پایگاه خبری جماران: به مناسبت ۱۰ ساله شدن «مکتا» (مجمع کتابخانههای تخصصی استان قم) با اسماعیل راهنورد مدیر کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی و دبیر مجمع کتابخانههای تخصصی استان قم (مکتا) به گفت‌وگو نشستیم.
مشروح این گفت و گوی در پی می آید:
با سلام و احترام، جناب آقای راهنورد مدیریت محترم کتابخانه مسجد اعظم، سپاسگزارم از فرصتی که در اختیار ما گذاشتید. انتخاب جنابعالی را بهعنوان دبیر مجمع کتابخانههای تخصصی استان قم «مکتا» تبریک عرض می‌کنم. برای شروع گفت و گو معرفی‌ای از «مکتا» داشته باشید.
بسم‌الله الرحمن الرحیم
با سلام و عرض ادب خدمت جنابعالی و تشکر از این فرصتی که فراهم کردید تا به مناسبت دهمین سال تأسیس مجمع کتابخانههای تخصصی استان قم «مکتا» گفتگویی داشته باشیم. همانطور که مستحضرید شهر مقدس قم از جهات مختلف مورد توجه عاشقان اهل‌بیت (ع)، فقها، محدثین و علما بوده است. یکی از شاخصه‌های مهمی که این شهر را از سایر شهرها متمایز می‌کند، موضوع نشر کتاب و تعداد کتابخانههای متعدد و فعال در این شهر است. اکثر این کتابخانهها به همت مراجع عظام تقلید، مراکز و موسسات علمی و فرهنگی بنا شده‌اند و همچنین تعداد قابل توجهی کتابخانه شخصی نیز در قم وجود دارد.
کتابخانههای قم را می‌توان با یک نگاه جامع به سه گروه تقسیم کرد؛ کتابخانههای تحقیقاتی، کتابخانههای عمومی و کتابخانههای شخصی. دایره فعالیت مجمع کتابخانههای تخصصی(حوزوی- دانشگاهی) استان قم با نام اختصاری «مکتا» شامل کتابخانههای تحقیقاتی و پژوهشی می‌شود. هدف اصلی مکتا تسهیل دسترسی پژوهشگران به منابع کتابخانهها است. با یک نگاه دیگر روش عملکرد مکتا می‌تواند یک الگو برای مراکز پژوهشی و تحقیقاتی جهت جلوگیری از کارهای موازی باشد.
درباره تاریخچه و روند شکل‌گیری مکتا بفرمایید.
مکتا به دنبال یک مشکل و دغدغه مشترک و با جمع شدن تعدادی از مدیران کتابخانهها در قم شکل گرفت. اواخر سال 1393 بود، یکی از شرکت‌های نرم‌افزاری درخواستی از کتابخانهها مطرح کرد که باعث شد تعدادی از مدیران برای هم‌فکری و چاره‌اندیشی کنار هم جمع شوند. این نشست‌ها زمینه پایه‌گذاری مجمع کتابخانههای تخصصی استان قم شد. پیش از آن، اکثر کتابخانهها بدون ارتباط با یکدیگر و به‌صورت جزیره‌ای اداره می‌شدند و ارتباط بین کتابخانه‌ای بسیار محدود بود. تأسیس مکتا براساس یک نیاز بود و خلائی که کتابخانهها از آن رنج می‌بردند را پر کرد. واقعیت این است جایگاه و ظرفیت کتابخانههای قم در کشور درست دیده نمی‌شد و حتی برخی سازمان‌های مادر توجه جدی به اهمیت کتابخانهها نداشتند. وقتی مجمع کتابخانههای بزرگ کشور با نام اختصاری «مکتب» در کتابخانه ملی فعال بود، اکثر کتابخانههای بزرگ قم در آن عضویت نداشتند، و علت آن ناشناخته بودن این کتابخانهها بود.
مکتا دنبال چه اهدافی بود؟
اهداف کلان «مکتا» در اساسنامه ذکر شده است و خلاصه آن به این شرح است:
- ایجاد زمینه فراگیر خدمات کتابخانه‌ای برای پژوهشگران و دانش‌پژوهان؛
- استفاده حداکثری از ظرفیت و امکانات کتابخانههای عضو؛
- بهبود روش‌های مدیریتی با استفاده از تبادل آراء و تجربیات مدیران کتابخانهها؛
- افزایش بهره‌وری از امکانات و صرفع‌جویی در هزینه‌ها؛
- مشارکت هرچه بیشتر در توسعه، تسریع و تسهیل خدمات بین کتابخانه‌ای.
وقتی اساسنامه مکتا توسط کارگروهی متشکل از هیات موسس و کارشناسان نوشته شد، در مجمع عمومی مدیران کتابخانههای عضو به تصویب رسید و آیین‌نامه‌های همکاری مشترک تدوین گردید.
