از ۲۵ فرآیند انتخابات الکترونیکی انجام شده و تنها یک فرآیند اخذ رای و شمارش آرا به صورت دستی انجام می‌شود.

آزمون یک شیوه انتخاباتی از سال 72

دولت یازدهم ۱۰ خرداد ۱۳۹۶ به برگزاری انتخابات به صورت کاملاً الکترونیکی رای مثبت داد و تصویب کرد تا یازدهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی و خبرگان رهبری به صورت کاملاً الکترونیکی برگزار شود. هرچند که برای اولین بار نبود که این مساله به صورت جدی مطرح می شد.

در واقع نخستین بار این دولت سازندگی بود که برگزاری انتخابات به شکل الکترونیکی (E-voting)  را مطرح و مورد بررسی قرار داد و پیشنهاد شد انتخابات هفتمین دوره ریاست جمهوری در سال 72 با شیوه ای نوین برگزار شود. البته در آن زمان اینترنت به این شکل مورد استفاده قرار نمی گرفت و به همین دلیل قرار شد از طریق دستگاه فکس آرا خوانده شود. اما این روش به دلایل مشکلات فنی قابل اجرا نبود و پس از آن روش خوانش نوری برگه‌های رای پیش‌بینی شد .این روش اجرا شد، اما میزان آرای باطله زیاد بود و به همین دلیل این تجربه ادامه پیدا نکرد و آرای انتخابات دوره های بعد به صورت دستی شمارش شد.

دولت اصلاحات هم در سال ۱۳۷۷ برای برگزاری انتخابات شورای شهر این بحث را مطرح کرد و موفق شد شمارش آراء را به صورت الکترونیکی انجام دهد که البته برای اطمینان از صحت شمارش، آرا به صورت دستی هم خوانده می شد.

سال ۷۸ اجرای الکترونیکی انتخابات ششمین دوره مجلس شورای اسلامی از سوی وزارت کشور مطرح شد، اما شورای نگهبان با آن موافقت نکرد و ابن مساله سال 80 هم به میان آمد. شورای نگهبان به عنوان نهاد ناظر بر انتخابات به دلیل عدم اطمینان از کارکرد نرم‌افزار ارائه‌شده برای شمارش آراء موافق الکترونیکی شدن برگزاری انتخاب نبود و این مساله در انتخابات سال های 84 ، 86 ، 88 و 89 هم تکرار شد. البته در 2 دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی سال 89 و در 14 حوزه انتخابیه 25 فرآیند انتخابات به این شیوه انجام شد.

با این آزمون و خطاها وزارت کشور قصد داشت انتخابات یازدهمین دوره ریاست ‌جمهوری را به صورت الکترونیکی برگزار کند، اما شورای نگهبان به دلیل برطرف نشدن دغدغه های پیش گفته این نهاد ناظر بر انتخابات، موافق این امر نبود، اما ۱۴ حوزه انتخابیه‌ای که انتخابات مجلس در آنها الکترونیکی برگزار شده بود، این شیوه را دوباره تجربه کردند.

برای نهمین دوره مجلس شورای اسلامی در حوزه های انتخابیه فسا، شهر بابک، مبارکه، بندرانزلی، بروجن، دامغان، تویسرکان، علی‌آباد، اسفراین، شبستر، خمین، پاکدشت، ابهر، خرمدره و اردکان انتخابات به صورت کاملا الکترونیکی برگزار شد و این اتفاق در یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری هم در همین حوزه ها افتاد تا اینکه هیات دولت در خرداد 96 الکترونیکی شدن انتخابات را تصویب کرد.

شیوه اجرایی انتخابات الکترونیکی

براساس آنچه که از سوی مرکز توسعه دولت الکترونیک و فناوری اطلاعات وزارت کشور اعلام شد، هنگام رای گیری شناسنامه و کارت ملی رای دهندگان در دستگاه الکترونیکی ناظر شورای نگهبان، ثبت و ضبط می‌شود و پس از آن یک کارت تعرفه الکترونیکی برای افراد صادر می‌شود که این کارت مجوز یک بار رای دادن را به آن فرد می‌دهد. مراجعه به دستگاه الکترونیکی مرحله بعدی است و افراد همانند دستگاه عابربانک، کارت را وارد دستگاه می‌کنند و به این ترتیب مجوز رای دادن به دارنده کارت داده می‌شود. رای دهندگان در این مرحله باید کد نامزد یا نامزدهای مورد نظر را در سیستم وارد کنند و پس از تایید نهایی نسخه‌ای از اخذ رای چاپ و برای رای‌دهندگان صادر می‌شود. رای‌دهندگان همچنین باید این برگه رای چاپ‌شده را در داخل صندوق اخذ رای (زیر دستگاه) که هیچ راه نفوذی نیز ندارد، بیندازند. پس از اخذ رای، کارت تعرفه از دستگاه خارج می‌شود و افراد با تحویل دادن این کارت به دستگاه مجری، مدارک خود را تحویل می‌گیرند. رای‌ها هم در حافظه دستگاه ثبت می‌شود و پس از پایان ساعت اخذ رای پلمب دستگاه شکسته و اطلاعات حافظه موجود در دستگاه روی دستگاه صورت‌جلسه می‌شود.

