جی پلاس/ به مناسبت سالروز ولادت؛
آقابزرگ تهرانی که بود؟
محمد محسن منزوی تهرانی ملقب به شیخ آقابزرگ در ۱۱ ربیع‌الاول ۱۲۹۳ ق در تهران به دنیا آمد. اصالت وی از گیلان بود و پدرش از بازاریان خیر و اهل قلم و پدربزرگش از روحانیان تهران بودند. جد بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهرخان معتمدالدوله گرجی، نخستین چاپخانه ایران را بنیاد نهاد.
به گزارش خبرنگار جی پلاس، در راستای شناساندن بزرگان اندیشه دینی در این صفحه بر آنیم که این شخصیت های ارجمند جهان اسلام و تشیع را به مخاطبان معرفی کنیم و مطالب منتشرشده قطره ای است از دریای زندگی این بزرگواران که به قدر وسعمان است. باشد که مفید فایده افتد. این قسمت به زندگی آقا بزرگ تهرانی اختصاص دارد.
زندگینامه آقا بزرگ تهرانی
محمد محسن بن علی منزوی تهرانی معروف به آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳ق-۱۳۸۹ق) فقیه و کتاب‌شناس شیعه بود. از او آثار متعددی به جا مانده است که مهمترین آنها دو کتاب دائره المعارفی الذریعة الی تصانیف الشیعة در معرفی کتاب‌ها و آثار شیعه و طبقات اعلام الشیعه در شرح احوال و آثار عالمان و رجال شیعه از قرن چهارم تا چهاردهم قمری است.
اطلاعات فردی
آقابزرگ تهرانی
محمدمحسن منزوی
زادروز ۱۱ ربیع‌الاول ۱۲۹۳ق
زادگاه - تهران
درگذشت ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق
آرامگاه نجف
محل زندگی تهران، نجف، کاظمین، سامرا
شناخته‌شده برای فقیه و کتاب‌شناس
نقش‌های برجسته تألیف کتاب الذریعه، بزرگ‌ترین دایرةالمعارف کتابشناسی شیعه
لقب آقا بزرگ تهرانی
مذهب شیعه
آثار الذریعة الی تصانیف الشیعة، طبقات اعلام الشیعه، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال و کتاب های دیگر
تولد و تبار
شیخ آقابزرگ در ۱۱ ربیع‌الاول ۱۲۹۳ ق در تهران به دنیا آمد.[۱] اصالت وی از گیلان بود و پدرش از بازاریان خیر و اهل قلم و پدربزرگش از روحانیان تهران بودند. جدِّ بزرگش، حاج محسن، بازرگان بود و به یاری منوچهرخان معتمدالدوله گرجی، نخستین چاپخانه ایران را بنیاد نهاد.[۲]
تحصیلات در تهران
آقا بزرگ از ۷ سالگی (۱۳۰۰ق) در محله خود «پامنار» به مکتب‌خانه رفت و دروس متداول آن زمان را فراگرفت و از ۱۰ سالگی در مدرسۀ دانگی، تحصیلات مقدماتی حوزه را آغاز نمود. محل تحصیل بعدی او مدرسۀ مروی بود که از سال ۱۳۰۹ علاوه بر مدرسه دانگی در کلاس های آنجا نیز شرکت می کرد.[۳] آقا بزرگ در این دوران ادبیات عرب را نزد سید محمدعلی شاه عبدالعظیمی، شیخ محمدحسین خراسانی و شیخ محمدباقر معزالدوله، منطق را نزد میرزا‌محمد قمی، فقه و اصول را نزد سید عبدالکریم لاهیجی، سید محمدتقی گرکانی و شیخ علی نوری ایلکایی آموخت و دروس ریاضیات و هیئت را نزد شیخ علی نوری و میرزا ابراهیم زنجانی فرا گرفت.[۴] همچنین به مطالعاتی در تاریخ ادبیات و رجال حدیث پرداخت.[۵]
تحصیلات نجف
آقا بزرگ در سال ۱۳۱۵ق به قصد ادامه تحصیل به نجف رفت و در این شهر نزد میرزا حسین نوری، محمدطه نجف، سید مرتضی کشمیری، میرزا حسین خلیلی، آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی، سید احمد حائری تهرانی، میرزا محمدعلی چهاردهی، سید محمد کاظم طباطبائی یزدی، شیخ الشریعه اصفهانی، شیخ آقا رضا تبریزی و شیخ احمد شیرازی، معروف به «شانه ساز» به کسب دانش پرداخت.[۶]