برخی از مدیران و اساتید پیشنهاد داشتند «مجمع کتابخانههای تخصصی استان قم» به «مجمع کتابخانههای تخصصی ایران» ارتقاء یابد. در این راستا، ارتباطاتی با کتابخانههای بزرگ کشور در استان‌های مختلف برقرار شده است.
مکتا تا چه حد توانسته به اهداف خود برسد؟
از روز نخست تأسیس، دغدغه اصلی مکتا، دسترس‌پذیر کردن منابع برای پژوهشگران و اساتید بوده است. اوایل، زمینه استفاده پژوهشگران حوزوی از منابع کتابخانههای دانشگاهی و بالعکس خیلی محدود بود. مکتا بستری را فراهم کرد تا همه پژوهشگران به هر منبع در همه کتابخانهها دسترسی داشته باشند.
شایان ذکر است قبل از آغاز فعالیت مکتا، اکثر مدیران کتابخانهها یکدیگر را نمی‌شناختند و ارتباطی با هم نداشتند. وقتی جلسات مکتا شکل گرفت، مدیران با یکدیگر آشنا شدند و شناخت خوبی از ظرفیت کتابخانههای یکدیگر پیدا کردند و در نتیجه همکاری‌ها شکل گرفت. این ارتباط‌ها دستاوردهای بسیاری داشت و مشکلات بسیاری از کتابخانهها با این ارتباط‌ها مرتفع گردید.
اولین دستاورد مکتا نوعی مدیریت بحران بود که از طرف یکی از شرکت‌های نرم‌افزاری کتابخانه‌ای بوجود آمده بود. دستاورد دیگر صرفه‌جویی در هزینه‌های مجموعه‌سازی و سازماندهی کتابخانهها بود. در این مدت ده‌ها هزار جلد کتاب، نشریه و پایان‌نامه بین کتابخانهها مبادله شد. آنچه بنده خودم شاهد بودم اینکه تعداد قابل توجهی از این منابع از کتاب‌های چاپی کهن و نشریات ارزشمند تکراری بودند که اگر این بستر فراهم نمی‌شد، همه آنها خمیر شده و این میراث بزرگ از بین رفته بود. در این مسیر کتابخانههای تخصصی تاریخ اسلام و ایران، کتابخانه تخصصی فقه و اصول، کتابخانه مدرسه فیضیه، کتابخانه آستان مقدس، کتابخانه دفتر تبلیغات اسلامی، کتابخانه مسجد اعظم، کتابخانه مجمع جهانی اهل‌بیت (ع)، کتابخانه دانشگاه مفید، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، کتابخانه دانشگاه ادیان و مذاهب و... پیشگام بودند.
در کنار این اقدامات مکتا یک‌سری برنامه‌های دیگر هم داشت؛ ازجمله همکاری در برگزاری دورهمی علمی کتابداران و تاریخ شفاهی مدیران کتابخانههای استان قم که در کتابخانه مسجد اعظم برگزار می‌شوند.
رویداد دیگری که در مکتا اتفاق افتاد، شناسایی کتابخانههای تخصصی گمنام بود؛ به‌طوری که برخی کتابخانههای تخصصی در قم برای بسیاری از پژوهشگران نیز ناشناخته بودند، مانند کتابخانه تخصصی انساب، کتابخانه تخصصی حقوق بشر، کتابخانه تخصصی صحیفه سجادیه، کتابخانه تخصصی زبان اردو. در حال حاضر بیش از ۵۰ کتابخانه، دو مرکز اسنادی و همچنین موزه آستان مقدس عضو مکتا هستند. همدلی، هم‌افزایی و هم‌فکری خوبی میان مدیران این مجموعه‌ها وجود دارد و در صورت بروز مشکل با یکدیگر مشورت می‌کنند. قبل از شکل‌گیری مکتا چنین شبکه ارتباطی وجود نداشت.
یکی از اهداف اصلی مکتا استفاده از ظرفیت کتابخانههای بزرگ کشور بوده است. مقدمات کار در شورا فراهم شد و مقرر گردید با کتابخانههای خارج از استان قم تفاهم‌نامه‌های همکاری امضا شود. در واقع این کتابخانهها عضو مجمع عمومی مکتا نیستند، ولی همکاری‌ها و خدماتی مشابه کتابخانههای عضو دریافت می‌کنند و چنانچه طرفین به منبعی نیاز داشته باشند، از طریق دبیرخانه مکاتبه می‌شود و خدمات لازم ارائه می‌گردد.
