شورای امنیت در بادی امر انفعال پیشه کرد و در نهایت بعد از گذشت بیش از سه ماه از زمان اعلام کووید ۱۹ به عنوان بیماری همه‌گیر جهانی توسط سازمان جهانی سلامت، با تصویب قطعنامه ۲۵۳۲ مـورخ اول ژوئیه ۲۰۲۰ همه‌گیری کرونا را به عنوان خطر تهدید کننده صلح و امنیت بین‌المللی دانست.
شیوع ویروس کرونا نشان داد که انسان در عین اقتدار چقدر ضعیف و آسیب‌پذیر است و قصور در اعلام به موقع این رخداد و عدم آمادگی و فقدان هماهنگی بین دولت‌ها، واکنش و مقابله سریع با آن را دچار مشکل کرد.
اختلاف شدید بین چین و آمریکا در مورد منشأ ویروس سبب شد تا از درج آن در دستور کار شورای امنیت خودداری کنند. شورا پیش از این، دو بار در مورد بیماری‌های ایدز و ابولا تصمیماتی اتخاذ کرد و هر دو بار هم وضعیت را به عنوان تهدیدی علیه صلح و امنیت بین‌المللی تلقی کرد. محققان در پژوهشی با عنوان «بیماری همه‌گیر کرونا و صلح و امنیت بین‌المللی» آورده‌اند، اگر شورا بخواهد همان منطق را در توصیف و احراز وضعیت کرونا به کار بندد، با توجه به دامنه گسترش این بیماری به طریق اولی آن را مانند دو مورد قبل تهدیدی علیه صلح و امنیت بین‌المللی اعلام خواهد کرد.
این پژوهش که توسط محمد حسین رمضانی قوام آبادی دانشیار دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی انجام شده نشان می‌دهد، شورای امنیت در بادی امر انفعال پیشه کرد و در نهایت بعد از گذشت بیش از سه ماه از زمان اعلام کووید ۱۹ به عنوان بیماری همه‌گیر جهانی توسط سازمان جهانی سلامت، با تصویب قطعنامه ۲۵۳۲ مـورخ اول ژوئیه ۲۰۲۰ همه‌گیری کرونا را به عنوان خطر تهدید کننده صلح و امنیت بین‌المللی دانست.
شیوع بیماری کرونا یا کوویدـ ۱۹ در سال ۲۰۲۰ مشکلات فراوانی برای جامعه بین‌المللی ایجاد کرد. اپیدمی که از کشور چین آغاز شد، به سرعت مبدل به یک پاندمی شد و متاسفانه در حال حاضر بسیاری از کشورها از جمله ایران با آن درگیرند. ماهیت این ویروس ایجاب می‌کند تا جامعه بین‌المللی پاسخی متناسب و درخور طبیعت ذاتی آن بدهد. پر واضح است، تسلیحات و ابزار جنگی در این کارزار هیچ محلی از اعراب نخواهند داشت. اما به خاطر اهمیتی که این موضوع برای جامعه بین‌المللی دارد، بعضی دولتمردان در توصیف مقابله با ویروس کرونا و وضعیت پیش آمده در کشورشان از ادبیات کم و بیش مشـابه مانند «جنگ [برای بهداشت] و سلامتی»، « وضعیت جنگی» و «جنگ با دشمن نامرئی» و... استفاده کرده‌اند.
ویروس کرونا همه افراد را فارغ از جنسیت، رنگ، سن، قوم، نژاد، ملیت و دین و مذهب مورد حمله قرار می‌دهد. البته لازم به ذکر نیست که این دشمن نامرئی، اقشار آسیب‌پذیر را به شدت آزار خواهد داد. شیوع ویروس کرونا ابعاد مختلف حیات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی افراد را سخت تحت الشعاع قرار داده و خسارات جانی و مالی زیادی به اشخاص حقیقی و حقوقی در گوشه و کنار دنیا وارد آورده است.
پژوهشگران می‌گویند، شیوع بیماری مسری و واگیردار امر جدیدی نیست و در طول تاریخ، سرزمین‌های مختلف آن را تجربه کرده‌اند. دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی اقدامات زیادی به منظور تشریک مساعی و همکاری برای پیشگیری از این گونه بیماری‌ها انجام داده‌اند. جدای از ابعاد سلامت و بهداشت در عرصه ملی، سازمان جهانی سلامت متولی اصلی آن در عرصه بین‌المللی است.
در دیباچه سند مؤسس این سازمان به صورت مشخص، بر ارتباط و پیوند دو موضوع سلامت و بهداشت با صلح و امنیت اشاره دارد. از طرف دیگر، صلح و امنیت بین‌المللی به عنوان یکی از اهداف سازمان ملل متحد تعیین شده است. تولیت اصلی حفظ صلح و امنیت بین‌المللی با شورای امنیت است. در تحقق این هدف شورای مذکور وظیفه اصلی را به عهده دارد و نه انحصاری. بنابراین مجمع عمومی و دبیرکل سازمان ملل متحد می‌توانند وفق مقررات منشور در این رابطه اقداماتی انجام دهند؛ کما اینکه اقداماتی هم در این زمینه صورت گرفته است.