اقامت در سامرا
آقابزرگ در سال ۱۳۲۹ق به سامرا رفت و در درس آیت الله محمدتقی شیرازی (م ۱۳۳۸ق) معروف به میرزای شیرازی دوم شرکت جست.[۷] همچنین از ۲۵ ذی القعده همین سال کار نگارش موسوعه کتابشناسی الذریعه را که به معرفی تصانیف شیعه می‌پردازد، آغاز کرد.[۸] او اواخر سال ۱۳۳۵ق به کاظمین نقل مکان کرد و دو سال در آنجا اقامت داشت و دوباره در سال ۱۳۳۷ق به سامراء بازگشت و این بار تا ۱۳۵۵ در آنجا اقامت نمود.[۹] آقابزرگ در مدت اقامت در سامرا در این مدت هر سال دو یا سه بار به نجف اشرف و سایر شهرهای عراق مسافرت می کرد و کتاب‌های کتابخانه‌های عمومی و شخصی را دیده، بر الذریعه می‌افزود.[۱۰]
بازگشت به نجف
شیخ آقابزرگ در سال ۱۳۵۵ به دنبال کشته شدن شیخ هادی تهرانی از دوستان نزدیک او به دست متعصبان ضد شیعه و ضد ایرانی سامرا، اقامت بیشتر در آنجا را به مصلحت ندیده، به نجف بازگشت.[۱۱]او در آنجا با کمک مالی عمویش حاج حبیب الله محسنی تاجر، چاپخانه‌ای به نام «مطبعة السعاده» بر پا کرد تا کتاب خود را به چاپ برساند. لیکن دولت پادشاهی عراق به عذر اینکه ایشان ایرانی هستند مانعشان شد. و او ناچار شد چاپخانه را بفروشد و کتابش را برای چاپ به مطبعة الغری در نجف بسپارد. سه جلد از الذریعه در این مطبعه چاپ شد ولی شروع جنگ جهانی و گرانی وسایل طبع او را بر آن داشت که فرزندش علینقی را برای چاپ بقیه مجلدات الذریعه به ایران بفرستد. به این صورت بقیه مجلدات الذریعه با پیگیری‌های علینقی منزوی و بعدا برادرش احمد در ایران به چاپ رسید.[۱۲] آقابزرگ برای تدوین و تکمیل این دایره‌المعارف به سفرهای طولانی نیز پرداخت. از بیشتر کتابخانه‌های عمومی عراق و ایران و سوریه و فلسطین و مصر و حجاز و بسیاری از کتابخانه‌های خصوصی در این کشورها دیدن کرد و به بررسی کتب آنها پرداخت. وی در ۶۲ کتابخانه شخصاً کاوش کرد و فهرستهای بسیاری از کتابخانه‌های دیگر را نیز مورد مطالعه قرار داد.[۱۳]
اجازه روایت
آقابزرگ از بسیاری از محدثین مذاهب گوناگون اجازه نقل حدیث یافته است:
میرزاحسین نوری
سید محمدعلی شاه عبدالعظیمی
شیخ علی خاقانی
شیخ محمد صالح آل طعان بحرانی
شیخ موسی کرمانشاهی
سید ابوتراب خوانساری
شیخ علی کاشف الغطاء
سید حسن صدر
شیخ محمدعلی ازهری مالکی (رئیس مدرسان مسجدالحرام)
شیخ عبدالوهاب شافعی (امام جماعت مسجدالحرام)
شیخ ابراهیم بن احمدالاحمدی (از فقهای مدینه)
شیخ عبدالقادر طرابلسی (مدرس حرم شریف)
شیخ عبدالرحمن علیش حنفی (مدرس الازهر)
برخی بزرگانی که از آقابزرگ طهرانی اجازه روایت دارند، عبارتند از:
حاج‌آقا حسین بروجردی
سید عبدالحسین شرف الدین عاملی
شیخ عبدالحسین امینی
سید عبدالهادی شیرازی
شیخ محمد رضا آل یاسین
شیخ محمد حسن مظفر
سید هبه‌الدین شهرستانی
میرزا محمد علی اردوباری
سید محمدحسین طباطبائی
سید محمد‌صادق بحرالعلوم
سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی[۱۴]
آثار
آقا بزرگ متخصص شرح حال نگاری و کتابشناسی و فهرست نویسی بود. ولی دامنه تالیفاتش موضوعات دیگری چون تاریخ، کلام، اخلاق، فقه، ریاضی و... را نیز در بر دارد. مهمترین آثار او از این قرار است:
الذریعة الی تصانیف الشیعة، شامل ۲۶ جلد که جزء نهم آن در ۴ مجلد است، و میان سال‌های ۱۳۵۷-۱۳۹۷ق/۱۹۳۸-۱۹۷۷م در نجف و بیروت به چاپ رسیده است.