پس از انتخابات هم امکان اثبات صحت نتایج آرا در انتخابات مکانیزه بیشتر از انتخابات دستی است. زیرا اطلاعات در سه حافظه دستگاه ذخیره می شود که یکی در اختیار شورای نگهبان، دیگری دراختیار وزارت کشوراست و یکی هم حافظه پشتیبان محسوب می شود. آرا هم به صورت کاغذی موجود بوده و امحاء نمی شوند. به همین دلیل اگر اعتراضی بوده و نیاز به بازشماری آرا باشد این کار قابل انجام است.

ضمن اینکه براساس پیش بینی و برنامه ریزی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در برگزاری انتخابات الکترونیک از فضای اینترنت بین‌المللی استفاده نشده و انتخابات در داخل شبکه اطلاعات برگزار می‌شود که امکان هک و نفوذ در آن وجود نداشته باشد.

شروط شورای نگهبان برای انتخابات الکترونیکی

در این سال ها هربار وزارت کشور موافقت شورای نگهبان را شرط اصلی برگزاری الکترونیکی انتخابات دانسته و اعلام کرده این کار مستلزم همکاری نهادهایی همچون شورای نگهبان به عنوان ناظر انتخابات و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به عنوان پشتیبان فنی و تکنولوژیکی است.

آنچه در این مدت شورای نگهبان بر آن تاکید داشته ایمن بودن دستگاه‌های برگزاری انتخابات الکترونیکی و مراحل رای گیری بوده است و تا کنون شورای نگهبان نبود زیرساخت‌های لازم و ضرورت تغییر قوانین را به عنوان دلایل مخالفت خود با برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی اعلام کرده است.

داشتن نظارت کامل بر روند انتخابات الکترونیکی و اجرای وظیفه حفاظت از آرای مردم از سوی شورای نگهبان هم از مسائلی است که این شورا بر آن بسیار تاکید دارد.پس از مصوبه هیات دولت هم سخنگوی شورای نگهبان در یک اظهار نظر رسمی اعلام کرد: «در صورتی که ایمن بودن دستگاه‌های برگزاری انتخابات الکترونیکی احراز شود، ما موافق برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی هستیم و نظارتش نیز ممکن است.»

بحث گمنامی رای دهندگان هم از مسائلی است که شورای نگهبان بر آن بسیار تاکید داشته است. اینکه امکان ردیابی و تشخیص اینکه فرد به چه شخصی رأی داده، وجود نداشته باشد که براساس طراحی معاونت فناوری اطلاعات وزارت کشور به هیچ عنوان امکان تشخیص اینکه فرد به چه شخصی رأی می‌دهد در این سامانه وجود ندارد.

3 سال پیش نمایندگان مجلس شورای اسلامی برای تامین نظر شورای نگهبان شرایط انتخابات الکترونیکی، نحوه شمارش آرا و نحوه برخورد با اختلالات انتخابات الکترونیکی را در قالب شش ماده الحاقی به طرح اصلاح موادی از قانون مجلس تعیین کردند و مصوب شد در انتخابات الکترونیکی پس از ثبت‌نام رای‌دهنده و بعد از تایید نماینده هیات نظارت، تعرفه رای به صورت کارت الکترونیکی مورد تایید نماینده فرماندار و ناظر صادر و تحویل رای‌دهنده می‌شود. براساس تبصره این ماده با توجه به انجام تمام کنترل‌ها توسط سامانه و عدم وجود تعرفه کاغذی و صدور تعرفه به صورت کارت الکترونیکی، نیاز به اخذ اثر انگشت از رای‌دهنده در تعرفه نیست و پرینت رای الکترونیکی از صندوق در حکم برگه رای است.

براساس دیگر مصوبه مجلس در انتخابات الکترونیکی پس از اعلام رسمی پایان رای‌گیری شمارش آرا با دستور نماینده فرماندار و نماینده هیات نظارت با امضای الکترونیکی آنها از سوی صندوق الکترونیکی انجام می‌شود وپس از پایان انتخابات بلافاصله صورت‌جلسه الکترونیکی نتیجه انتخابات با امضای الکترونیکی هیات اجرایی مرکز حوزه انتخابیه و هیات نظارت بر انتخابات حوزه مربوطه تهیه می‌شود و نسخه چاپی آن در پنج نسخه تهیه می‌شود که یک نسخه نزد هیات حوزه انتخابیه می‌ماند و بقیه برای هیات نظارت بر انتخابات مزبور و وزارت کشور (دو نسخه) و هیات مرکزی نظارت بر انتخابات ارسال می‌شود.