همه‌گیری جهانی کرونا؛ تهدید علیه صلح و امنیت بین‌المللی
براساس این پژوهش، به طور سنتی، توسل به نیروی نظامی و جنگ به عنوان مهمترین عامل تهدیدکننده صلح و امنیت محسوب می‌شد. این رویکرد تا پایان جنگ سرد ادامه داشت و بیشتر تابع تفسیر مضیقی بود که از مفهوم صلح و امنیت بین‌المللی به عمل می‌آمد. با تغییر رویکرد سنتی و تفسیر موسع این مفهوم، پذیرش دیگر عوامل تهدیدکننده صلح و امنیت بین‌المللی فراهم شد. به عبارت دیگر، تنها نائره جنگ نیست که صلح و امنیت بین‌المللی را به مخاطره می‌اندازد، بلکه امور دیگری هم وجود دارد که تهدیدی غیرنظامی محسوب می‌شود.
برای مثال، شورای امنیت در قطعنامه ۷۴۸ در ارتباط با قضیه لاکربی و کوتاهی و خودداری دولت لیبی در عدم استرداد دو نفر لیبیایی مظنون به انفجار هواپیمای پان آمریکن را به مثابه تهدید علیه صلح و امنیت بین‌المللی دانست. یا به شکلی دیگر، شورا در قطعنامه ۹۱۷ خود عدم بازگشت آریستید رئیس جمهور منتخب و قانونی هائیتی را تهدیدی علیه صلح و امنیت تلقی کرد.
شورای امنیت همه‌گیری کوویدـ ۱۹ را خطری تهدیدکننده برای صلح و امنیت بین‌المللی دانست. ورود شورای امنیت و اتخاذ تصمیم در مورد کرونا می‌توانست در چارچوب فصل هفتم منشور، علاوه بر لازم‌الاجرا بودن ذاتی این تصمیمات، تضمین مطمئن و معتبری برای اجرای وضعیت اضطراری بهداشتی بین‌المللی باشد که در ۳۰ ژانویه ۲۰۲۰ توسط دبیر کل سازمان جهانی سلامت اعلام شد.
به دیگر سخن، خلأ ناشی از فقدان ضمانت اجرای دستورالعمل بهداشتی بین‌المللی ۲۰۰۵ سازمان یاد شده از طریق قطعنامه شورای امنیت پر نماید. با اینکه شورای امنیت از آزادی زیادی در توصیف وضعیت در چارچوب ماده ۳۹ منشور ملل متحد برخوردار است، باید به این نکته هم اشاره کرد که توصیف وضعیت به عنوان تهدید علیه صلح توسط شورا با اعلام وضعیت اضطراری بهداشتی بین‌المللی توسط دبیر کل سازمان جهانی سلامت به مراتب تسهیل می‌شود.
محققان می‌گویند، تصویب قطعنامه محکمی توسط شورا می‌توانست زمینه بحث در مورد اقدام امنیت بهداشتی جمعی را فراهم کند و مطابق ماده ۴۱ منشور، در صورت لزوم در خصوص اقدامات قهری غیر نظامی تصمیم متناسب با موضوع و وضعیت را اتخاذ نماید. مشکلات جامعه بین‌المللی در مسیر حل پاندمی کرونا کم نیستند. در حال حاضر ورای اختلافات موجود بین بعضی از اعضاء دایم شورای امنیت در مورد منشاء بیماری کرونا، فقدان واکسنی برای آن خود مشکل کوچکی نیست که بتوان به سادگی از آن گذشت.
علاوه بر این باید به نقض مفاد ماده ۱۴ کنوانسیون شیکاگو ۱۹۴۴ هم اشاره کرد که بر طبق آن دولت‌ها برای پیشگیری از انتشار بیماری‌های مسری از طریق هواپیما باید تدابیر موثری اتخاذ نمایند. اکثر دولت‌ها در ابتدا نه تنها اقدامی در این مورد انجام ندادند بلکه با تداوم پروازهای خارجی بین کشورهای مختلف شیوع این ویروس را تشدید کردند.
بهبود وضعیت فعلی و مقابله موثر با کرونا در جهان در گرو همکاری دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی است. نخستین گام در این زمینه در چارچوب اقدامات شورای امنیت در حفظ صلح و امنیت بین‌المللی با تصویب قطعنامه یاد شده برداشته شد. بدون شک اجرای آن نیازمند همکاری همه دولت‌ها خصوصا اعضاء دائم شورای امنیت است که اختلاف نظرهای خود را کنار گذارند و در این عرصه اولویت را به منافع جامعه بین‌المللی دهند.
وانگهی مراقبت مقتضی و رویکرد احتیاطی و پیشگیرانه هم ایجاب می‌کند دولت‌ها تمام تمهیدات لازم را برای جلوگیری از گسترش این ویروس به کار بندند و حسن همجواری را برای مبادله اطلاعات مربوط به این بیماری و نظارت کامل بر مرزهای خویش به نحو احسن به اجرا گذارند. در سطح ملی، دولت‌ها با به اجرا گذاشتن دستورالعمل‌های بهداشتی و نظارت بر رعایت آنها می‌توانند نقش خود را در مقابله با ویروس خانمان‌سوز کرونا ایفا کنند تا پیدا شدن قطعی واکسن کرونا، رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی و اقدامات پیشگیرانه، یگانه راه فائق آمدن بر این دشمن نامرئی است.
این پژوهش در فصلنامه تحقیقات حقوقی ویژه‌نامه حقوق و کرونا منتشر شده است.