طبقات اعلام الشیعه، شامل:
نوابغ الرواه فی رابعه المآت، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م
الثقاه و العیون فی سادس القرون، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م
الضیاء اللامع فی عباقره القرن التاسع، دانشگاه تهران، ۱۳۶۲ش
احیاء الداثر فی مآثر اهل القرن العاشر، دانشگاه تهران
روضه النضره فی تراجم علماء المائه الحادیه عشره
الکواکب المنتشره فی القرن الثانی بعد العشره، (خطی)
الکرام البرره فی القرن الثالث بعد العشره، نجف، ۱۳۷۳-۱۳۷۷ق/۱۹۵۴-۱۹۵۸م
نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، نجف، ۱۳۷۳ق
مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، تهران، ۱۳۳۷ش
المشیخه، نجف، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م
هدیه الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م
النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م
تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
ذیل المشیخه، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۷م
ضیاء المفازات فی طریق مشایخ الاجازات، (خطی)
اجازات الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م، (همچنین در مقدمه تفسیر‌التبیان چاپ شده است: بیروت، داراحیاء التراث العربی)
مستدرک کشف الظنون، یا ذیل کشف الظنون، تهران، مکتبه‌الاسلامیه و جعفری تبریزی ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م[۱۵]
کتابخانه
آقابزرگ تهرانی، کتابخانه‌ای جامع داشت که دارای بیش از ۵۰۰۰ جلد کتاب، در تاریخ، زیست‌نامه، فهرستهای عمومی، فهرستهای خصوصی، دایرة المعارفها و... بود. در طول حیات وی، طلاب و اهل مطالعه و تحقیق از این کتابخانه بهره می‌بردند. خود شیخ با کهولت سن و اشتغال بسیار و ضعف پیری مراجعان را راهنمایی و به آنان کمک می‌کرد. این کتابخانه را وی به سال ۱۳۵۴ق. تأسیس کرده بود. برای اینکه کتابخانه از پراکندگی و تلف شدن مصون ماند، آقابزرگ در سال ۱۳۷۵ق. آن را وقف کرد. سپس در سال ۱۳۸۰ق. در وقف‌نامه تجدید نظر کرد، و در وقف‌نامه‌ای که به خط خود وی نوشته شده است قید کرد که اگر برای متولیان و متصدیان، امکان نگهداشت آن منتفی شد، کتابخانه را منتقل کنند و به کتابخانه امیرالمؤمنین واگذارند.[۱۶]
وفات
شیخ آقا بزرگ پس از یک بیماری طولانی، ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق برابر با ۱ اسفند ۱۳۴۸ش،[۱۷] در نجف درگذشت و بر طبق وصیتش، در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.[۱۸]
بازماندگان
آقابزرگ دو بار ازدواج کرد و دارای ۵ پسر و ۴ دختر شد.[۱۹] علینقی منزوی و احمد منزوی از فرزندان اویند که در تالیف و نشر کتاب الذریعه به او کمک کردند.[۲۰] اولین شهید روحانی پس از انقلاب حجت الاسلام سید احمد دیباجی بود که داماد شیخ آقابزرگ بود و در برخی کارهای علمی یار و همکار ابوالزوجه اش بود.[۲۱]
پانویس
۱. آقابزرگ تهرانی، «زندگینامه خود نوشت آقا بزرگ»، ص۴۱
۲. منزوی، «الذریعه و آقابزرگ تهرانی»، ص۱۱۶
۳. آقابزرگ تهرانی، «زندگینامه خود نوشت آقا بزرگ»، ص۴۱-۴۳
۴. آقابزرگ تهرانی، «زندگینامه خود نوشت آقا بزرگ»، ص۴۲-۴۴؛ منزوی، علی نقی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، ص۱۱۶و۱۱۷
۵. منزوی، «الذریعه و آقابزرگ تهرانی»، ص۱۱۷
۶. صحتی سردرودی، آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش، ۱۳۷۶ش، ص۳۷-۵۰.
۷. آقابزرگ تهرانی، «زندگینامه خود نوشت آقا بزرگ»، ص۴۶
۸. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۶
۹. آقابزرگ تهرانی، «زندگینامه خود نوشت آقا بزرگ»، ص۴۶
۱۰. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۶
۱۱. منزوی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، ص۱۱۸
۱۲. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۷؛ منزوی، «الذریعه و آقا بزرگ تهرانی»، ص۱۱۸
۱۳. موسوی بجنوردی، «آقا بزرگ تهرانی»، ص۴۵۵
۱۴. موسوی بجنوردی، «آقا بزرگ تهرانی»، ص۴۵۶
۱۵. موسوی بجنوردی، «آقا بزرگ تهرانی»، ص۴۵۶
۱۶. حکیمی، حماسه غدیر، ص۳۱۵و۳۱۶.
۱۷. حائری، علی، روزشمار قمری، ۱۳۸۱ش، وقایع ۱۳ ذی‌الحجه.
۱۸. موسوی بجنوردی، «آقا بزرگ تهرانی»، ص۴۵۶
۱۹. موسوی بجنوردی، «آقا بزرگ تهرانی»، ص۴۵۶
۲۰. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۷
۲۱. علی ربانی خلخالی؛ شهدای روحانیت شیعه در یکصد ساله اخیر؛ ج۱.
منابع
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، «زندگینامه خود نوشت آقا بزرگ»، کتاب ماه کلیات،ش ۶۹، ۱۳۸۲ش.
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
حکیمی، محمدرضا، حماسه غدیر، قم: دلیل ما، ۱۳۸۹ش.
صحتی سردرودی، محمد، آقابزرگ تهرانی اقیانوس پژوهش، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.
منزوی، علی نقی، الذریعه و آقا بزرگ تهرانی، کتاب ماه کلیات، ش۶۹، ۱۳۸۲ش.
موسوی بجنوردی، محمدکاظم، «آقا بزرگ تهرانی»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۴، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش.
دیدگاه تان را بنویسید