خوشبختانه در این مسیر با کتابخانه ملی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه ملک، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه وزیری یزد و همچنین، تعدادی از کتابخانههای بزرگ دانشگاهی، از جمله دانشگاه تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشگاه شهید بهشتی، دانشگاه اصفهان، دانشگاه سمنان و... تفاهم‌نامه همکاری امضاء شد. در مجموع، 33 کتابخانه بزرگ و دانشگاهی با مکتا تفاهم‌نامه همکاری دارند.
درباره ساختار «مکتا» توضیح بفرمایید.
ساختار مکتا از لحاظ سازمانی ساختاری منسجم است؛ طبق اساسنامه هیأت موسس، مجمع عمومی، شورای سیاستگذاری، دبیر و دبیرخانه ارکان مکتا هستند.
ایده اولیه شکل‌گیری مکتا توسط تعدادی از مدیران وقت کتابخانهها مطرح شد که در اساسنامه با عنوان هیئت مؤسس ثبت شده‌اند؛ این افراد و کتابخانهها عبارتند از:
- کتابخانه دانشگاه ادیان و مذاهب: مهدی محمدی شجاعی
- کتابخانه مسجد اعظم: اسماعیل راهنورد
- کتابخانه مدرسه فیضیه: حسن رجبیان
- پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی: دکتر سید علی سادات فخر
- پژوهشگاه حوزه و دانشگاه: ابوالفضل احمدی
- دانشگاه قم: علی اکبراحمدلو
- جامعه الزهرا: خانم حجازی
- کتابخانه تخصصی ادبی و هنری دفتر تبلیغات: محمد شبستری
- دانشگاه مفید: محمد کاتبی
- کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران: علیرضا اباذری
- کتابخانه دانشگاه باقرالعلوم(ع): دکتر فائزه فرهودی.
وقتی اساسنامه مکتا تدوین شد، هیات موسس تصمیم گرفتند برای انتخاب اعضای شورای سیاستگذاری مجمع عمومی تشکیل و انتخابات برگزار کنند. طبق اساسنامه هر یک از مدیران کتابخانههای عضو مکتا از اعضای مجمع عمومی هستند و می‌توانند برای شورای سیاستگذاری کاندیدا شوند و در صورت انتخاب شدن، به مدت دو سال عضو شورا می‌شوند. اعضای شورای سیاستگذاری یازده نفر هستند که هفت نفر توسط مجمع عمومی و با انتخابات آزاد برگزیده می‌شوند. از آنجا که اعضای هیئت مؤسس افرادی دلسوز و با انگیزه بوده و در هر صورت در آینده دیگر مدیر کتابخانه نیستند، در اساسنامه شرایطی فراهم شده تا سه نفر از اعضای هیئت مؤسس نیز با رأی‌گیری توسط هیأت موسسین به عضویت شورای سیاستگذاری مکتا درآیند و همچنان در این مسیر همراهی و کمک داشته باشند و همچنین رئیس انجمن کتابداری استان قم هم عضو شورا است. وقتی اعضای شورا انتخاب شدند، یک نفر را از بین خود به عنوان دبیر مکتا انتخاب می‌کنند. با توجه به حجم کار و تنوع برنامه‌های مکتا، دبیر برای اداره دبیرخانه تعدادی از متخصصین و علاقه‌مندان را به عنوان مسئولین کمیته‌های اجرایی به شورا پیشنهاد می‌کند و مسئولین کمیته‌ها با رأی شورا انتخاب می‌شوند. همانطور که ملاحظه می‌کنید همه فرایندها در مکتا به صورت دموکراتیک انجام می‌شود. برای نمونه، در انتخابات اسفندماه سال گذشته، ۱۳ نفر از مدیران داوطلب بودند و از میان آنها 7 نفر انتخاب شدند.
درباره فعالیت‌های کمیته‌های مکتا توضیح بفرمایید.
کمیته‌ها طبق اساسنامه، بازوان اجرایی دبیرخانه مکتا هستند و هر کمیته‌ای به صورت تخصصی به موضوع خاصی می‌پردازد. این کمیته‌ها عبارتند از:
کمیته آموزش و پژوهش: وظیفه شناسایی کتابخانههای تخصصی جدید در کشور، برگزاری کارگاه‌های آموزشی، تخصصی و نشستهای علمی و امور انتشارات با این کمیته است.
کمیته فناوری اطلاعات: این کمیته مشاوره در امور فناوری اطلاعات کتابخانهها، کتابخانه دیجیتالی، مشاوره به شرکت‌های نرم‌افزاری کتابداری و برگزاری نشست‌ها و کارگاه‌های تخصصی، پشتیبانی فنی از پرتال مکتا و فهرستگان مکتا را برعهده دارد.
کمیته منابع کهن: مشاوره درباره نگهداری و حفاظت از منابع کهن، برگزاری کارگاه‌های تخصصی در حوزه نسخ خطی، منابع چاپی کهن و چاپ سنگی از جمله وظایف این کمیته است.