 از سوی دیگر و براساس این مصوبه پس از شمارش آرا صندوق الکترونیکی و صندوق ثبت با نظارت ناظرین پلمب شده و همراه نسخه چاپی صورت‌جلسه الکترونیکی نتیجه انتخابات برای بخشداری و فرمانداری مرکز حوزه انتخابیه ارسال می‌شود.

 اگر هم در فرایند رای‌گیری الکترونیکی در یک شعبه اخذ رای یا یک صندوق اختلالی ایجاد شود با پیشنهاد رئیس شعبه و تصویب فرماندار و تایید هیات نظارت حوزه انتخابیه، انتخابات به صورت غیرالکترونیکی انجام می‌شود.

ضمن اینکه براساس این مصوبه تمام فرآیندهای انتخابات شامل فرآیندهای قبل از روز اخذ رای، فرآیندهای روز اخذ رای و فرآیندهای بعد از روز اخذ رای از طریق سامانه جامع اتوماسیون انتخابات و به صورت الکترونیک انجام می‌شود.

ایرانی و بومی بودن دستگاه های رای گیری الکترونیکی هم از مسائلی است که بر آن بسیار تاکید می شد و این مساله هم با طراحی و ساخت این دستگاه ها در داخل کشور حل شد. هرچند که مدتی شایعه شد این دستگاه ها نه ایرانی که چینی هستند! اما براساس آنچه که معاون فناوری اطلاعات وزارت کشور گفته این مساله صحت ندارد و طراحی صندوق های الکترونیکی کاملا ایرانی است و فقط قطعات آن از خارج آمده است. ضمن اینکه همه فرآیندها بومی است و حتی برای استفاده از پروتکل‌های امنیتی از پروتکل‌های امنیتی خاص استفاده شده است.

مزایا و معایب شیوه جدید رای گیری

آنها که موافق برگزاری انتخاباتی انتخابات هستند کاهش هزینه‌های جانبی مانند چاپ تعرفه و عوامل انسانی که تا چند روز پس از انتخابات در شعبه درگیر شمارش آرا هستند را از مزایای آن می دانند. هرچند که مهم تر از آن گفته می شود سرعت، صحت و دقت و شمارش لحظه‌ای آرا ارمغان برگزاری انتخابات به این شیوه است و فرآیند شمارش آراء را بسیار آسان و دقت را افزایش خواهد داد. موافقان می گویند که شمارش الکترونیکی به مراتب مطمئن‌تر است و خطای انسانی را به صفر می رسد و البته زمان طولانی که اکنون برای شمارش آرا صرف می شود در شهری چون تهران به 4 یا 5 ساعت کاهش پیدا می کند.

بستن راه تخلفاتی چون دوبار رای دادن نیز از مزایای این شیوه رای دادن است. کارت هوشمندی که برای رای دادن به افراد داده می شود پس از رای دادن باطل می‌شود و فرد مدارکش را دریافت می‌کند و از شعبه خارج می‌شود. در حقیقت این کارت، کارتی است که فرد به جای تعرفه کاغذی، آن را دریافت می‌کند و اجازه دارد تنها یک بار رأی بدهد.

البته در انتخابات سال گذشته و در حوزه هایی که رای گیری به شکل الکترونیکی انجام می شد مشکلاتی هم وجود داشت. مشکلی چون تشکیل صفهای طولانی و انتظار طولانی مردم که باعث نارضایتی رای دهندگان شد. همان زمان امیر شجاعان رئیس کمیته فناوری و اطلاعات ستاد انتخابات کشور اعلام کرد دستگاههای خاص برای احراز هویت افراد که باعث می شود  اطلاعات افراد دقیق تر ثبت شود برای اولین بار در شهر تهران و درتمامی شعب وجود داشت که کاربران با این دستگاه خیلی آشنا نبودند و همین مساله موجب کند شدن روند رای گیری و تشکیل صف های طولانی در انتخابات شد.

با این همه وزارت کشور با تاکید بر پیشرفت هایش در این زمینه و پیش بینی همه جوانب در انتخابات الکترونیک عنوان می کند که می تواند انتخابات را با این شیوه به شکلی دقیق و سریع و کم اشتباه انجام دهد و نیازمند نظر مساعد شورای نگهبان است تا مردم به زودی شیوه ای جدید در رای گیری را تجربه کنند. اما در مقابل، شورای نگهبان نیز با تأکید بر انتخابات سالم و حفظ آرای مردم می گوید، باید فضایی بدون تنش و دغدغه برای حفاظت از آرای مردم بوجود آید و رأی دهندگان نیز از سالم بودن انتخابات آرامش خاطر داشته باشند. در نتیجه آنها تا اطمینان از سلامت اجرای انتخابات الکترونیک، بررسی خود را در این خصوص انجام می دهند .