کمیته اسناد و مدارک: مشاوره درباره اهمیت نگهداری و حفاظت از اسناد، برگزاری کارگاه‌های تخصصی، برگزاری نشستهای تخصصی از اهمّ برنامه‌های این کمیته است.
کمیته روابط عمومی و اطلاع‌رسانی: مسئولیت محتوای وب‌سایت مکتا، اطلاع‌رسانی از فعالیت‌ها و رویدادهای مکتا در فضای مجازی و امور تبلیغاتی با این کمیته است.
کمیته مالی و پشتیبانی: این کمیته مسئولیت خزانه‌داری، ارائه گزارش مالی به شورای سیاستگذاری و امور مربوط به پشتیبانی از برگزاری برنامه‌های مکتا را برعهده دارد.
درباره فعالیت کمیته آموزش و پژوهش بیشتر توضیح بفرمایید.
یکی از برنامه‌های خوب مکتا همکاری در شکل‌گیری دورهمی علمی کتابداران بود. وقتی جلسات مدیران کتابخانهها تشکیل می‌شد یا اعضای شورا از کتابخانهها بازدید می‌کردند، یک‌سری دغدغه‌ها توسط مدیران مطرح می‌شد. برای پاسخ‌گویی به این نیازها دورهمی علمی کتابداران از سال 1396 در کتابخانه آیت‌الله بروجردی تشکیل شد. جلسات دورهمی با تدریس دکتر سید مهدی طاهری -عضو هیأت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی و ریاست وقت کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی تهران- برگزار گردید. جلسات دورهمی از ابتدا مورد استقبال کتابداران قرار گرفت و بعدها پژوهشگران نیز به این جمع اضافه شدند. تاکنون بیش از ۲۶۰ جلسه تحت عنوان «دورهمی علمی کتابداران» برگزار شده است؛ برگزاری و تداوم چنین برنامه‌ای در کارنامه کتابخانهها بی‌سابقه است. فیلم‌های این دوره‌ها در وب‌سایت کتابخانه مسجد اعظم و آپارات بارگزاری شده و برخی جلسات بیش از هزار بازدید داشته است؛ که نشان‌دهنده استقبال کتابداران و پژوهشگران از مباحث این دوره‌ها است. دو کتاب ارزشمند از محتوای این دورهمی با عناوین «شیوه‌های نگارش برون‌دادهای علمی» و «پژوهش در محیط وب» نیز منتشر شده است.
همچنین اطلاعات شناسنامه‌ای معرفی کتابخانههای عضو مکتا، شامل تاسیس، آدرس، نوع منابع، تعداد منابع، خدمات، مدیریت و شماره تماس آنها در قالب کتابی با عنوان «مجمع کتابخانههای تخصصی استان قم» منتشر شده است. پیش از آن نیز بروشورهایی برای معرفی کتابخانههای عضو تهیه و توزیع شده بود.
یکی دیگر از برنامه‌های مکتا برنامه تاریخ شفاهی مدیران کتابخانهها است. به برکت مکتا، دوستی و صمیمیتی بین مدیران کتابخانهها ایجاد شد و زمینه انجام برخی کارها فراهم گردید. بیش از ۷۰ جلسه تاریخ شفاهی در کتابخانه آیت‌الله بروجردی برگزار شد و مدیران کتابخانهها، به‌خصوص پیشکسوتان آمدند، و مطالب خود را در یک فضای صمیمی بیان کردند، کتابخانه‌هایشان را معرفی کردند، و تجربیاتی که داشتند را با مدیران دیگر به اشتراک گذاشتند. گزیده‌ای از محتوای این جلسات در وب‌سایت کتابخانه مسجد اعظم و آپارات منتشر شده و متن کامل جلسات در حال آماده‌سازی جهت انتشار در قالب مجموعه کتاب‌هایی است. در سال گذشته اولین اثر از این مجموعه با عنوان «گفتگو با فهرستنگاران و نسخه‌شناسان» توسط انتشارات انصاریان منتشر شد.
این برنامه‌های دورهمی علمی کتابداران و تاریخ شفاهی ادامه دارند؟
بله، این برنامه‌ها در کتابخانه مسجد اعظم ادامه دارد و در تلاش هستیم که در جلسات تاریخ شفاهی از حضور اساتید، مدیران و پیشکسوتان دیگر هم بهره ببریم. برنامه دیگر که توسط کمیته پژوهش برنامه‌ریزی و برگزار شد، محفل فهرستنگاران نسخ خطی است. همانطور که مستحضرید نسخه‌های خطی مرکز ثقل کتابخانهها و نماینگر تاریخ علم هستند. واقعیت این است که در سال‌های اخیر میراث‌بانان این عرصه کم‌تر مورد توجه قرار گرفته‌اند، با توجه به اینکه اکثر فهرستنگاران و نسخه‌شناسان در شهر قم ساکن هستند. تصمیم گرفته شد با همکاری کتابخانه آیت‌الله بروجردی، محفلی برای فهرستنگاران تشکیل شود. با جمعی از اساتید فهرست‌نگار مشورت گردید و نشست‌ها شروع شد. بعد از یکی دو نشست پیشنهاد شد که از پیشکسوتان این رشته تجلیل شود، در نشست‌هایی از دکتر سید محمود مرعشی نجفی، استاد سید احمد حسینی اشکوری، آیت‌الله استادی و استاد عرب‌زاده تقدیر شد. در ادامه، این نشست‌ها به صورت تخصصی و با مباحث علمی مرتبط برگزار خواهد شد. در اینجا لازم است از حمایت‌های تولیت محترم مسجد اعظم، حضرت آیت‌الله علوی بروجردی برای برگزاری این نشست‌ها تشکر کنیم.
درباره فعالیت کمیته منابع کهن و رویکرد مکتا نسبت به این نوع منابع توضیح بفرمایید.
در اکثر کتابخانههای عضو مکتا منابع کهن وجود دارد. شناسایی و نگهداری این نوع منابع در کتابخانهها خیلی مهم است. گاهی اخباری دریافت می‌شد که جای نگرانی داشت. بعضاً شنیده می‌شد که توجه چندانی به این منابع نمی‌شود و شرایط نگهداری آنها مناسب نیست. در این مواقع کمیته منابع کهن فعالانه وارد شده و با حضور مدیران کتابخانهها، جلساتی برگزار و مشکلات شنیده، بازدید میدانی و هم‌فکری‌های لازم انجام می‌شد. در مواردی منابع وجین شده دوباره مورد بازنگری قرار گرفتند. همچنین حداقل‌هایی برای حفاظت از منابع کهن به شکل آیین‌نامه تنظیم و در اختیار مدیران قرار گرفت. به‌قطع می‌توان گفت، با این اقدامات هزاران نسخه کتاب چاپی ارزشمند و نشریه قدیمی که بهعنوان کتاب‌های مازاد با این توجیه که «مراجعه‌کننده کم دارد» جدا شده بودند و به دلیل نبود شناخت کافی، قرار بود از کتابخانهها خارج شده و به کاغذ یا مقوا تبدیل شوند، نجات پیدا کردند. همچنین در برخی کتابخانهها کتاب‌های کهن در میان سایر منابع پراکنده بودند. با مشاوره مکتا آنها را جدا کردند و مخزن جداگانه‌ای برای این نوع منابع تعریف شد.
درباره فعالیت کمیته فناوری اطلاعات مکتا توضیح بفرمایید.
از دستاوردهای اولیه مکتا می‌توان به طراحی و راه‌اندازی پرتال مکتا اشاره کرد. از طریق این پرتال امکان دسترسی به فهرستگان گروهی از کتابخانههای عضو مکتا فراهم شده بود. البته متأسفانه این خدمت بعدها بنابر مشکلاتی ادامه پیدا نکرد و در حال حاضر صرفاً اطلاع‌رسانی فعالیت‌های مکتا از طریق این پرتال انجام می‌شود. در تلاش هستیم فهرستگان جامعی برای مکتا راه‌اندازی شود. همانطور که قبلاً عرض کردم، مکتا به دنبال مشکلی مربوط به نرم‌افزار کتابخانهها شکل گرفت و بعد از ده سال توانست زمینه تولید یک نرم‌افزار روزآمد را فراهم آورد. ریشه این اتفاق مهم هم به جلسات «دورهمی علمی کتابداران» برمی‌گردد؛ در این جلسات با پیشنهاد مدیران کتابخانهها، موضوع نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای به صورت علمی بررسی گردید. پیشنهاد گردید که نرم‌افزاری براساس استانداردهای جدید کتابداری طراحی شود؛ زیرا کتابخانههای دنیا هم به این سمت حرکت کرده بودند. دغدغه اصلی، نیاز پژوهشگران در دسترسی به منابع اطلاعاتی بود. کمیته فناوری مکتا جلساتی مشورتی را با شرکت «یکم‌سافت» برگزار کرد و درنهایت نرم‌افزار «کی. دی. آر.» طراحی شد که خوشبختانه مورد استقبال کتابخانهها هم قرار گرفته است. این اقدام یکی از دستاوردهای بزرگ مکتا بهشمار می‌رود.
درباره فعالیت کمیته مالی و بودجه مکتا توضیح بدهید.
مکتا بودجه، امکانات اختصاصی و حتی ساختمان ندارد. اکثر فعالیت‌های مکتا بدون بودجه تعریف شده و با حمایت مسئولان بالادستی کتابخانهها انجام می‌شود. برای برگزاری همایش‌ها، جلسات دورهمی، کارگاه‌ها و نشستهای علمی و تخصصی، هیچ هزینه‌ای به افراد و اساتید پرداخت نشده است. همه برای رضای خدا و عشق و علاقه به کتاب و کتابخانه همکاری کرده‌اند. گاهی مدیران برای شرکت در جلسات مکتا مرخصی می‌گیرند و حق‌الجلسه‌ای دریافت نمی‌کنند، بلکه از جیب خودشان خرج و از ماشین شخصی استفاده می‌کنند. مدیران مکتا احساس خودتکلیفی دارند و به صورت دلی کار می‌کنند. حتی مشاوره کمیته فناوری اطلاعات مکتا در تولید نرم‌افزار کی.دی.آر. هم بدون چشم‌داشت مالی بوده است. نکته حائز اهمیت حمایت مسئولان بالادستی کتابخانهها از فعالیت‌های مکتا است. آنها در برگزاری مجمع عمومی، همایش‌ها، نشست‌ها و استمرار برنامه‌های مکتا نقش محوری دارند. این اعتماد از آنجایی ایجاد شده که در تفاهم‌نامه‌های عضویت، علاوه‌بر امضای مدیر کتابخانه، امضای مسئول بالادستی آن مجموعه، مانند معاون پژوهشی یا ریاست سازمان نیز درج می‌شود. این امر موجب آشنایی کامل آنها با اهداف و فعالیت‌های مکتا و در نتیجه حمایت از این مجمع شده است.
به نظر شما رمز موفقیت و ماندگاری مکتا چیست؟
آنچه موجب ماندگاری مکتا شده، همت بلند مدیران کتابخانهها و نیّت خالصانه آنها است. در مکتا کسی دنبال اسم و رسم نیست و آنچه آنان را گرد هم جمع کرده، عشق و علاقه به این کار است. پرهیز از مادی‌گرایی و به دنبال پست و مقام نبودن، از عوامل اصلی موفقیت مکتا بوده است. عامل دیگر ماندگاری مکتا پاسخ‌گویی به یک نیاز واقعی در کتابخانهها است. این نیاز چندین جهت دارد؛ توجه بیشتر مسئولان به کتابخانهها، فراهم شدن زمینه تعامل بین‌کتابخانه‌ها، حمایت بیشتر از پژوهشگران، اشتراک تجارب مدیران با یکدیگر و درنهایت ارتقای مهارت‌های کتابداران شاغل در کتابخانهها. در مکتا تلاش شده نیازها به‌درستی شناسایی و براساس آنها برنامه‌ریزی شود. نکته دیگر احترام مکتا به ضوابط و آیین‌نامه‌های داخلی کتابخانههای عضو و حاکم دانستن آنها بر آیین‌نامه اجرایی مکتا است؛ یعنی قوانین کتابخانه‌ای که از نهادهای بالادستی به این مراکز ابلاغ می‌شود، مورد احترام بوده و مبنای عمل قرار می‌گیرد. در عین‌حال، مکتا به دنبال راهکارهایی است که خدمات مشترک و هم‌افزا را بین کتابخانهها تقویت کند.
خدمات مکتا به پژوهشگران به چه شکلی است؟
طبق آیین‌نامه اجرایی مکتا، اگر پژوهشگری بخواهد از منابع کتابخانههای عضو استفاده کند، این امکان وجود دارد که ما برای وی معرفی‌نامه‌ای صادر کنیم، تا بتواند از کتابخانه مقصد خدمات مطالعه در محل دریافت کرده، یا کتاب مورد نیاز خود را به امانت بگیرد. در صورتی که امکان امانت مستقیم وجود نداشته باشد، کتاب از طریق «امانت بین‌کتابخانه‌ای» تأمین می‌شود. در مورد کتابخانه‌هایی که با مکتا تفاهم‌نامه همکاری امضا کرده‌اند، ارائه خدمات به پژوهشگران از طریق دبیرخانه مکتا پیگیری و پاسخ داده می‌شود.
در مورد فعالیت‌های کمیته روابط عمومی و برگزاری همایش‌ها و نشست‌ها توضیح بدهید.
از وظایف اصلی کمیته روابط عمومی، اطلاع‌رسانی رویدادهای مکتا از طریق وب‌سایت، فضای مجازی و خبرگزاری‌ها است. یکی دیگر از دستاوردهای مهم مکتا، برگزاری همایش‌های بزرگ استانی بوده است. در اسفند ماه سال گذشته (1403) همایشی در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با حمایت ریاست پژوهشگاه دکتر لک‌زایی و تلاش مدیر کتابخانه برگزار گردید. استقبال خوبی هم شد. رئیس کتابخانه ملی، رئیس کتابخانه مجلس شورای اسلامی، رئیس نهاد کتابخانههای عمومی کشور، رئیس انجمن کتابداری ایران و تعدادی از اساتید برجسته کتابداری از جمله دکتر فتاحی و دکتر پریرخ در این همایش حضور داشتند. چند سال پیش نیز همایشی با حضور دکتر صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، و مسئولان عالی رتبه استانی و شخصیت‌های برجسته‌ای همچون آیت‌الله استادی در سالن همایش‌های آستان مقدس برگزار شد. این رویدادها نشان می‌دهد که مکتا مورد توجه مسئولان در سطح استان و کشور قرار گرفته است.
در حال حاضر نیز در حال رایزنی برای برگزاری همایش بزرگ‌تری در سطح کشور، با محوریت کتابخانههای تخصصی هستیم و امید است بتوانیم چنین همایشی را در شهر قم برگزار کنیم تا ظرفیت‌های متقابل بیشتر شناخته شود.
همکاری گروه کتابداری دانشگاه قم و انجمن علمی کتابداران قم با مکتا به چه شکلی است؟
همکاری و جلسات مشترک بین اساتید علم اطلاعات و دانش‌شناسی و مکتا از ابتدای شکل‌گیری آن وجود داشته و بنده از اولین روزی که به عنوان دبیر انتخاب شدم، با مدیر گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم صحبت کردم و جلساتی برای استفاده هر چه بیشتر از ظرفیت دانشگاه قم با برخی دیگر از اساتید این رشته داشتم. واقعیت این است وقتی انتظار می‌رود فارغ‌التحصیلان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی در کتابخانههای تخصصی مشغول به کار شوند، ضرورت دارد اساتید و دانشجویان با نیازها و برنامه‌های این کتابخانهها کاملاً آشنا باشند. خوشبختانه در سال‌های اخیر شاهد حضور دو نفر از اعضای هیئت‌علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی در پست‌های مهم دانشگاه قم هستیم؛ آقای دکتر نوروزی (معاون پژوهش) و دکتر عبادالله (مدیر پژوهش). امیدواریم با حمایت این عزیزان در قالب همکاری‌های مشترک، اقدامات مفیدی در کتابخانهها صورت گیرد.
اما در خصوص انجمن کتابداران استان قم همان‌گونه که عرض کردم، طبق اساسنامه، رئیس انجمن کتابداران استان قم عضو شورای سیاستگذاری مکتا است. برای اینکه این دو نهاد بتوانند همکاری خوبی با یکدیگر داشته باشند؛ تفاهم گردید علاوه‌بر حضور رئیس انجمن در جلسات مکتا، یکی از اعضای شورای مکتا نیز در کمیته کتابخانههای تخصصی انجمن حضور یابد. تا جایی که بنده اطلاع دارم، نماینده مکتا یکی - دو بار بیشتر به جلسات انجمن دعوت نشد. متأسفانه با شروع بیماری کرونا نیز، فعالیت انجمن محدود شد و تا جایی که بنده اطلاع دارم، در سال‌های اخیر انتخاباتی در انجمن برگزار نشده است.
به همین دلیل، حضور رئیس انجمن در شورای سیاستگذاری نیز متوقف شده است. نکته‌ای که ضرورت دارد در همکاری‌های مشترک به آن توجه شود، تلاش برای رسیدن به اهداف مشترک و هم‌افزایی است. تک‌تک اعضای شورای سیاستگذاری وظیفه دارند برای اهداف مکتا تلاش کنند. شاید یکی از اصلی‌ترین عوامل کمرنگ شدن همکاری‌ها بین مکتا و انجمن، عدم توجه به اهداف مکتا بود.
آیا کتابخانه تخصصی امام خمینی(ره) وابسته به موسسه تنظیم و نشر آثار هم عضو مکتا است؟ در مورد سطح تعاملات با این کتابخانه بفرمایید.
بله. یکی از کتابخانه‌هایی که به صورت جامع و تخصصی تشکیل شده، کتابخانه تخصصی امام خمینی(ره) در قم است. منابع این کتابخانه شامل آثار حضرت امام، و منابع اطلاعاتی که به نوعی به ایشان مربوط می‌شوند، به زبان‌های مختلف و در قالب‌های گوناگون جمع‌آوری شده است. در واقع، این مجموعه مهم‌ترین و بهترین مجموعه تخصصی برای محققانی است که می‌خواهند به طور تخصصی در مورد شخصیت امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی کار پژوهشی انجام دهند. محل قبلی کتابخانه دارای محدودیت‌هایی بود، اما با انتقال کتابخانه به ساختمان جدید در کنار بیت امام، شرایط بهتری برای مطالعه و نگهداری منابع فراهم شده است. همچنین فضایی نمایشگاهی برای نگهداری اسناد نیز در آن ایجاد شده است. مدیر کتابخانه جناب آقای رجایی‌نژاد ازجمله مدیران فعال در مکتا هستند.
حمایت مسئولان از فعالیت‌های مکتا در این سال‌ها چگونه بوده است؟
با توجه به اینکه مکتا در جوار بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه (س) فعالیت می‌کند، همیشه مورد عنایت و توجه مسئولان کشوری و استانی بوده است. در جلساتی محضر مبارک مراجع معظم تقلید و اساتید حوزه رسیدیم و فعالیت‌های مکتا مورد توجه بزرگواران گرفته است. آقایان هنگامی که از فعالیت‌های مکتا مطلع می‌شدند، ما را مورد تحسین قرار می‌دادند. تولیت محترم آستان مقدس، مسئولان استانی، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، استاندارها، شهردار، دبیر شورای عالی و مدیر و معاونان حوزه، رؤسای دانشگاه‌ها، روسای پژوهشگاه‌ها و رئیس جامعه الزهرا (س) و سایر بزرگان علمی و حوزوی، هرکدام که با این مجموعه آشنا می‌شوند، از آنجا که مکتا نهادی است که بدون بودجه و بدون تحمیل هزینه به سایر سازمان‌ها، خدمات ارزشمندی ارائه می‌دهد، از آن استقبال کرده و از آن حمایت می‌کنند. امیدواریم این مسیر تداوم داشته باشد. حضور خود این بزرگواران در برخی جلسات، برای مکتا بسیار ارزشمند بوده است، به‌ویژه حمایت‌های صمیمانه‌ای که حاج آقای شهرستانی، استاد اشکوری، دکتر امیرخانی، آقای جعفریان، آقای عماد، آقای نواب، آقای لک‌زایی، آقای مختاری و حضرت آیت‌الله علوی بروجردی از مکتا داشتند، جای تقدیر و تشکر دارد.
چشم‌انداز مکتا را چگونه می‌بینید؟
در چشم‌انداز مکتا برقراری ارتباط و تعامل با کتابخانههای بزرگ و تخصصی داخلی در اولویت است؛ بویژه کتابخانه‌هایی که تاکنون به مکتا نپیوسته‌اند. امیدواریم بتوانیم ارتباط مؤثری با آنها برقرار کنیم. تلاش خواهیم کرد تا ظرفیت و اهمیت کتابخانههای قم را برای پژوهشگران در داخل و خارج از کشور تبیین کنیم. در تلاش هستیم ارتباط و تعاملاتی با کتابخانههای عتبات عالیات برقرار کنیم، چرا که برخی منابع که در این کتابخانهها نگهداری می‌شوند، برای پژوهشگران حائز اهمیت هستند، حتی اگر بتوانیم صرفاً زمینه استفاده مجازی از منابع آنها را فراهم کنیم، بسیار مفید خواهد بود. در تلاش هستیم سامانه جامع «فهرستگان» مکتا را راه‌اندازی کنیم، تا کاربران بتوانند به‌صورت یکپارچه در همه کتابخانههای تخصصی عضو جست و جو کنند. همه تلاش ما این است که در زمینه کتابخانه دیجیتال، شهر قم پیشگام باشد. البته حرکت‌هایی انجام شده، اما هنوز جای کار بسیاری باقی است و باید گام‌های مؤثرتری در این مسیر برداشته شود.
در مورد آینده مکتا باید گفت که ماندگاری اینگونه مجامع عموماً به اشخاص وابسته است. تا زمانی که انگیزه در افراد وجود داشته باشد، این مجموعه‌ها به فعالیت خود ادامه خواهند داد. به‌ویژه اینکه مکتا بودجه‌ای ندارد و نیازمند آن است که زمینه حمایت‌های مردمی فراهم گردد یا یک مؤسسه یا نهاد رسمی از آن حمایت کرده، آن را تحت پوشش قرار دهد، تا بتواند بهعنوان یک NGO به فعالیت‌های خود ادامه دهد. وجود یک حامی می‌تواند در تداوم فعالیت‌ها و ماندگاری مکتا بسیار مؤثر باشد.
در پایان، صمیمانه از جنابعالی و همکارانتان تشکر می‌کنیم که این فرصت را فراهم آوردید تا درباره این مجمع خودجوش و دلیِ مکتا گفت‌وگویی صمیمانه داشته باشیم. بسیار سپاسگزاریم. حقیقتاً گفت‌وگو بسیار خوب، روان و با تسلط کامل انجام شد.
